M Ł O D A P O L S K A

1. Ramy czasowe

1890-1918 - za początek epoki uważa się również rok 1894 - datę wydania II serii Poezji Kazi­mierza Przerwy-Tetmajera, w której znalazły się utwory odzwierciedlające nastroje i poglądy młodo-polan, a także odbijające tendencje estetyczne epoki.

1890-1901 - wczesna faza Młodej Polski (tzw. modernizm)

1900-1907 - szczytowa faza Młodej Polski, kończy ją śmierć Stanisława Wyspiańskiego

1918- data zamykająca okres literatury rozwijającej się w czasach zaborów

2. Charakterystyka epoki

• kryzys wartości

• zwątpienie w proponowane przez pozytywistów systemy filozoficzne i programy społeczne

• zniechęcenie tendencyjną, utylitarną literaturą

• fascynacja pesymistyczną filozofią romantyka Arthura Schopenhauera, kultem siły i estetyką Fryderyka Nietzschego oraz filozofią przyrody Henn Bergsona

• poczucie bezsiły, katastrofizm wywołany nadchodzącym końcem wieku (dekadentyzm)

• bunt przeciw mieszczańskiej moralności „filistrów", ich pospolitej egzystencji przeciwstawiano wysoki status artysty (bunt modernistyczny)

• nawrót do poetyki i ideologii romantyzmu (neoromantyzm), odkryto Cypriana Norwida, doce­niono Juliusza Słowackiego

• rozwój różnorodnych dziedzin sztuki: literatury, malarstwa, rzeźby, sztuki użytkowej, muzyki, teatru

3. Hasło epoki

„Sztuka dla sztuki" - koncepcja sztuki będącej czystym pięknem dzięki doskonałości formy; odrzuca­no utylitaryzm, dydaktyzm, tendencyjność; głoszono konieczność wyzwolenia sztuki z idei społecznych, etyki i religii; jako pierw­szy hasła użył Stanisław Przybyszewski w ma­nifeście Confiteor.

4. Cechy literatury

• schyłkowość, pesymizm, nastroje dekadenckie

• dominacja liryki i dramatu przy równoczesnym rozwo­ju prozy modernistycznej

• indywidualizm

• Synkretyzm

• Synestezja

• hasło „sztuka dla sztuki"

• Symbolizm

• różnorodność stylu i formy

• nawiązywanie do dzie­dzictwa artystycznego i ideowego romantyzmu (neoromantyzm)

• rozwój różnych form dra­matycznych (dramat sym­boliczny, ekspresjonistyczny, komedia, farsa)

• związek z filozofią Artura Schopenhauera, Fryderyka Nietzschego, Henri Bergsona

5. Terminy literackie

1. dekadentyzm

Schyłek, chylenie się ku upadkowi; postawa oparta na przekona­niu o nieuchronnym zmierz­chu kultury i cywilizacji; utrata wiary w prawdy moralne i filozoficzne, poczucie nie­mocy i brak woli do działa­nia, wynikające z obaw przed nadchodzącym końcem wieku

2. Ekspresjonizm

Prąd lite­racki, powstały w Niemczech pod koniec XIX wieku; jeden z nurtów w modernistycznej i postromantycznej literatu­rze; cechuje go: kontrast, dy­namizm, indywidualizacja i subiektywizacja języka, hiperbolizacja stylu, nacecho­wanie emocjonalne, bogata metaforyka, symbolizm, de­formacja składni i leksyki, elementy groteski, fantastyki, obecność opisów stanów onirycznych, halucynacji, szaleństwa; ekspresjonizm był rów­nież kierunkiem w sztukach plastycznych, głównie nie­mieckich i skandynawskich

3. impresjonizm

Kierunek w sztuce, literaturze i muzyce przełomu XIX i XX wieku; na­zwa pochodzi od tytułu obra­zu Claude'a Moneta Impresja wschód słońca (z francuskie­go impression — 'wrażenie'); cechy prądu: opis ulotnych stanów psychicznych, wrażeń, indywidualnych przeżyć jed­nostki, operowanie kolorem, grą świateł; w prozie impre­sjonizm polegał na subiektywizowaniu narracji, podkre­ślaniu roli podświadomości w kreowaniu bohatera, nada­waniu mu cech dekadenckich; stosowano często monolog wewnętrzny i mowę pozornie zależną; przedstawiciele: Claude Monet, August Renoir, Vincent van Gogh

4. katastrofizm

Typ świadomo­ści historiozoficznej i moralnej w literaturze, publicystyce i teorii kultury na przełomie XIX i XX wieku oraz w dwu­dziestoleciu międzywojennym; przeczucie nieuchronnej za­głady i zniszczenia świata, kresu norm moralnych, upad­ku człowieka; ujawnił się już w schyłkowych nastrojach de­kadentyzmu

5. Modernizm

Zespół kierun­ków w literaturze i sztuce (de­kadentyzm, symbolizm, „sztu­ka dla sztuki"); ukształtował typ artysty-cygana; propaga­torem modernizmu w Polsce był Stanisław Przybyszewski

6. naturalizm

Kierunek lite­racki, zapoczątkowany we Francji przez Emila Zolę; w Polsce zwolennikami natu­ralizmu byli Antoni Sygietyń-ski i Adolf Dygasiński, elementy naturalizmu można też odnaleźć w prozie Stefana Żeromskiego, Władysława Reymonta, Gabrieli Zapolskiej; cechy naturalizmu: opisywanie środowisk biedoty, ludzi z marginesu społecznego, brutalność opisów, antyestetyzm, drastyczne słownictwo, używanie żargonu, biologizm, determinizm.

7. Neoromantyzm

Kierunek w literaturze Młodej Polski na przełomie XIX i XX wieku, nawiązujący do romantycznej tradycji, przede wszystkim i do tematyki i symboliki narodowej, patriotycznej, ale i do nurtu mistycznego (np. dramaty Stanisława Wyspiań­skiego - Warszawianka, Wy­zwolenie, Noc listopadowa)

8. parnasizm

Kierunek we francuskiej poezji drugiej połowy XIX wieku; cechy poezji: nawiązania do tradycji antyku, motywy orientalne, erudycyjność, dominowała liryka opi­sowa i filozoficzna (np. poezja Antoniego Langego, Wiktora Gomulickiego, III seria Poezji Kazimierza Przerwy-Tetmajera}

9. symbolizm

Prąd literacki, powstały w latach 80. XIX wie­ku we Francji i Belgii, związa­ny z mistycznym idealizmem; w literaturze polskiej sięgano do romantycznej symboliki narodowej (Stanisław Wyspiań­ski, Tadeusz Miciński); cechy literatury symbolicznej: wyra­żanie „rzeczy niewyrażalnych" (takich jak: dusza, śmierć, miłość, nirwana), aluzyjność, wieloznaczność, bogactwo metafor, gra skojarzeń; do­minował wiersz wolny (Win­centy Korab Brzozowski, Powinowactwo cieni i kwiatów o zmierzchu)

10. synestezja

Przedstawianie doznań właściwych jednemu zmysłowi w kategoriach wra­żeń innego zmysłu (np. wyrażanie doznań słuchowych za pomocą wrażeń wzroku — „ja sny dźwięk"), łączenie w jed­ną całość kilku doznań zmy­słowych (wzrok, słuch, smak, dotyk, powonienie); szczegól­ną rolę odegrała w literatu­rze symbolicznej i impresjoni­stycznej, np. Charles Baudelaire, Oddźwięki:

6. Motywy młodopolskie

• góry, woda, światło

• kobieta (przede wszystkim fatalna)

• Kwiat

• miłość i śmierć

• poeta ! artysta i cygan

• Sen

• Szatan

• motywy biblijne {wątki Kaina, Salome, Lucyfera)

• z mitologii starogermańskiej

7. filozofia

W filozofii Młodej Polski obserwujemy zainteresowanie myślą ro­mantyka Artura Schopenhauera oraz czołowych filozofów epoki: Fryderyka Nietzschego (filozofia życia) i Henri Bergsona. Fascynacja sztuką i myślą Dalekiego Wschodu (Indie, Japonia).

1. Arthur Schopenhauer

(1788-1860) - filozof epoki romanty­zmu, odkryty i doceniony dopiero w mo­dernizmie, twórca filozofii opartej na teorii Immanuela Kanta, zabarwionej jednak pesymizmem; stworzył własną etykę współczucia (afektywne utożsamia­nie się z cierpiącą osobą), głosił sąd, że można uniknąć cierpienia, negując wolę życia. Dzieła: Świat jako wola i przedsta­wienie, O wolności ludzkiej woli, O pod­stawie moralności.

2. Fryderyk Nietzsche

(1844-1900) - niemiecki filo­zof i filolog klasyczny, autor dzieł filozoficznych i rozpraw sztuce i literaturze antycznej Grecji; za największych arty­stów swoich czasów uważał: Richarda Wagnera i Friedri­cha Holderlina; twórca teorii nadczłowieka, przeciwnik demokracji i chrześcijaństwa ja­ko religii słabej. Dzieła: Narodziny tragedii, Tako rzecze Zaratustra, Poza dobrem i ziem. Zmierzch bożyszcz.

3. Henri Bergson

(1859-1941) - filozof francu­ski; jego myśl wywarła wielki wpływ na literaturę, między in­nymi na literacką technikę stru­mienia świadomości; pozosta­wał w opozycji do scjentyzmu; stworzył teorię życia jako aktyw­ności twórczej [élan vital) oraz człowieka jako istoty złożonej z „ja powierzchniowego”, po­sługującego się intelektem, oraz „ja głębokiego", które opiera się na intuicji i jest źró­dłem wszelkiej twórczości. Dzie­ła: O bezpośrednich danych świadomości Wstęp do metafi­zyki, Ewolucja twórcza.

8. przedstawiciele

• Kazimierz Przerwa-Tetmajer (1865-1940) nowelista - Ksiądz Piotr, zbiór legend Na skalnym Podhalu, powieści Legenda Tatr, Koniec epopei.

• Leopold Staff (1878-1957) dramaturg - Sny o potędze, Ptakom niebieskim, Gałąź kwitnąca, Uśmiechy godzin, W cieniu miecza, Łabędź i lira.

• Jan Kasprowicz (1860-1926) dramaturg - naturalizm: np. sonety Z chałupy, ekspresjonizm: hymny Ginącemu światu

• Stanisław Wyspiański (1869-1907) dramaturg - podjął romantyczne dziedzictwo walki o wolność i problematykę narodową. Utwory: Wesele, Noc listopadowa, Warszawianka, Legion, Klątwa, Achilles.

• Stanisław Przybyszewski (1868-1927) dramaturg, eseista, powieściopisarz, słynny skandalista epoki - wyznawca determinizmu.

• Bolesław Leśmian (ok.1878-1937) prozaik - cechy twórczości: tragiczny humanizm, symbolizm, ludowość, elegijność, groteska, zmysłowość, baśniowość. Tomiki: Łąka, Napój cienisty, Dziejba leśna.

• Władysław Stanisław Reymont (1867-1925) powieściopisarz - cechy twórczości: antyurbanizm, fascynacja naturą, przyrodą, wsią i jej mieszkańcami, łączenie realizmu z naturalizmem. Chłopi, Ziemia obiecana, Komediantki.

• Gabriela Zapolska (1857-1921) nowelistka, dramatopisarka, powieściopisarka - nowele: Menażeria ludzka; powieści: Sezonowa miłość, Córka Tuśki; utwory dramatyczne: Moralność Pani Dulskiej, Ich czworo, Żabusia, Pann Maliczewska.

• Stefan Żeromski (1864-1925) dramaturg, nowelista - powieści: Ludzie bezdomni, Popioły dramaty: Róża, Turoń; opowiadania: Echa leśne, Nokturn, Sen o szpadzie.

9. Kierunki sztuki

1. impresjonizm

Kierunek, który narodził się we Francji (impression franc. przelotne wrażenie), a którego zwolennicy odtwarzali świat, ukazując jego nieustającą zmienność (nazwa od obrazu Moneta Wschód słońca. Impresja);

2. Symbolizm

Prekursorem tego kierunku powstałego we Francji był Charles Baudelaire, autor Kwiatów zła, a głównym przedstawicielem Artur Rimbaud; symbol posiada dwa znaczenia: realne-rzeczywiste i ukryte (skojarzeniowe);

3. Ekspresjonizm

(franc. expression - gwałtowne wyrażanie emocji, „krzyk duszy”), kierunek zapoczątkowany w Niemczech;

4. Secesja

Nurt w sztuce powstały w Niemczech, u którego podstaw legło przekonanie, że wszystko może być dziełem sztuki; wyznacznikiem tego kierunku była falista, asymetryczna linia;

---