11

Dwie rewolucje rosyjskie. Przeobrażenia polityczne w Europie
Środkowej i Wschodniej

(1 godz.)

ŚRODKI DYDAKTYCZNE

Podręcznik, s. 14–21.
Historia. Zestaw foliogramów, fol. 4.2.
Mapy ścienne: Europa w czasie I wojny światowej; Rosja w XX w.
Literatura: R. Holzer, Komunizm w Europie. Dzieje ruchu i systemu władzy, War-
szawa 2000; R. Pipes, Rewolucja rosyjska. Trzy pytania, Warszawa 2007; Ch. Tilly,
Rewolucje europejskie 1492–1992, Warszawa 1997.

GŁÓWNY CEL LEKCJI

Zrozumienie przez uczniów mechanizmu i przyczyn zwycięstwa rewolucji bolszewic-
kiej w Rosji.

CELE OPERACYJNE LEKCJI

Po lekcji uczeń:

defi niuje, rozróżnia i stosuje pojęcia – „rewolucja lutowa”, „rady delegatów robot-
niczych i żołnierskich”, „Duma”, „Rząd Tymczasowy”, „Konstytuanta”, „dwuwła-
dza”, „rewolucja październikowa” („przewrót bolszewicki”), „dekret o pokoju”,
„dekret o ziemi”, „traktat brzeski”, „jednopartyjna dyktatura” [P], „tezy kwietnio-
we”, „Rada Komisarzy Ludowych”, „Deklaracja praw narodów Rosji”, „Mitteleu-
ropa”, „Armia Czerwona” [R];
wymienia – główne rosyjskie partie polityczne przed wybuchem rewolucji, bezpo-
średnie i pośrednie przyczyny rewolucji lutowej, przyczyny klęsk Rosji w okresie
i wojny światowej [P];
podaje daty – wybuchu rewolucji lutowej, przewrotu październikowego, podpisa-
nia pokoju brzeskiego [P], abdykacji Mikołaja II [R];

•
•
•
•

•

•

•

LEKCJA 2

LEKCJA 2

12

identyfi kuje postacie – Mikołaja II, W. Lenina, L. Trockiego, J. Stalina, F. Dzier-
żyńskiego [P], A. Kierenskiego, Ł. Korniłowa [R];
charakteryzuje – program bolszewicki w 1918 r., oraz programy rosyjskich partii
politycznych w przededniu wybuchu rewolucji lutowej [R];
wyjaśnia – sytuację zewnętrzną i wewnętrzną Rosji w połowie 1917 r., okoliczności
wybuchu rewolucji lutowej i przewrotu bolszewickiego, przyczyny sukcesu bolsze-
wików [P];
rozróżnia pośrednie i bezpośrednie przyczyny i skutki wymienionych wyżej wyda-
rzeń [P];
lokuje w czasie i w przestrzeni – rewolucję lutową, przewrót bolszewicki [P], front
wojenny w przededniu rewolucji, Mitteleuropę [R];
odczytuje program bolszewicki ze źródła pisanego [P];
ocenia – znaczenie rewolucji rosyjskich dla wydarzeń w Europie, znaczenie pro-
gramu bolszewików dla zdobycia poparcia mas [P];
odkrywa – hipokryzję i zmiany programu bolszewików, przyczyny zwycięstwa bol-
szewików [P].

TOK LEKCJI

Przypomnienie

UCZNIOWIE

przypominają sobie wnioski sformułowane podczas poprzedniej lekcji.

Wprowadzenie

NAUCZYCIEL

przypomina uczniom defi nicję pojęcia „rewolucja”, przedstawia me-

chanizm rewolucyjnych przemian, odwołując się do lekcji dotyczących rewolucji
francuskiej. (Rewolucja – zmiana grupy rządzącej państwem dokonana przy uży-
ciu siły, w wyniku starcia sił politycznych dysponujących masowym poparciem spo-
łecznym. Kluczowymi elementami procesu rewolucyjnego są: demontaż dawnego
ośrodka władzy i ukształtowanie się nowego; radykalna przebudowa politycznej
i społecznej struktury państwa; ewentualnie także walka o władzę wewnątrz obozu
rewolucyjnego.)

NAUCZYCIEL

dzieli klasę na trzy

GRUPY

i dla każdego zespołu formułuje pytanie ba-

dawcze:

GRUPA I

– Jak kształtowała się sytuacja Rosji w latach 1914–1917? Jakie były przy-

czyny rewolucji lutowej i upadku monarchii?

GRUPA II

– Dlaczego Rząd Tymczasowy i Konstytuanta nie utrzymały władzy?

GRUPA III

– Jakie siły polityczne przejęły władzę jesienią 1917 r.? Jaki typ państwa

powstał w wyniku przewrotu bolszewickiego?

UCZNIOWIE

pracują w grupach z podręcznikiem.

PRZEDSTAWICIELE GRUP

referują wy-

niki pracy swoich zespołów.

Zagadnienie 1: Geneza rewolucji lutowej

GRUPA I

przedstawia położenie armii rosyjskiej na froncie I wojny światowej, sytua-

cję na dworze Romanowów, programy rosyjskich partii politycznych.

NAUCZYCIEL

•

•

•

•

•

•
•

•

•

•
•

13

powinien przypomnieć uczniom konsekwencje rewolucji 1905 r. (zmiany ustrojowe
w Rosji – zalegalizowanie działalności partii politycznych, powstanie Dumy).

UCZNIOWIE

pod kierunkiem nauczyciela zapisują w formie tabeli strukturę rosyj-

skich ugrupowań politycznych i ich główne założenia programowe (przykładowe
zapisy w tabeli zob. niżej).

Ugrupowanie

Ugrupowanie

Program

Program

monarchiści (zwolennicy caratu) naprawa funkcjonowania caratu (np. zamordowanie Rasputina)

kadeci

eserowcy

mienszewicy

bolszewicy

NAUCZYCIEL

podkreśla, że powstające od 1917 r. rady delegatów robotniczych i żoł-

nierskich stały się forum rozgrywki politycznej między bolszewikami, mienszewika-
mi i eserowcami.

Zagadnienie 2: Przyczyny upadku Rządu Tymczasowego i Konstytuanty

GRUPA II

przedstawia główne elementy sytuacji panującej w Rosji po abdykacji cara

[połowiczne reformy Rządu Tymczasowego, katastrofalna sytuacja wewnętrzna oraz trudne położe-
nie na froncie; ofensywa polityczna bolszewików]. Omawiają: rozgrywkę o dominację w ra-
dach delegatów; przyczynę porażki pierwszego przewrotu bolszewickiego w lipcu
1917 r.; przyczyny sukcesu drugiego przewrotu bolszewickiego w listopadzie (paź-
dzierniku) 1917 r.

UCZNIOWIE

analizują tekst źródłowy z podręcznika (zadanie 2 A., s. 20–21). [ A. Pro-

gram działania bolszewików w kwietniu 1917 r. zapowiadał: a) zdemaskowanie imperialnych dą-
żeń Rządu Tymczasowego i obalenie jego władzy; b) opanowanie rad delegatów przez bolszewi-
ków; c) przejęcie władzy w Rosji przez rady delegatów; d) zlikwidowanie dotychczasowych struktur
policyjno-militarnych i administracyjnych państwa; e) nacjonalizację ziemi.]

NAUCZYCIEL

wska-

zuje na pokrętne sformułowania w tekście tez kwietniowych, np. w sprawie „wyrze-
czenia się aneksji” czy koncepcji Republiki Rad. Informuje uczniów, że poleceniem
2 B. zajmą się w ramach podsumowania lekcji.

Zagadnienie 3: Początki bolszewickiej dyktatury

GRUPA III

przedstawia głównych przywódców przewrotu bolszewickiego, pierwsze

decyzje bolszewików po przejęciu władzy. Omawia charakter państwa tworzonego
przez bolszewików. [Jednopartyjna dyktatura: władza ustawodawcza – Zjazd Rad Delegatów
Robotniczych i Żołnierskich; władza wykonawcza – Rada Komisarzy Ludowych. Sprawowanie rzą-
dów poprzez opanowane przez bolszewików rady delegatów oraz podporządkowaną bolszewi-
kom Armię Czerwoną.]

14

Zagadnienie 4: Przemiany polityczne w Niemczech i na obszarze monarchii austro-
-węgierskiej (1918–1919)

NAUCZYCIEL

w syntetycznej formie omawia: proces rozpadu monarchii naddunaj-

skiej, rewolucję na Węgrzech, kształtowanie się Republiki Weimarskiej, próby wy-
wołania komunistycznej rewolucji w Niemczech. Ewentualnie

UCZNIOWIE

w ramach

pracy domowej mogą zapoznać się z odpowiednimi podrozdziałami podręcznika
(s. 19–20).

Podsumowanie lekcji

UCZNIOWIE

wymieniają przyczyny sukcesu bolszewików. [Załamanie się w okresie I wojny

światowej struktur politycznych, ekonomicznych i militarnych państwa rosyjskiego; nieskuteczne
działania Rządu Tymczasowego powodujące niezadowolenie społeczeństwa; determinacja przy-
wódców bolszewickich w dążeniu do władzy (gotowość do użycia siły); elastyczność działania bol-
szewików (np. propagandowe wyrzeczenie się aneksji i podpisanie pokoju brzeskiego, a następnie
marsz Armii Czerwonej na terytoria opuszczane przez Niemców).]

UCZNIOWIE

uzasadniają, że wydarzenia, do których doszło w Rosji w latach 1917–1918,

można nazwać rewolucją. Odwołują się do defi nicji pojęcia „rewolucja” przywoła-
nej przez nauczyciela we wprowadzeniu do lekcji. [W Rosji dwukrotnie nastąpił demon-
taż władzy centralnej: strajki, rozkład armii, abdykacja cara (marzec 1917), bunt Korniłowa (lato
1917), obalenie Rządu Tymczasowego, rozpędzenie Konstytuanty (październik 1917). Dwukrotnie
kształtował się też nowy ośrodek władzy: najpierw republikański Rząd Tymczasowy, następnie
organy polityczne podporządkowane bolszewikom. Nastąpiła przebudowa struktur politycznych,
społecznych i ekonomicznych: najpierw, w okresie działania Rządu Tymczasowego, początki kształ-
towania się ustroju republikańsko-parlamentarnego; następnie budowa jednopartyjnej dyktatury
bolszewickiej (Rada Komisarzy Ludowych i Zjazd Rad jako główne organy władzy), nacjonalizacja
ziemi. W latach 1917–1918 doszło też do walki ugrupowań politycznych: rywalizacja bolszewików
z eserowcami i mienszewikami w radach delegatów, opanowanie Piotrogrodzkiej Rady Delegatów
przez bolszewików, rozwiązanie wszystkich partii politycznych z wyjątkiem bolszewickiej, zdomi-
nowanie Zjazdu Rad przez bolszewików.]

UCZNIOWIE

wykonują zadanie 2 B. z podręcznika, s. 20–21. [ B. Tezy zrealizowane:

zdecydowane wystąpienie bolszewików przeciw Rządowi Tymczasowemu, zastąpienie republiki
parlamentarnej „republiką rad delegatów”, nacjonalizacja ziemi. Tezy niezrealizowane: wyrzecze-
nie się aneksji, zniesienie niektórych struktur państwowych (armii, policji itp.), przekazanie władzy
robotnikom i chłopom (w rzeczywistości pełnia władzy znalazła się w rękach kierownictwa partii
bolszewickiej).]

PROPOZYCJE PRACY DOMOWEJ

Wykonać z podręcznika zadanie 1, s. 20. (wykonując zadanie, uczniowie mogą
wykorzystać fol. 4.2.).

•

D

D

D

D

*

*

15

Problem

Problem

Luty 1917 r.

Luty 1917 r.

Październik 1917 r.

Październik 1917 r.

Kto był siłą sprawczą
wydarzeń?

strajkujący robotnicy, kolejarze,
żołnierze, politycy zasiadający
w Dumie

bolszewickie bojówki kierowane
przez Stalina i Trockiego

Kto przejął władzę w wy-
niku wydarzeń?

ugrupowania reprezentowane
w Dumie na czele z kadetami
i eserowcami (Rząd Tymczasowy
na czele z księciem Lwowem,
a następnie z Kierenskim)

kierownictwo partii bolszewickiej
(Lenin, Trocki, Dzierżyński i in.)
działające poprzez Zjazd Rad
i Radę Komisarzy Ludowych

Jaką koncepcję Rosji re-
prezentowała zwycięska
siła polityczna?

republika parlamentarna

jednopartyjna dyktatura bolsze-
wicka

[ B. Siłą sprawczą rewolucji lutowej był autentyczny bunt mas społecznych, który doprowadził
do upadku caratu. Natomiast w listopadzie (październiku) 1917 r. do obalenia Rządu Tymczaso-
wego doszło w wyniku zbrojnego zamachu stanu, dokonanego przez świetnie zorganizowane,
lecz nieliczne bojówki bolszewików. Bolszewicy nazwali przeprowadzony przez siebie przewrót
rewolucją, by legitymizować swą władzę – ukazać siebie jako tych, którzy reprezentują wolę
większości społeczeństwa.]

UCZNIOWIE

, wykonując zadanie, mogą wykorzystać fol. 4.2.

Zapoznać się z rozdziałem z podręcznika, s. 21–29.
Dla uczniów zainteresowanych historią: na podstawie dodatkowych lektur przygoto-
wać informacje na temat działalności J. Piłsudskiego w okresie I wojny światowej.

•
•