Ignacy Krasicki,
Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki,
oprac. Mieczysław Klimowicz,
wyd. 7 zm., BN I 41, 1975.
WSTĘP
Narodziny powieści w Europie.
XVIII wiek, opozycja do późnobarokowego romansu, bohaterem przeciętny człowiek, w kon-flikcie z otoczeniem, motywacja losu bohatera indywidualna, uzasadnienie psychologiczne, szerokie tło społeczne.
belles lettres - nowe formy, głownie prozaiczne, romanse, nowele, opowiadania historyczne, gatunki publicystyczne (esej, felieton, artykuł, reportaż).
„powieść” XIX wieku, romans, przypadki, awantury, historia.
Francois Fenelon „Telemaque” 1677, prozaiczne dzieje Telemacha.
typy: satyryczno-obyczajowa (H. Fielding Historia życia Toma Jonesa), fantastyczna (J. Swift Podróże Guliwera, D. Defoe Robinson Cruzoe), psychologiczna (J. J. Rousseau Nowa Heloi-za, Goethe Cierpienia młodego Wertera).
Romans i próby powieści w Polsce czasów saskich.
romans: m.in. Fabuła o książęciu Adolfie Drużbackiej, przekłady, J. S. Jabłonowskiego Tele-mak, tłumaczone Przypadki szwedzkiej hrabiny G Christiana Gellerta.
Krasicki w „Monitorze”. Szkoła nowoczesnej prozy.
publicystyka szkołą powieści, teatr narodowy od 1765, Towarzystwo Literatów, Komisja Edu-kacji Narodowej, Monitor.
Romans i „nowa powieść” w sądach „Monitora”.
Defoe, robinsonady, opowieści wschodnie (awantury arabskie, lub 100 nocy i jedna), Monitor zwalczał romanse, które nie zawierały żadnych wartości poznawczych, zalecał Swifta, Fiel-dinga, Rousseau.
termin „romans” znaczenie pejoratywne.
Krasicki w latach pisania „Mikołaja Doświadczyńskiego przypadków”.
koniec 26 lutego 1775, druk 15 marca 1776 u Michała Grölla.
optymistyczny okres oświecenie stanisławowskiego (wiara w reformy).
Antyromans. Kompozycja „Mikołaja Doświadczyńskiego przypadków”.
relacja pamiętnikarska, wewnątrz tekstu formy innogatunkowe: list, przemówienie, diariusz podróży, spis inwentarza przedmiotów ze statku…
3 księgi - każda inny typ powieści, wątek miłosny do minimum (jego parodia).
Księga I. Powieść satyryczno-obyczajowa czy powiastka filozoficzna?
lakonicznie o ciemnocie szlacheckiej, „edukacja sentymentowa”, epizod trybunalski - rozkład sądownictwa, wpływ Kandyda.
Utopia i mit stanu natury.
fantastyka, utopia - odkrycia geograficzne, „powrót do źródeł”.
Księga II. Reedukacja bohatera. Doświadczyński w krainie Nipuanów.
Nipuanie jak u Kandyda, Japończycy? ni - pou - grec. nigdzie.
Księga III. Nipuańczyk w świecie cywilizowanym.
Problemy stylistyczne powieści.
russowska koncepcja losów bohatera (przemiana) a styl opisowy, głównie satyryczny, paro-dia; w księdze II styl rezonerski (retoryki kaznodziejskiej), cytaty, aluzje i odwołania do innych dzieł literackich.
148 stron tekstu - 131 sentencji.
ubogi zasób środków stylistycznych - stany uczuciowe i przeżycia bohaterów (banalne, zwię-złe komunikaty).
TEKST
Przedmowa: „sień do domu”, „domowi być bez sieni trudno, a książka się bez przedmowy obejdzie”, starożytni jej nie znali, w niej zawiera się powody pisania książek, fałszywa skrom-ność, niewiedza, posłuszeństwo wobec starszych, „choroba pisania jest nieuleczalna”, bez względu na opinię czytelnika autor będzie dalej pisać.
KSIĘGA.
„to ani spowiedź, ani panegiryk”, z domu uczciwego, szlacheckiego, bez daty urodzenia (nie-ważne, niemiłe, bo stary), ojciec „dobra dusza”, brak wiedzy o Grekach, Rzymianach, Czechu i „lechu”, dziedzicznie wieś, sposób mówienie i myślenia, gości upijał, „pedogra”, matka pros-ta, opowiadał mu bajki, upiry…; odwiedziny brata matki - nie upijał się, nie wierzył w upiry, zapytał małego, czy umie czytać i pisać; ojciec chce go wysłać do szkół.
miał 7 lat, pierwszy wyjazd z domu, bał się nauki (kary, nigdy nie widział nikogo czytające-go…); gdy miał 16 lat, zmarł jego ojciec, swoboda, szaleństwa, przyjazd wujka-opiekuna, ukrócone wybryki.
guwernor francuski, (markiz) Damon, oszust, nauka nie jest dobra, nauka francuskiego.
księgi miłosno-moralne, miłość do Julianny, wychowanki jego matki.
Mikołaj wypadł z łódki, rozpacz Julianny, matka (zorientowała się, co się święci między Miko-łajem a Julianną) wysyła ja do zakonu na „naukę”, rozstanie zakochanych, za radą wujka matka wysyła Mikołaja za granicę.
poznanie baronowej Grankendorff, Mikołaj zakochany w baronównie, bójka, ucieczka Damo-na, okazuje się, że baronowa to awanturnica, a baronówna to oszustka.
powrót do domu, znaleziona książka o Aleksandrze Wielkim, zakonnik kazał ją spalić.
matka spłaca długi Mikołaja i Damona, nauka wytworności od przyjaciela z Warszawy.
śmierć matki, przygotowania do podróży za granicę, szczodry, dziwny plenipotent, kazał wy-pędzić sąsiada z wioski, list.
Mikołaj jest bardzo towarzyski, wizyty, wyjazd do Lublina, wizyty i starania u sędziów.
konferencja z dziesięcioma mecenasami, siostrzeniec prezydenta.
pismo o własności wioski sfałszowane (rada jednego z mecenasów), sprawa wioski w sądzie (przekręty).
ciąg dalszy rozprawy, Mikołaj stracił większość pieniędzy przeznaczonych na podróż, srebra pod zastaw.
Diariusz podróży paryskiej - z Warszawy wyjechał 20 XI, w Krakowie od 27. do 02 XII (wi-dział „grób królowy Wandy, szkołę Twardowskiego, Akademię”), Śląsk („Drogi lepsze niż u nas”), 12 grudnia Wiedeń, był na komedii, nic nie zrozumiał (niemiecki), ale podobało mu się, „osobliwie” balet, cesarz „chodzi po francusku”, wino węgierskie lepsze u nas, „Statuy króla Jana nie widziałem”, 21 grudnia na „Frankfort”, Moguncja, Kolonia, „Strażburg”, Metz (Lota-ryngia, gmina żydowska), Reims, 03 lutego Paryż.
Mikołaj wydaje bez opamiętania pieniądze, znajomy hrabia Fickiewicz, wizyta u „sławnej na-ówczas tanecznicy opery francuskiej”, rozsławiła po całym Paryżu rozrzutność Mikołaja, do-mek dla panny La Rose, złote i srebrne cztery „cabriolety”.
Fickiewicz w więzieniu za długi, Mikołaj spłacił je, Fickiewicz zwiewa, Mikołajowi brakuje pie-niędzy, ucieka do Amsterdamu, kapitan proponuje mu wyjazd do Batawii (wyspa - Jawa).
podróż statkiem, brak wiatru, potem wichura, burza, katastrofa.
KSIĘGA.
Mikołaj budzi się na plaży, widzi miasteczko (lub wieś), na migi porozumiewa się ze starcem, jedzenie - sytuacja z zakopanym nożem.
idealni ludzie, „kaleki lub zbytecznie otyłych, albo chudych nie widziałem”, strój „od wieków jednaki”, wyspa Nipu, brak słów „wyrażających kłamstwo, kradzież, zdradę, pochlebstwo. Ter-minów prawnych nie znają”, brak „dworaków, (…) jurystów, (…) doktorów”, nauka języka (kil-ka miesięcy).
Mikołaj obywatelem Nipu, czeladnik u Xaoo.
Xaoo - krytyka „ludów dzikich i prostackich”, elokwencji, poezji, literatury.
następnego dnia znów wykład Xaoo - krytyka historii, nauk cudzych języków, geografii.
krytyka filozofii, fizyki; jedynie nauka z natury.
krytyka agronomii.
krytyka przemocy (zakopany nóż), jurystów, kruszców.
długa podróż, brak systemów politycznych (monarchii, oligarchii, demokracji…), podatków, arystokracji…
opowieść o Laongo, który wypłynął do cudzych krajów, wrócił, zazdrość mieszkańców, za-wiść…, Laongo zdrajcą - rzeczy zamorskie wniósł na Nipu, zabity.
jeden Bóg, szacunek dla rodziców, „wychowanie młodzieży niech będzie szkołą cnoty”, cnota, edukacja - poznanie uczucia, wykorzenienie złych skłonności, nauczenie cnoty, cnota w praktyce.
krytyka podróży zagranicznych, „Odzież nie odmienia człowieka”.
spór dwóch osób (brak wyzwisk…).
charakterystyka Nipuan (podsumowanie), małżeństwa dożywotnie, monogamia.
znalezienie resztek okrętu, złoto, pistolety…
Mikołaj zwierza się Xaoo, księgi, spalenie resztek okrętu, krytyka „Mizantropa” Moliera.
tęsknota Mikołaja za domem, ukryta łódź i złoto, odpływ, Mikołaj biegnie za łodzią.
KSIĘGA.
Mikołaj płynie 9-10 dni, widzi okręt, wtrącony do niewolników.
przemyślenia Mikołaja, o Xaoo i jego opiniach.
ciąg dalszy przemyśleń Mikołaja.
praca w Potozu, chłosta, Nipuanie wywodzą się od uciekających przed Hiszpanami Indian.
Mikołaj wykupiony przez Gwilhelma kwakra, Mikołaj otrzymuje 500 funtów na wykupienie in-nych niewolników.
sympatia Gwilhelma za czyn Mikołaja, pomoc w wysłaniu Mikołaja do Europy, Mikołaj zasnął na okręcie, nie pożegnał się z Gwilhelmem i Amerykaninem.
list od Gwilhelma, „Nie znajdziesz waszmość pan Nipuanów w Europie; musisz jednak żyć z ludźmi”, „Mało jest teraz takich ludzi na świecie, którzy dobrze myślą”.
kapitan-filozof, brak charakterów narodowych.
pożegnanie Mikołaja z kapitanem w Marsylii, niechętnie słuchano o Nipuanach i Ameryka-nach więzienie.
przesłuchanie Mikołaja, do szpitala głupich, uratowany przez współpasażera ze statku.
Mikołaj chce osiąść w Paryżu u wybawiciela, ten jednak radzi Mikołajowi powrót do ojczyzny.
brak diariusza podróży z Paryża do Warszawy, „nie bawiłby czytelnika”, popularność Mikołaja w Warszawie, rozprawa z nieuczciwym plenipotentem, wspomnienia, zmiany w gospodarst-wie, sejmik, pijaństwo.
wykład Mikołaja o obowiązkach wobec ojczyzny, wyśmiany.
Mikołaj jedzie na sejm, znów wykład.
Mikołaj wrócił na wieś, spokój, jak na wyspie, nieudane zaloty.
podróż na Litwę (spadek po wuju), załamany most, pomoc wdowy (od trzech lat), gościna u niej, rozpoznanie po pierścieniach - to Julianna!
historia Julianny w skrócie: porwana, pustelnik, poznanie wielkiego pana na polowaniu, ślub; Mikołaj i Julianna już mają wnuki, są szczęśliwi, zwrot do żony.
26 lutego 1775 w Berlinie.
4