Zestaw ćwiczeń logopedycznych
do wykorzystania przez nauczyciela
szkoły specjalnej
Nauczyciel szkoły specjalnej organizując proces dydaktyczno - wychowawczy powinien brać pod uwagę wszystkie zaburzenia, które w różnym nasileniu mogą mieć wpływ na rozwój mowy dzieci upośledzonych umysłowo. Uczniowie tacy często mają ubogie słownictwo, zniekształcają wypowiedzi. Zniekształcenia te mogą dotyczyć:
treści - wówczas występują zakłócenia procesów uogólniania, porównywania, abstrakcji, dokonywania klasyfikacji, braku komunikatywności między poszczególnymi fragmentami wypowiedzi;
języka - budowanie wypowiedzi bez uwzględniania zasad gramatycznych, budowanie wypowiedzi z naruszeniem zasad gramatycznych oraz zniekształcenia budowy wyrazów.
U uczniów upośledzonych umysłowo najczęściej występują następujące wady mowy:
dyslalie - zaburzenie artykulacji polegające na niemożności prawidłowego wymawiania jednego bądź kilku dźwięków; to zaburzenie dźwiękowej strony języka, występujące w formie zniekształcania głosek, albo takiego ich zastępowania, że w rezultacie brzmienie ich jest niezgodne ze społeczną normą wymawianiową;
dysglosje - zniekształcenie dźwięków mowy lub niemożność ich wytwarzania na skutek nieprawidłowej budowy narządów mowy lub obniżenia słyszalności;
dysartrie - zniekształcenie dźwięków mowy lub niemożność ich wytwarzania na skutek uszkodzenia ośrodków i dróg unerwiających narządy artykulacyjne, fonacyjne i oddechowe potrzebne przy realizacji mowy;
afazje - utrata mowy w wyniku uszkodzenia mózgu;
jąkanie - zaburzenia płynności mowy, jej rytmu, tempa;
zaburzenia środowiskowe - tu nie stwierdza się defektów anatomicznych czy psychoneurologicznych;
Usuwanie zniekształceń wypowiedzi u uczniów upośledzonych umysłowo jest bardzo trudne z uwagi na ich złożoność i częste nawarstwianie się. Dodatkowym utrudnieniem jest małe zaangażowanie rodziców w eliminowaniu wad mowy, ponieważ rodzice najczęściej nie wykonują zaleconych przez logopedę ćwiczeń z dzieckiem w domu. Dlatego też ważna jest ścisła współpraca logopedy z nauczycielem prowadzącym zajęcia w zespole edukacyjno - terapeutycznym. Taka współpraca może przynieść pomyślne efekty terapii. Pozwala ona na utrwalanie poprawnej artykulacji wywołanych głosek oraz ułatwia osiągnięcie etapu automatyzacji poprawnej wymowy w każdej sytuacji.
Ćwiczenia logopedyczne prowadzone są podczas zajęć rewalidacji indywidualnej oraz są stałym elementem zajęć edukacyjnych prowadzonych metodą ośrodków pracy w zespole edukacyjno - terapeutycznym. Umiejętnie prowadzone pozwalają kształtować wrażliwość słuchową, usprawniać układ oddechowy, fonacyjny, artykulacyjny, likwidują duże napięcia nerwowe.
Poniżej przedstawiam zestaw ćwiczeń, które można wykonywać z całym zespołem klasowym. Proponowane przeze mnie ćwiczenia logopedyczne to:
ćwiczenia oddechowe;
ćwiczenia fonacyjne;
ćwiczenia słuchu fonematycznego;
ćwiczenia usprawniające narządy artykulacyjne;
Ćwiczenia oddechowe
Oddychanie to niezbędna czynność fizjologiczna, która jest podstawą dobrej wymowy. Ćwiczenia oddechowe najlepiej przeprowadzać przy otwartych oknach. Prowadzone na początku zajęć edukacyjnych działają uspokajająco, rozładowują napięcie emocjonalne i psychiczne oraz wpływają dobrze na zdrowie dziecka.
Cele ćwiczeń oddechowych to:
pogłębienie oddechu;
rozruszanie przepony;
zróżnicowanie fazy wdechowej i wydechowej;
wyrabianie umiejętności pełnego i szybkiego wdechu oraz wydłużanie fazy wydechowej;
dostosowanie długości wydechu do czasu trwania wypowiedzi.
Proponowane ćwiczenia oddechowe:
Robienie kleksów z farby wodnej, dmuchanie na nie przez słomkę z różną siłą i pod różnym kątem. Rozdmuchiwana farba przypomina barwne kwiaty.
Dmuchanie na plastikowe mini zabawki na kółkach, z taką siłą, aby mogły się przemieszczać.
Dzieci trzymają w dłoni mały kłębek wełny. Po głębokim wdechu nosem wydmuchują powietrze ustami wprawiając tym samym kłębek w ruch.
Zabawa w „Rozpędzanie chmurek”. Dzieci leżą swobodnie na plecach. Nogi mają ugięte w kolanach, stopy oparte są o podłogę, ręce leżą wzdłuż tułowia. Wciągają powietrze nosem, swobodnym, płynnym ruchem unoszą ręce w górę i starają się rozpędzić przed sobą chmurki. Ponieważ ręce nie rozpędziły chmurek, wracają do pozycji wyjściowej. Wówczas dmuchaniem starają się rozpędzić chmury.
Zabawa z piórkiem. Dzieci swobodnie poruszają się po sali. Trzymają w dłoni ptasie pióro. Podrzucają je do góry, a następnie dmuchają na nie tak, aby jak najdłużej unosiło się w powietrzu.
Dmuchanie na świecę w taki sposób, aby płomień wyginał się, ale nie zgasł.
Puszczanie baniek mydlanych. Mobilizowanie uczniów do wykonania jak największej bańki mydlanej.
Uczniowie otrzymują do ręki rurkę i poprzez nią starają się dmuchać na swoją dłoń albo na watkę umieszczoną na dłoni.
Zabawa w „Gotowanie wody”. Dzieci dmuchają przez rurkę zanurzoną w wodzie tak, aby tworzyły się pęcherzyki powietrza na jej powierzchni. Muszą dmuchać długo, krócej, jak najkrócej, słabo, mocno, bardzo mocno, woda gotuje się, kipi.
Wydmuchiwanie kółek na lustrze.
Granie na organkach, piszczałce.
Ćwiczenia fonacyjne
Fonacja oznacza zdolność do wydawania głosu, do posługiwania się głosem. Dlatego też ćwiczenia fonacyjne określa się również mianem ćwiczeń głosowych.
Cele ćwiczeń fonacyjnych:
prawidłowe wydobycie głosu do uzyskania efektu dźwiękowego w jamie ustnej;
rozluźnienie mięśni krtani i aparatu artykulacyjnego;
wyrobienie umiejętności modulowania siły natężenia głosu;
Proponowane ćwiczenia fonacyjne to:
Wymawianie samogłosek [a], [o], [u], [e], [y], [i]. Najpierw pojedyncze samogłoski, potem przedłużone dźwięki.
Na jednym wydechu z taką samą siłą wymawianie trzech samogłosek: [aou], a następnie [eyi].
W pozycji leżącej dzieci wymawiają połączenia mmmaaa, mmmooo, mmmuuu.
Wymawianie krótkiego zdania szeptem, półgłosem, głosem pełnym i krzycząc.
Ćwiczenia słuchu fonematycznego
Na poziom rozwoju mowy, obok sprawności narządów artykulacyjnych, duży wpływ ma percepcja słuchowa, a zwłaszcza jeden z jej składników, czyli słuch fonematyczny zwany słuchem mownym. Za pomocą słuchu fonematycznego dziecko wyodrębnia z potoku mowy wyrazy, w wyrazach sylaby, a w sylabach głoski. Potrafi także uchwycić kolejność głosek w wyrazie. Musi również odróżnić głoski dźwięczne od bezdźwięcznych.
Celem ćwiczeń rozwijających słuch fonematyczny jest:
utożsamianie i różnicowanie dźwięków mowy;
rozwijanie koncentracji dziecka na wymawiane dźwięki, która pomoże w opanowaniu poprawności artykulacyjnej;
rozpoznanie wymawianych wyrazów, sylab i dźwięków;
Proponowane ćwiczenia to:
Wsłuchiwanie się w ciszę - dzieci wyłapują dźwięki z otoczenia: tykanie zegara, szum samochodów, rozmowy ludzi, kroki przechodzących osób po korytarzu.
Nauczyciel naśladuje różne głosy - kota, psa, tykanie zegara, bicie zegara, kichania, zadaniem dzieci jest odgadnięcie, jakie to głosy, następnie sami je naśladują
Nauczyciel pokazuje dzieciom różne przedmioty: klucze, piłkę, kartkę papieru, wodę w kubku, krzesło, następnie demonstruje, jakie dźwięki wydają te przedmioty podczas: upadku kluczy, uderzenia piłką o podłogę, darcia papieru, przelewania wody, przesuwania krzesła. Potem zawiązuje poszczególnym dzieciom oczy, wykonując w/w czynności. Zadaniem dzieci jest powiedzenie, co to za dźwięk.
Różnicowanie dźwięków mowy [s] - [z]. Tu wykorzystać można zabawki przedstawiające muchę i węża. Uwagę dzieci koncentrujemy na dźwiękach wydawanych przez węża [sss] i muchę [zzz]. Najpierw demonstrujemy uczniom zabawki i dźwięki, jakie wydają, potem zasłaniamy dzieciom oczy i pytamy: „Kto nadchodzi? Kogo słychać: muchę czy węża? Uczniowie odkrywają oczy, wskazują zabawkę i próbują naśladować głosy w/w zwierząt.
Różnicowanie dźwięków długich i krótkich. Potrzebny będzie gwizdek i paski papieru: długi i krótki. Demonstrujemy dzieciom gwizdanie długie i krótkie. Następnie gwiżdżemy w różny sposób. Zadaniem dzieci jest pokazanie odpowiedniego paska papieru. Gdy usłyszą gwizdanie krótkie wyciągają krótki pasek, gdy usłyszą gwizdanie długie wyciągają dłuższy pasek papieru.
Wymawiamy różne wyrazy, dzieci układają tyle klocków ile jest sylab w wyrazie. Ćwiczenie rozpoczynamy od wyrazów dwusylabowych, potem przechodzimy do wyrazów wielosylabowych.
Wyodrębnianie sylaby na początku wyrazu. Pokazujemy dzieciom różne obrazki, ale rozpoczynające się od takiej samej sylaby. Nazywamy je. Dzieci muszą powiedzieć, na jaką sylabę się rozpoczynają.
Pokazujemy różne obrazki, które rozpoczynają się różną sylabą. Zadaniem uczniów jest wskazanie tych, które mają takie same sylaby.
Pokazujemy różne obrazki. Uczniowie muszą wskazać te, które mają taką samą ostatnią sylabę.
Nauczyciel mówi dowolne wyrazy. Uczniowie mają klasnąć w dłonie wtedy, gdy usłyszą wyraz z daną sylabą np. po, ly, ko. To samo ćwiczenie można robić, gdy dziecko usłyszy wyraz z daną głoską.
Wyróżnianie wyrazów w zdaniu - dzieci rysują kółka - tyle, ile usłyszały wyrazów w zdaniu. Zadaniem uczniów jest powiedzenie pierwszego i ostatniego wyrazu w każdym zdaniu.
Zabawa w kończenie słów. Nauczyciel mówi pierwszą sylabę i eksponuje obrazek. Uczeń dopowiada brakującą część wyrazu.
Zabawa w szukanie obrazków, które rymują się.
Tworzenie nowych wyrazów, poprzez dodanie nowej sylaby do już istniejącej. Zabawa z piłką. Prowadzący zajęcia mówi jakąś sylabę, jednocześnie rzuca do jakiegoś dziecka piłkę. Zadaniem dziecka jest złapanie piłki oraz dodanie takiej sylaby, by tworzyła wyraz z podaną przez nauczyciela sylabą nowy wyraz.
Różnicowanie ilości sylab w wyrazach. Układanie obrazków według ilości sylab. Uczniowie układają je od wyrazu, który ma jak najmniej sylab, kończą wyrazem mającym najwięcej sylab.
Uczniowie bawią się w „Sklep”. Kupują te przedmioty, których nazwa rozpoczyna się od danej głoski.
Wyszukiwanie w otoczeniu przedmiotów, których nazwa rozpoczyna się od danej głoski, w nazwie, których jest określona głoska albo kończy się daną głoską.
Różnicowanie danej głoski w środku wyrazu. Dzieci wskazują obrazki, w nazwach, których jest dana głoska.
Różnicowanie danej głoski na końcu wyrazu. Uczniowie mają wskazać obrazki, które kończą się na określoną głoskę.
Ćwiczenia narządów artykulacyjnych
Warunkiem prawidłowego wymawiania wszystkich głosek jest sprawne działanie narządów artykulacyjnych. Realizacja poszczególnych głosek wymaga różnego układu artykulacyjnego i różnej pracy mięśni. Dlatego też narządy artykulacyjne trzeba ćwiczyć, by wypracować zręczne i celowe ruchy języka, warg, podniebienia i żuchwy.
Celem ćwiczeń jest:
usprawnianie języka, warg, podniebienia miękkiego, żuchwy;
opanowanie przez dzieci umiejętności świadomego kierowania ruchem narządów artykulacyjnych;
poznanie prawidłowego układu artykulatorów w czasie wybrzmiewania poszczególnych głosek.
Ćwiczenia szczęki dolnej
Opuszczanie i unoszenie dolnej szczęki. Wymawianie szerokiego [a] i „przechodzenie” do wymawiania [a] połączonego z głoską [s].
Zabawa „Grzebień”. Dzieci zakładają dolne zęby na górną wargę i poruszają nimi. Potem cofają żuchwę. Następnie zakładają górne zęby na dolną wargę i brodę i poruszają nimi.
Dzieci naśladują ziewanie, wykonują przy tym ruchy rąk, przeciągając się, wyginając.
Głęboki wdech nosem i wydech ustami z jednoczesnym wymawianiem głoski [a]. Tak samo wymawiamy [o], [u].
Wykonywanie ruchów żucia.
Ćwiczenia warg
Rysowanie wargami. Uczniowie rysują koło wargami - wargi wysuwają się do przodu, tworzą dzióbek, wykonują ruchy koliste w obie strony. Następnie rysują kreskę poziomą wargami - wargi są ściągnięte w dzióbek, przesuwają się w prawo i w lewo. Po chwili rysują kreskę pionową - tworzą dzióbek, przesuwają się w górę i w dół. Potem rysują smutną minę - warga dolna zakrywa górną. Po niej robią śmieszną minkę - usta zamknięte - uśmiech. Na pożegnanie wysyłają całusy.
Powtarzanie samogłosek, wargi są mocno ściągnięte [a]-[o], [e]-[o], [u]-[i],[a]-[u], oraz całego ciągu: [a], [e], [o], [u], [i], [y].
Zły pies - naśladujemy złego psa - unosimy górną wargę, pokazujemy zęby. Dzieci mogą również naśladować warczenie psa
Potrzebny nam lejek, ale go nie mamy - robimy go z warg.
Uczniowie zamieniają się w „chudzielca” wciągają policzki. Potem są „grubasami” nadymają policzki.
Nabieranie powietrza najpierw pod wargę górną, potem pod dolną.
Chcemy pocałować mamę, ale ona jest daleko - musimy wysunąć wargi do przodu, cmokamy.
Układanie dolnej wargi na górną i górnej na dolną.
Wargi układają w kształcie szerokiego lejka.
Głodne rybki - powoli otwieramy i zamykamy wargi tworząc koło, jakby mówiły „po”.
Wysuwanie wargi do przodu i robienie ryjka świnki. Na górnej wardze położenie ołówka i jak najdłużej utrzymanie go w tej pozycji.
Deszcz - schwytanie wargami kropli deszczu - uniesiona do góry głowa, wargi „chwytają” krople, dziecko je „wypija”.
Malowanie dzieciom warg pomadką. Następnie uczniowie robią na kartce papieru „całuski”.
Wysuwanie warg do przodu. Ściągnięcie ich i dmuchanie lekko przez nie.
Ssanie górnej i dolnej wargi.
Półuśmiech - odciąganie na przemian kącików ust.
Ćwiczenia języka
Dzieci wykonują szybkie i energiczne ruchy języka. Wysuwają język na zewnątrz jamy ustnej, następnie chowają.
Jak żmija porusz językiem - długi, cienki, ruchliwy język, wysuwający się we wszystkie strony.
Wysuwanie języka do przodu, unoszenie go nad górną wargę, potem opuszczanie do brody.
Pyszny cukierek - dzieci wypychają raz jeden policzek ostrym czubkiem języka, udając, że trzymają w buzi landrynkę, można sprawdzić twardość „ cukierka” dotykając policzek palcem.
Zmęczony piesek - dzieci naśladują pieska, który głośno oddycha i język ma mocno wysunięty na brodę.
Unoszenie języka za górne zęby.
Oblizywanie górnych zębów.
Unoszenie języka do nosa i wywijanie go na brodę.
Klaskanie językiem: czubkiem i środkiem języka.
Zwijanie języka w rulonik.
„Mycie” zębów językiem.
Lizanie czubkiem języka kawałeczka czekolady umieszczonego na podniebieniu.
Przeciskanie języka między zębami.
Wciąganie przez rurkę do napojów skrawków papieru, ryżu itp. A następnie przenoszenie ich do pudełeczka.
Ćwiczenia podniebienia miękkiego
Dzieci biorą w usta rurkę, wciągają przez nią powietrze. Muszą tak wciągnąć powietrze, aby do rurki przyssały się kolorowe kółeczka. Następnie przenoszą je na obrazek biedronki i układają na niej kropki z tych kółeczek.
Energiczna wymowa połączeń głosek z uwzględnieniem tylnojęzykowych zwartych [k] - [g]: kuk, ugu, oko, uk - ku, ug - gu.
Głębokie oddychanie przez jamę ustną przy zaciśniętych nozdrzach i przez jamę nosową, przy zamkniętej jamie ustnej.
Nabranie powietrza nosem i zatrzymanie go w jamie ustnej. Policzki są „nadęte”. Nos zatykamy i nadymamy policzki, a następnie połykamy powietrze.
Ssanie „smoczka”.
Chrapanie, naśladowanie kaszlu.
Żywe lusterko - robienie różnych min. Dzieci stoją naprzeciwko siebie. Jedno z nich wykonuje wymyśloną przez siebie minę, drugie je naśladuje. Następnie dzieci zamieniają się rolami.
Oddychanie wyłącznie przez usta lub wyłącznie przez nos.
Płukanie gardła ciepłą wodą.
W powyższym opracowaniu podałam tylko niektóre ćwiczenia, które można wykorzystać na zajęciach edukacyjnych. Jest szereg opracowań, które proponują więcej ćwiczeń logopedycznych. Mam nadzieję jednak, że proponowane przeze mnie ćwiczenia wzbogacą zajęcia lekcyjne.
Literatura:
Antos D., Demel G., Styczek I. „Jak usuwać seplenienie i inne wady wymowy”, Warszawa 1967, PZWS;
Demel G. „Minimum logopedyczne nauczyciela przedszkola”, Warszawa 1983, WSiP,
Demel G. „Elementy logopedii”, Warszawa 1982, WSiP,
Diener E. „Profilaktyka zaburzeń mowy”, Kielce 1999, Wydawnictwo Pedagogiczne ZNP;
Rodak H. „Terapia dziecka z wadą mowy”, Warszawa 2002, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego,
Sachajska E. „Uczymy poprawnej wymowy”, Warszawa 1982, WSiP,
Skorek M. „Oblicza wad wymowy”, Warszawa 2001, Wydawnictwo Akademickie „Żak”,
Spałek E., Piechowicz-Kułakowska C. „Jak pomóc dziecku z wadą wymowy”, Kraków 1996, Oficyna Wydawnicza „Impuls”,
Styczek I. „Logopedia”, Warszawa 1981, PWN;