Kreacja bohatera literackiego w literaturze oświecenia i pozytywizmu
Określenie „bohater literacki” stosujemy do każdej postaci prezentowanej w utworze literackim, bez względu na jej miejsce i rolę w strukturze tego utworu oraz na zasób przekazywanych o niej informacji. Bohater jest jednym z głównych - obok wydarzeń fabularnych- składników świata przedstawionego , przede wszystkim w epice i dramacie. Jako element przynależny planowi przedstawienia- bohater jest wyraźnie odróżniony od postaci jawiącej się w utworze jako instancja nadawcza. Bohater zawsze pełni w utworach literackich podstawową funkcję konstrukcyjną: spaja pozostałe elementy świata przedstawionego oraz skupia uwagę narratora lub autora. Podstawowe pojęcia stosowane przy rozpatrywaniu kwestii bohatera literackiego aż do czasów oświecenia ukształtowane zostały w myśli antycznej . „Poetyka” Arystotelesa wprowadziła pojęcie charakteru jako postaci przedstawionej w utworze, która przejawia wolę działania w określonym kierunku. Arystoteles przyporządkował też „charaktery” gatunkom literackim : charaktery wysokie lub średnie przynależą tragedii i eposowi, pospolite- komedii. Ku koncepcji antyku zwróciły się poetyki renesansu i w XVII wieku, na polskim terenie rozwinął je M. K. Sarbiewski w traktacie „O poezji doskonałej” (1628). Szybki rozwój w literaturze europejskiej prozy powieściowej oraz gatunków dramatycznych spowodował dość znaczne przesunięcia w traktowaniu bohaterów. Autorzy polscy podobnie jak francuscy nie wychodzili poza tradycyjne ujęcia postaci jako typów waloryzowanych moralnie. Postacie- stereotypy najbardziej charakterystyczne dla piśmiennictwa polskiego oświecenia kształtowały się już w małych formach prozy na łamach „Monitora”, w którym pojawiły siew schematyczne ujęcia np. fircyka, Sarmaty, a także pozytywne schematy dobrych obywateli. W utworach fabularnych stereotypowe wyznaczniki kształtowały zazwyczaj obraz postaci drugoplanowych i pobocznych: przede wszystkim tych, które w ten właśnie sposób ukazywane były już we wcześniejszej tradycji. Dotyczy to głównie bohaterów ludowych, pojawiających się w tle wydarzeń w niektórych powieściach („Ksiądz pleban” J.K. Kossakowskiego, „Pan Podstoli” I. Krasickiego) jako spokojni, pracowici wieśniacy. Stereotyp ten modyfikowała literatura sentymentalizmu. Ukształtowany społecznie stereotyp decydował o literackich obrazach przedstawicieli różnych narodowości, pojawiających się w powieściach i dramatycznych utworach oświecenia. Stereotypowe ujęcie postaci wiązało się z ich stałym miejscem i funkcją w schemacie fabularnym utworu, wyznaczonym albo przez związane z bohaterami obiegowe motywy literackie, albo przez konwencje gatunku literackiego. Podstawowym sposobem charakterystyki było zazwyczaj znaczące nazwisko.
Bohater jako wzór osobowy, to postać, której cechy traktuje się jako społecznie pożądane i którą uważa się za godne naśladowania. W początkowym etapie rozwoju literatury oświecenia w Polsce różnica między bohaterem- stereotypem i bohaterem- wzorem osobowym jest trudno uchwytna. Terenem formowania bohatera- wzoru osobowego były przede wszystkim : powieść, panegiryk i niektóre odmiany komedii. W powieści edukacyjnej i powieści - traktacie wzór osobowy dotyczył społecznych zachowań przedstawiciela stanu szlacheckiego. Model wzorowego szlachcica prezentowany był różnymi metodami, np. przez ukazanie drogi życiowej bohatera. Oprócz wzorcowego obywatela powieść oświeceniowa przyniosła jeszcze wzorzec plebana, kobietę- obywatelkę. Do wzoru osobowego zbliża postać exemplum. Cechy, postawy i przypadki mogły być interpretowane jako przykładowa teza światopoglądowa lub społeczna. Najpełniejsze realizacje bohatera jako exemplum obserwujemy w niektórych tekstach „Monitora”, a głównie w powiastce. Na pograniczu wzoru osobowego i exemplum stają sylwetki postaci historycznych.
Bohater jako symbol- to postać, która stawała się symbolem wartości i cnót. Bohater stawał się wzorem osobowym i uosobieniem idei dotyczących charakteru Polaka i narodu. Proza fabularna ukształtowała również bohatera literackiego, który miał być wyposażony w zespół cech fizycznych i psychicznych, które czyniły go bogatą osobowością. Tendencje te wystąpiły najsilniej w powieści sentymentalnej, najwybitniejszym przejawem tych tendencji była „Malwina, czyli Domyślność serca” M. Wirtemberskiej.
W nowelistyce okresu pozytywizmu bohaterem był przede wszystkim człowiek z ludu, najczęściej skrzywdzony, bezradny. Klęska tego bohatera wynika z ciemnoty i biedy , w jakiej żyje. Bohater jest bezrobotny, biedny i jest to spowodowane też obojętnością ludzi bogatszych i oświeconych. Losy takiego bohatera są apelem o przezwyciężenie egoizmu i zmiany nastawienia społeczeństwa.
Bibliografia.
„Słownik literatury polskiego oświecenia” pod red. T. Kostkiewicza, hasło: bohater literacki. (T. Kostkiewiczowa).
Zgodnie z regulaminem serwisu www.bryk.pl prawa autorskie do niniejszego materiału posiada Wydawnictwo GREG. W związku z tym, rozpowszechnianie niniejszego materiału w wersji oryginalnej albo w postaci opracowania, utrwalanie lub kopiowanie materiału w celu rozpowszechnienia w szczególności zamieszczanie na innym serwerze, przekazywanie drogą elektroniczną i wykorzystywanie materiału w inny sposób niż dla celów własnej edukacji bez zgody Wydawnictwa GREG podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności lub pozbawienia wolności.