Ogólna charakterystyka epoki pozytywizmu.

Pozytywizm to okres w literaturze polskiej, mający swój początek po klęsce powstania styczniowego (1864) , a koniec około roku 1890. Nazwa pozytywizm pochodzi od tytułu czołowego dzieła, zawierającego program epoki- Augusta Comte'a „Wykłady filozofii pozytywnej”. Słowo „pozytywny” oznaczało w XIX wieku realny i symbolizowało ideologię epoki. W Europie z pozytywizmem mamy do czynienia od polowy 1850 roku do lat osiemdziesiątych XIX wieku. Rok 1864 to data początku nowej epoki w Polsce, a jej koniec to rok 1890, który przyjmuje się umownie za początek Młodej Polski. Lata 80- te to rozwój powieści realistycznej, faza dojrzałego realizmu, szczytowa faza epoki. Rok 1890 uznany został za początek modernizmu, pojawiają się debiuty młodopolskich poetów. Pozytywizm trwa jeszcze równolegle, powstaną jeszcze „Emancypantki” Bolesława Prusa. Badacze literatury twierdza, że ostateczne wygaśnięcie nurtu nastąpiło w 1910 roku.

Fakty z historii:

Europa:

1867- powstanie monarchii Austro-Węgry

1870- wojna francusko- pruska

1871- komuna paryska

1881- zamach na cara Aleksandra II

1889- II Międzynarodówka

1893- Przymierze Prus i Rosji.

Polska:

1863- wybuch powstania styczniowego

1864- klęska powstania

1873- A. Świętochowski „Praca u podstaw”, P. Chmielowski „Utylitaryzm w literaturze”.

Wśród tych, którzy publikowali i głosili myśl epoki należy wymienić następujące nazwiska:

August Comte- „Wykłady filozofii pozytywnej”

Herbert Spencer- „Wstęp do socjologii”

Hipolit Taine- „Rasa, środowisko, moment”

John Stuart Mill- „Co to jest utylitaryzm”.

Dzieła tych filozofów wpłynęły na rozpowszechnienie filozofii pozytywistycznej w Polsce, określiły charakter nowej epoki.

August Comte w „Wykładach” określa czym jest filozofia pozytywna.

• filozofia ma sens praktyczny, „pozytywny” oznaczało realny, użyteczny, pewny.

• myśl ludzka ma służyć poprawie życia

• przedmiotem badań mogą być fakty fizyczne, a nie psychiczne

• celem filozofii jest uzyskanie wiedzy pewnej

Herbert Spencer- twórca ewolucjonizmu, propagował ideę ewolucjonizmu. U podstaw myśli Spencera leży biologia.

• cała rzeczywistość podlega ewolucji, stałej zmianie w jednym kierunku i według jednego prawa

• ewolucyjna zmienność rzeczywistości, postęp ludzkości

Hipolit Taine- twórca determinizmu.

• życie i działalność człowieka jest z góry określona

• każde zjawisko ludzkiej rzeczywistości jest uwarunkowane przez zespół czynników

• czynniki wpływające na osobowość człowieka to: rasa, środowisko, moment historyczny

John Stuart Mill- twórca utylitaryzmu

• to, co dobre, jest pożyteczne

• wszystko, co czyni człowiek powinno być użyteczne społeczeństwu, ma nauczać, wychowywać

• postulat użyteczności wszystkich dzieł ludzkich, nawet literatury i sztuki

• w swoim działaniu kierowanie się dobrem ogółu.

Pozytywizm cechowały: wiara w naukę, postulaty scjentyzmu, reformy edukacji, postulaty stawiania i realizowania praktycznych celów. Młodzi pozytywiści głosili postulaty pracy organicznej i pracy u podstaw.

PRACA ORGANICZNA- postulat ten wywodzi się z teorii Herberta Spencera. Praca organiczna wiązała się z pojęciem organicyzmu. Społeczeństwo to organizm, jeśli choruje jakaś jego cześć to całe społeczeństwo to odczuwa. Postulowano unowocześnienie przemysłu, rolnictwa, handlu i całej gospodarki kraju, bo tylko wtedy naród będzie mocny i odzyska niepodległość. Podstawy pracy organicznej zostały sformułowane między innymi w „Szkicu programu w warunkach obecnego rozwoju społeczeństwa” Bolesława Prusa.

PRACA U PODSTAW- postulat kładł nacisk na edukację, wykształcenie wszystkich grup społecznych, zwłaszcza tych najniższych. Inteligencja miałaby uczyć chłopów organizowania się w ramach kółek rolniczych i samorządów gminnych. Reformowanie klas najniższych, ludu i biedoty miejskiej, bo nie czują się częścią narodu. Postulowano walkę z analfabetyzmem, z czym wiązała się budową szkół, dbanie o poprawę warunków życiowych ludzi żyjących w biedzie. Takie postulaty przedstawił czołowy programo- twórca polskiego pozytywizmu- Aleksander Świętochowski w „Pracy u podstaw” („Przegląd Tygodniowy” 1873 ok.).

Wśród haseł społecznych głosili pozytywiści potrzebę emancypacji kobiet i równouprawnienia chłopów. Młodzi krytykowali feudalne przesądy związane z pracą zarobkową, propagowali unowocześnienie rolnictwa i przemysłu, postulowali rozwój przedsiębiorczości, rzemiosła i handlu, zorganizowanie instytucji kredytowych oraz oświaty zawodowej. Propaganda programu pozytywistów ma miejsce w wielu powieściach tendencyjnych i w nowelach. Pozytywizm przejawił się w myśli polityczno- społecznej, a zwłaszcza w publicystyce i literaturze. Mimo ścisłej cenzury, prasa rozwijała się dynamicznie.

PUBLICYSTYKA:

• dzienniki ( Gazeta Polska, Gazeta Warszawska, Kurier Codzienny, Kurier Warszawski)

• tygodniki ( Bluszcz, Głos, Przegląd Tygodniowy, Tygodnik Ilustrowany)

• dwutygodniki (Niwa)

• miesięczniki (Ateneum).

Najważniejsi felietoniści pozytywizmu to: Jan Lam, A. Świętochowski, B. Prus, H. Sienkiewicz. Reprezentanci idei pozytywizmu: E. Orzeszkowa, B. Prus, H. Sienkiewicz, J. Lam, M. Konopnicka, M. Bałucki, A. Dygasiński.

Publicystyka odegrała ważną rolę, propagowano na łamach pism programy i problemy społeczeństwa polskiego. Artykuły programowe podejmowały problematykę społeczną, popularyzowały program pozytywistów i polemizowały z przeciwnikami ideowymi. Aleksander Świętochowski zwany był „papieżem pozytywistów”. „My i wy” to wyraźnie polemiczny artykuł A. Świętochowskiego, wydrukowany na łamach „Przeglądu Tygodniowego”, wystosowany przeciwko bierności konserwatystów. Inne artykuły publicysty to: „Poszanowanie pracy”, „Praca u podstaw”, „Tradycja i historia wobec postępu”. Tytuły wskazują na problematykę wypowiedzi. Z publicystyki Piotra Chmielowskiego można wymienić cykl artykułów programowych w czasopiśmie „Niwa” m.in. „Pozytywizm i pozytywiści”. Chmielowski zajmował się literaturą, miejscem, rolą i powołaniem artysty. Uważał, że literatura powinna być utylitarna. Inne artykuły Chmielowskiego to: „Artyści i artyzm”, „Niemoralność w literaturze”, „Utylitaryzm w literaturze”. Eliza Orzeszkowa pisała również artykuły programowe. Postulowała potrzebę emancypacji i kształcenia kobiet, równouprawnienia Żydów i tolerancji wobec ich wiary. Uważała, że powieść ma być użyteczna, ma pouczać i przedstawiać wzorce postępowania. Jej artykuły to: „Kilka słów o kobietach”, „O Żydach i kwestii żydowskiej”, „Kilka uwag nad powieścią”.

Aleksander Świętochowski „Praca u podstaw” fragment

„Każdy kto zmierzy te pozycje w ich odległości dzisiejszej i przed laty choćby tylko piętnastu, otrzyma olbrzymią różnicę. Tam kmieć jest półniewolnikiem w pracy, w życiu, w majątku, zależnym od dziedzica, tu znowu jest istotą swobodną, ma swoją własność , swoje prawa, swoją nawet zupełną autonomię. (..) Ta wielka przemiana odbywa się szybko przed naszymi oczyma przez reformę państwa. (...) Obywatele ziemscy, tak jak i wieśniacy, znaleźli się wobec nagłej przemiany stosunków zupełnie nieprzygotowani. I tu, i tam zbyt spóźniona niedojrzałość przeszkodziła w osiągnięciu należytej sumy zysków. Jakże się głównie objawiała ta niedojrzałość wśród obywateli ? Niskim wykształceniem i anachronicznymi pojęciami. Na jałowym gruncie szlacheckiej tradycji wyrósł spróchniały przesąd, że poddaństwo chłopa jest normalnym jego stanem, że pańszczyzna jest tak słusznym czynszem dla pana, jak pogarda i ucisk zapłatą dla poddanego (...) W sprawie tej cały ciężar obowiązków złożonym być musi na element oświeceńszy, tj. na obywateli ziemskich. Zadanie ich przedstawia się w takim kształcie: dla dobra ogółu, kmieci i własnego winni oni środkami ustawą nie wzbronionymi zdobyć wpływ na sprawy ludu i jego życiowy rozwój, nawiązać pomiędzy nim a sobą pasmo ścisłych spójni. Naturalnie, mówimy tu przede wszystkim o wpływach moralnych, a nie zwierzchniczych.” „Przegląd Tygodniowy” 1873, nr 10.

Pozytywizm to czasy niepoetyckie. Pozytywizm nie przewidywał w swojej doktrynie estetycznej miejsca dla poezji. Rozwijała się wtedy proza, poezja kojarzyła się z czasami romantyzmu. Pomijano zjawiska poetyckie, które pojawiały się w Europie, zwłaszcza we Francji, gdzie powstawała nowoczesna liryka. Twórczość poetycka pozytywizmu to głównie dzieło dwóch osób, którzy uznawani byli za reprezentantów niepoetyckich czasów pozytywizmu. To Maria Konopnicka i Adam Asnyk.

Sztuka. W sztuce epoki można obserwować podobne tendencje, jak w przypadku literatury. W malarstwie nurtem dominującym jest realizm. Sztuka francuska zasługuje na szczególna uwagę. Jednym z jej przedstawicieli jest H. Daumier, twórca rzeźb i rysunków, później obrazów olejnych. Malował sceny z życia ulicznego, satyry na życie burżuazji. Drugi przedstawiciel to G. Courbet. Przedstawiał to, co pospolite i konkretne. Na początku lat 60. do głosu dochodzi impresjonizm- nowy kierunek w sztuce. Inicjują go E. Manet, twórca „Śniadania na trawie”, oraz C. Monet. Malarze poszukiwali tematów do swoich obrazów w plenerze. Impresjonistów interesowało olśnienie światłem, gra światłocienia i indywidualne wrażenie. Tendencje te występują też w polskim malarstwie. Kierunek realistyczny reprezentują: H. Rodakowski, J. Kossak i bracia Gierymscy (Aleksander i Maksymilian) oraz J. Chełmoński.

Zgodnie z regulaminem serwisu www.bryk.pl prawa autorskie do niniejszego materiału posiada Wydawnictwo GREG. W związku z tym, rozpowszechnianie niniejszego materiału w wersji oryginalnej albo w postaci opracowania, utrwalanie lub kopiowanie materiału w celu rozpowszechnienia w szczególności zamieszczanie na innym serwerze, przekazywanie drogą elektroniczną i wykorzystywanie materiału w inny sposób niż dla celów własnej edukacji bez zgody Wydawnictwa GREG podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności lub pozbawienia wolności.

---