Zjawiska patologii społecznej zagrażające społeczeństwu nie omijają dzieci i młodzieży, a pośrednio również środowiska szkolnego. Szczególnie niepokoi szerzący się alkoholizm, narkomania i przestępczość nieletnich. Bardzo często wymienionym zaburzeniom towarzyszą: niewydolność wychowawcza i ekonomiczna rodzin, rozpad tradycyjnych więzi emocjonalnych, słaba odporność psychiczna dzieci, młodzieży i dorosłych.
Z tymi trudnymi sytuacjami spotyka się szkoła, a zwłaszcza musi uwzględnić je w swojej pracy pedagog szkolny.
Radzenie sobie ze skomplikowanymi sytuacjami zaburzeń w społecznym funkcjonowaniu jest trudne. Wymaga wiedzy i wielu praktycznych umiejętności.
Pierwsi pedagodzy szkolni zostali zatrudnieni blisko dwadzieścia lat temu. Początkowo musieli sobie radzić sami, konstruowali plany pracy, podejmowali trudne zadania zgodnie z potrzebami szkoły i z własnym wyczuciem. Samodzielnie poszukiwali skutecznych form i metod pracy. Wraz z rosnącą liczbą pedagogów ukazywały się ujednolicone wytyczne regulujące organizację pracy, zakres czynności, prowadzenie dokumentacji. Z biegiem czasu obowiązujące koncepcje uległy zmianie. Z jednych zadań rezygnowano, inne traktowano dowolnie, jeszcze inne podlegały poszerzeniu. Odstępowano od ujednoliconych wymagań zgodnie z praktyką zmieniającej się wokół nas rzeczywistości.
W grupie pedagogów doświadczonych przeważała aprobata dla tego stanu rzeczy, wśród młodych, początkujących w zawodzie - niepewność i poszukiwanie wsparcia. Coraz częściej pojawiały się głosy domagające się opracowania nowej koncepcji pracy pedagogów szkolnych.
Funkcjonowanie pedagogów szkolnych w ramach systemu oświaty regulują zarządzenia MEN. W praktyce wykształciły się zróżnicowane koncepcje wykonywania funkcji pedagoga:
koncepcja pracy ukierunkowana na przeciwdziałanie niepowodzeniom szkolnym, uwypuklająca pracę dydaktyczno-wyrównawczą, zajęcia korekcyjno-kompensacyjne i wszelką pomoc w zakresie skutecznego realizowania programu szkolnego. Pedagog o tym nastawieniu uczestniczy w tworzeniu systemu pomocy w nauce. Pomaga uruchomić pomoc koleżeńską dla uczniów klas starszych. Dopinguje rodziców do większej troski o pracę domową dzieci. Stara się ściśle współpracować z poradnią psychologiczno-pedagogiczną w zakresie diagnozy niepowodzeń szkolnych. Sam aktywnie włącza się do pracy wyrównawczej i kompensacyjno-korekcyjnej prowadząc małe zespoły dzieci ze szczególnymi trudnościami w nauce. Pełni wiodącą rolę w podnoszeniu poziomu terapii pedagogicznej w szkole organizując pokazowe zajęcia, upowszechniając nowoczesne metody i pomoce, uruchamiając odpowiedni gabinet, stale doskonaląc się w tej dziedzinie. W koncepcji tej przeważają zadania ściśle zaprogramowane, wymagające przygotowania i systematyczności. Przy tym bardzo ważna jest wczesna diagnoza, stałe konsultacje z nauczycielami, często również z pielęgniarką czy lekarzem. Pedagog szkolny realizujący tę koncepcję udziela też wszelkiej pomocy słabym w nauce uczniom klas starszych. Organizuje im dodatkowe zajęcia i konsultacje z nauczycielami, czuwa by chociaż częściowo likwidowali braki, a w krytycznych sytuacjach szuka im zastępczych form ukończenia szkoły podstawowej np. w klasach uzawodowionych, gdzie wymagania są mniejsze i połączone z przygotowaniem do pracy.
Koncepcja pracy uwypuklająca działalność interwencyjną, środowiskową i socjalną. Przy takim ukierunkowaniu pedagog załatwia w szkole wiele spraw doraźnych, związanych z sytuacją bytową, wychowawczą i społeczną podopiecznych. Aranżuje w tym celu spotkania z rodzicami, zarówno w szkole jak i w domu. Wnikliwie bada warunki do nauki, jakie posiada dziecko, interesuje się, czy jest właściwie odżywiane, czy w domu jest właściwa atmosfera wychowawcza. Doradza rodzicom jak postępować z trudnym dzieckiem, jak lepiej i skuteczniej wpływać na wychowanie i rozwój, jak wciągnąć współmałżonka we wspólną troskę o potomstwo i jego socjalizację. Pedagog realizujący tę koncepcję szczególnie zabiega o środki materialne na pomoc potrzebującym, organizuje dopłaty do wyżywienia, szuka tanich miejsc na koloniach i obozach, stara się o dofinansowanie wszelkich świadczeń socjalnych. Aby tego dokonać aktywnie współpracuje z instytucjami i organizacjami, które służą pomocą dziecku i rodzinie. Jest gotowy do niesienia, w razie konieczności, osłony prawnej. Stąd jego ścisłe kontakty z sądem rodzinnym, policją, z wszelkimi placówkami opiekuńczo-wychowawczymi, profilaktyczno-leczniczymi i resocjalizacyjnymi.
Koncepcja pracy polegająca na przyjmowaniu roli koordynatora i mediatora w sprawach związanych z nauką i wychowaniem, organizowanie masowej działalności profilaktycznej i terapeutycznej. Dokonując wyboru takiej opcji pedagog szkolny nastawia się na szybkie ujawnienie i rozpoznanie sytuacji zagrażających dziecku w prawidłowym rozwoju, tkwiących w samym uczniu, jego rodzinie, w podejściu nauczyciela, a także wynikających z zaburzeń kontaktów rówieśniczych. Stawia wówczas wstępną diagnozę i organizuje wstępną pomoc. Aby nie być osamotnionym w tych działaniach buduje system pomocy i wspierania dla jednostek zaburzonych i problemowych. W ramach tego systemu współorganizuje pomoc w nauce, koordynuje całość zabiegów społeczno-wychowawczych, uruchamia procedury naprawcze. W niektórych przypadkach sam podejmuje konkretne działania, w innych jest tylko koordynatorem całości poczynań zespołu ludzi. Pedagog szkolny decydujący się na taki model pracy musi też inicjować i sam wprowadzać w życie nowoczesne metody profilaktyki masowej. W szczególności profilaktyki uzależnień i AIDS, warsztatowe metody wychowania prorodzinnego i seksualnego, przeciwdziałanie wszelkim zjawiskom patologii społecznej.
Te trzy podstawowe koncepcje mogą w praktyce występować w rozmaitych wariantach i kombinacjach. Podstawowe grupy zadań ulegają wtedy przemieszczeniu i wzajemnemu przenikaniu. Najczęściej spotykany jest wariant uniwersalny. Oznacza to, że pedagog szkolny zajmuje się wszystkim, ale za to w ograniczonym zakresie. W konsekwencji tego niektórym uczniom pomaga w nauce, wobec innych interweniuje w środowisku, a przy tym prowadzi działalność profilaktyczną i psychoedukacyjną. Pedagog o takim nastawieniu praktycznie zajmuje się każdą trudną sprawą.
Kto i co w głównej mierze kształtuje zakres czynności pedagoga szkolnego? Jak dochodzi do wyboru określonej koncepcji pracy? Ostateczny przydział zadań ustala dyrektor szkoły kierując się Zarządzeniem nr 15 MEN z dnia 25 maja 1993 roku w sprawie zasad udzielania uczniom pomocy psychologicznej i pedagogicznej. Ponadto decydują potrzeby szkoły, uczniów i nauczycieli, uwarunkowania środowiskowe, a także możliwości i predyspozycje samego pedagoga. Zarządzenie powyższe ujmuje główne kierunki pracy i zakres współdziałania z instytucjami i organizacjami oraz z osobami współwychowującymi (rodzice, nauczyciele).
W myśl tego dokumentu we wszystkich przydziałach czynności pedagogów szkolnych winny znaleźć się następujące zadania:
pomoc wychowawcom klas, w szczególności w zakresie: rozpoznawania indywidualnych potrzeb uczniów oraz analizowania przyczyny niepowodzeń szkolnych,
określania form i sposobów udzielania pomocy uczniom, w tym uczniom wybitnie uzdolnionym odpowiednio do rozpoznawanych potrzeb,
koordynacji prac z zakresu orientacji zawodowej,
działania na rzecz organizowania opieki i pomocy materialnej uczniom znajdującym się w trudnej sytuacji życiowej.
Zadania te należy realizować:
we współdziałaniu z nauczycielami, rodzicami (opiekunami prawnymi), pielęgniarką szkolną, organami szkoły i instytucjami pozaszkolnymi,
we współpracy z poradniami psychologiczno-pedagogicznymi i innymi poradniami specjalistycznymi w zakresie konsultacji metod i form pomocy udzielanej uczniom oraz w zakresie specjalistycznej diagnozy w indywidualnych przypadkach.
Zarządzenie nr 15 MEN obliguje pedagoga szkolnego ponadto do:
współorganizowania zajęć dydaktycznych prowadzonych przez nauczycieli nauczania specjalnego dla uczniów niepełnosprawnych w szkołach ogólnodostępnych,
udzielania różnych form pomocy psychologicznej i pedagogicznej uczniom realizującym indywidualny program lub tok nauki.
Dwa ostatnie zadania dotyczą szkół, w których wymienione formy nauczania występują. Natomiast bezwzględnie wszyscy pedagodzy powinni zwracać szczególną uwagę na przestrzeganie przez szkołę lub placówkę postanowień Konwencji o prawach dziecka.
W myśl cytowanego dokumentu pedagog szkolny prowadzi dziennik pracy i teczki indywidualne dzieci i młodzieży, zawierające dokumentację prowadzonych badań i czynności uzupełniających.
Pomocne w pracy pedagoga szkolnego mogą i powinny być wytyczne w sprawie pracy nauczyciela-pedagoga szkolnego. Wytyczne ujmują szczegółowe zadania pedagoga szkolnego w zakresie:
zadań ogólnowychowawczych,
profilaktyki wychowawczej,
pracy korekcyjno-wyrównawczej,
indywidualnej opieki pedagogiczno-psychologicznej,
pomocy materialnej.
W praktyce szkolnej, w swych planach pracy wychowawczej pedagog szkolny powinien uwzględnić szereg zadań, tj.:
dbanie o realizację obowiązku szkolnego przez uczniów.
Poznawanie trudności wychowawczych i dydaktycznych uczniów,
Roztoczenie opieki nad uczniami trudnymi, niedostosowanymi, społecznie zagrożonymi negatywnym oddziaływaniem środowiska,
Podejmowanie działań zapobiegających niedostosowaniu uczniów poprzez wykrywanie niekorzystnych zachowań i zmian rozwojowych (np. agresja, apatia, odosobnienie, niewłaściwe normy współżycia) i wykrywanie negatywnych czynników wychowawczych w środowisku lokalnym uczniów,
Systematyczne konsultacje z wychowawcami klas w/s uczniów przejawiających różnorakie zaburzenia i natychmiastowe podejmowanie wszelkich działań o charakterze interwencyjnym,
Praca indywidualna z uczniem trudnym, zagrożonym i niedostosowanym społecznie,
Współpraca z rodzicami poprzez kontakty z domem rodzinnym ucznia, udział w spotkaniach z rodzicami na wywiadówkach i indywidualnie,
Współpraca z organami szkoły (komitetem rodzicielskim, samorządem uczniowskim, dyrekcja, pielęgniarką, księdzem itd.),
Współpraca z instytucjami wspomagającymi,
Utrzymywanie stałych kontaktów z metodykiem pedagogów szkolnych, branie czynnego udziału w szkoleniach, warsztatach, współpraca z innymi pedagogami szkolnymi,
Koordynowanie pracy w zakresie problematyki opiekuńczo-wychowawczej, dbałość o dokumentację, troska o własny warsztat pracy itd.
Jak wynika z powyższych rozważań główną formą pracy pedagoga szkolnego jest poradnictwo. Dotyczy ono nauczycieli, dzieci i rodziców. Polega na pomocy w rozwiązywaniu aktualnych problemów powstających w codziennej pracy szkoły.
Przy rozwiązywaniu problemów swoich podopiecznych pedagog szkolny powinien korzystać z pomocy wyspecjalizowanych placówek, tj. Poradnia Psychologiczno-Pedagogiczna, Sąd dla Nieletnich, Policja, MOPS itd. W środowisku działają liczni sojusznicy, których należy włączyć do pracy profilaktycznej i resocjalizacyjnej. Dużą pomoc w oddziaływaniu na uczniów sprawiających trudności wychowawcze jak i organizowaniu pomocy materialnej mogą okazać organizacje i stowarzyszenia: TPD, PCK, Studium Pomocy Psychologicznej, Towarzystwo Pomocy Młodzieży, stowarzyszenia kościelne i inne.
Ważną dziedziną działalności pedagoga szkolnego, mającą na celu wczesne zapobieganie niepożądanym społecznie zachowaniom dzieci i młodzieży, jest praca z rodzicami. Pedagog powinien więc szukać takich form, aby kształtować ich kulturę pedagogiczną.
Warunkiem efektywnej i dobrze zorganizowanej pracy pedagoga jest odpowiedni warsztat pracy. Pedagog winien posiadać osobne pomieszczenie z wyposażeniem ułatwiającym pracę z dziećmi i młodzieżą. Również jednym z warunków powodzenia pracy pedagoga szkolnego jest umiejętność zdobywania zaufania ludzi, a także łatwość nawiązywania kontaktów. Pedagog powinien posiadać bogatą osobowość, być człowiekiem o wysokim poziomie samourzeczywistniającym -jak pisze Z. Pietrasiński. W procesie wychowawczym są ważne pewne cechy osobowościowe, np.:
pozytywna samoocena, akceptacja siebie i innych,
spontaniczność w myśleniu, odczuwaniu i zachowaniu,
skoncentrowanie się na problemach, a nie własnym “ja”,
wrażliwość, życzliwość dla ludzi,
głębia i powaga w nawiązywaniu bliższych kontaktów z ludźmi,
oryginalność, twórczość w każdej dziedzinie, poczucie humoru,
samodzielny, niezależny kontakt z kulturą,
umiejętność utrzymywania dyscypliny w pracy z uczniami,
sumienna praca,
umiejętność pobudzania uczniów do aktywności samowychowawczej,
takt pedagogiczny.
Pedagog szkolny o określonej osobowości, dzięki posiadaniu bogatych pomocy technicznych i dydaktycznych, może w odpowiedni sposób oddziaływać na dzieci i młodzież. Pedagodzy mogą wykorzystywać w swojej pracy czasopisma specjalistyczne (np. Oświata i Wychowanie, Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze, Remedium, Wychowawca itd.), bogatą literaturę pedagogiczną i psychologiczną, kasety video z filmami o tematyce pedagogicznej, programy edukacyjne i profilaktyczne tworzone przez Polskie Towarzystwo Psychologiczne, Państwową Agencję Rozwiązywania Problemów Alkoholowych (np. Drugi Elementarz - czyli program 7-miu kroków, Spójrz inaczej, Profilaktyka AIDS, elementy Programu NOE i wiele innych).
Każdy pedagog może skupić wokół siebie grono zapaleńców współpracujących ze sobą na zasadach partnerstwa, rozwijających się wspólnie w grupie, wspomagających się we wdrażaniu nowych metod w codziennej pracy wychowawczej. Drugim nurtem wspierania mogą być zespoły metodyczne pedagogów szkolnych.
Cele działania takich zespołów można by ująć następująco:
nabywanie praktycznych umiejętności wychowawczych, doskonalenie się teoretyczne, poznawanie siebie,
wymiana informacji i doświadczeń, materiałów i pomocy ułatwiających pracę,
wspieranie się w sytuacjach trudnych, akceptacja i wzmocnienia pozytywne, możliwość przetrenowania trudnej sytuacji i uczenia się w grupie,
nawiązywanie kontaktów koleżeńskich między pedagogami na zasadach partnerstwa, wspólnych zadań i zainteresowań.
Grupy te mogą realizować cele poprzez różnorodne formy zajęć, np.:
warsztaty tematyczne i elementy treningowe,
spotkania z zaproszonymi gośćmi,
wymiana doświadczeń, opinii, doradztwo, zajęcia koleżeńskie.
Wydaje się również, że należy stworzyć system szkolenia i doskonalenia pedagogów szkolnych uwzględniający przygotowanie ich do prowadzenia nowatorskich w swej formie zajęć z dziećmi i młodzieżą. Dodatkowo pedagodzy szkolni powinni:
wykrywać w środowisku lokalnym negatywne z wychowawczego punktu widzenia czynniki już oddziałujące na wychowanków lub mogące taki wpływ wywrzeć (np. struktura rodziny, standard ekonomiczny, atmosfera wychowawcza),
zwiększyć pedagogizację rodziców, pogłębić ich wiedzę o etiologii niedostosowania społecznego i uzależnień,
likwidować czynniki utrudniające prawidłowy rozwój uczniów i przeciwdziałać potencjalnym niekorzystnym wpływom poprzez wzmocnienie systemu wychowawczego, a szczególnie przez organizację czasu wolnego dzieci i młodzieży, włączenie ich do zajęć terapeutycznych i grup socjoterapeutycznych.