J. M. Łotman

Sztuka jako język

• sztuka jest jednym ze środków komunikacji → urzeczywistnia związek między nadawcą i odbiorcą

• wszelki system służący do komunikacji może być określony jako język

• dyrektywa, że język ma zakładać komunikację w społeczeństwie ludzkim jest do podważenia (np. zwierzęta)

• językami nie są natomiast systemy komunikacji wewnątrz jednostki (np. układ nerwowy)

• języki to zarówno niemiecki, francuski, jak i obyczaje, rytuały, wyobrażenia religijne, kino, teatr, muzyka, malarstwo

• każdy język posługuje się znakami, które składają się na jego słownik - każdy język posiada reguły łączenia tych znaków - każdy język jest określoną strukturą, której właściwością jest hierarchiczność

1. wyodrębnić w sztuce to, co spokrewnia ją z wszelkimi językami

2. wyodrębnić w sztuce to, co jest jej właściwe jako szczególnemu językowi i różni ją od innych systemów tego typu

• język: wszelki system komunikacji posługujący się znakami uporządkowanymi w szczególny sposób

• wg powyższego języki będą się różnić:

1. od systemów nie służących jako środki komunikacji → pozwala odróżnić język od tych form działalności ludzkiej, które nie są bezpośrednio i celowo powiązane systemów gromadzeniem i przekazywaniem informacji

2. od systemów służących jako środki komunikacji, ale nie posługujących się znakami → pozwala wprowadzić rozróżnienie: komunikacja znakowa istniejąca gł. między jednostkami; komunikacja pozaznakowa istniejąca między systemami wewnątrz organizmu

• pojęcie „jednostka” można zastąpić „nadającym komunikat” i „odbierającym komunikat” → pozwoli to włączyć do schematu te przypadki, gdy język wiąże nie dwie jednostki, lecz dwa inne nadające / odbierające urządzenia; zdarza się też że nadawcą i odbiorcą jest ta sama jednostka (notes) → informacja nadawana jest wtedy nie w przestrzeni, lecz w czasie i jest środkiem samoorganizacji jednostki

3. od systemów będących środkami komunikacji i posługujących się wcale albo prawie wcale nieuporządkowanymi znakami → odzieli języki od tych schematów, którymi zajmuje się pragmalingwistyka (mimika, gesty)

1. języki naturalne

2. języki sztuczne

3. języki wtórne - struktury komunikacyjne nadbudowane nad poziomem naturalnojęzykowym

• sztuka jest wtórnym systemem modelującym - posługuje się językiem naturalnym jako materiałem

• język naturalny jest nie tylko jednym z najwcześniejszych, lecz też najpotężniejszym systemem komunikacji w zbiorowości ludzkiej

• wtórne systemy modelujące mają budowę typu języka → nie znaczy to, że odtwarzają wszystkie strony języków naturalnych (np. muzyka - brak związków semantycznych)

• wyodrębnienie związków syntagmatycznych i paradygmatycznych paradygmatycznych malarstwie pozwala widzieć w tych gałęziach sztuki konstrukcji typu językowego

• świadomość człowieka jest świadomością językową → wszystkie postaci nadbudowanych nad świadomością modeli mogą być określane jako wtórne systemy modelujące

• sztuka może być opisana jako pewien język wtórny, a dzieło sztuki jako tekst w tym języku

• istnieje nieodłączność idei poetyckiej od szczególnej, odpowiadającej jej struktury tekstu, szczególnego języka sztuki

• każda myśl jest nowa, ponieważ otacza ją i kształtuje ją coś nowego, mogą mieć wspólną treść, ale to dowodzi, że treść bez formy nie istnieje

• złożoność struktur jest zależna wprost proporcjonalnie do złożoności przekazywanej informacji

• w zbudowanym prawidłowo systemie semiotycznym nie może być zbytecznej, nieusprawiedliwionej złożoności

• mowa poetycka jest strukturą złożoną (znacznie bardziej niż język naturalny)

• gdyby liczba informacji zawartych w mowie poetyckiej była jednakowa jak w mowie potocznej, to mowa artystyczna straciłaby prawo istnienia i obumarłaby

• złożona struktura artystyczna zbudowana z materiału językowego, pozwala przekazać taką liczbę informacji, której nie można przekazać za pomocą środków elementarnej struktury właściwej

• praktykowana w szkołach metoda rozdzielania analizy i interpretacji jest szkodliwa dla wiersza

• myśl pisarza realizuje się w określonej strukturze artystycznej jest od niej nieodłączna

• myśl artystyczna realizuje się poprzez strukturę i nie istnieje poza nią

• określenie „forma odpowiada treści” niedostatecznie dokładnie odzwierciedla relację między strukturą i ideą → zauważył to już Jurij Tynianow

• idea nie jest zawarta w jakiś cytatach, ale wyraża się w całej strukturze artystycznej, idea artystyczna poza struktura jest nie do pomyślenia

• dualizm formy i treści powinno zastąpić pojęcie idei realizującej się w adekwatnej strukturze strukturze nie istniejącej poza tą strukturą

• zmieniona struktura przekaże odbiorcy inną ideę

sztuka wśród innych systemów znaku

• w każdym akcie komunikacji uczestniczy nadawca i odbiorca informacji; nie każdy komunikat jest odbierany → aby odbiorca zrozumiał nadawcę komunikatu, konieczne jest istnienie wspólnego pośrednika - języka

• różnice powstaną z powodu materializacji tego innego elementu lub jego elementu, a podobieństwa - jako wynik jednakowego miejsca w systemie

• to, co wspólne różnym wzajemnie równoważnym wariantom, będzie ich inwariantem → dwa różne aspekty systemu komunikacyjnego:

1. strumień odrębnych komunikatów wcielonych w tę lub inną substancję - mowa (parole)

2. abstrakcyjny system relacji inwariantnych - język (langue)

• nośnikami określonych znaczeń są jednostki języka, proces rozumienia polega na tym, że komunikat słowny w świadomości odbiorcy jest utożsamiany z jego językowym inwariantem; jedne elementy tekstu są znaczące, a inne odrzucane w świadomości odbiorcy jako nieistotne → język staje się kodem

• można utożsamić podział systemu języka na „mowę” i „język” w lingwistyce z podziałem na „komunikat” i „ kod” w teorii informacji

• w procesie przekazywania informacji faktycznie wykorzystywane są dwa kody: szyfrujący i deszyfrujący komunikat

• sztuka to system komunikacyjny

• sztuka jest jednym ze środków masowej komunikacji - aby odebrać informację przekazywaną środkami, którymi dysponuje sztuka, trzeba władać jej językiem

• każdy język jest systemem nie tylko komunikacyjnym, ale i modelującym: obie funkcje są związane nierozerwalnie

• nie tylko „znaki-nazwy” lecz także „znaki-spójniki” odgrywają rolę modelującą i odwrotnie - każdy system modelujący może odgrywać rolę komunikacyjną

• jeśli dzieło sztuki i czymś powiadamia, służy celom komunikacji, to można w nim wyodrębnić:

1. komunikat - to, co jest nim przekazywane

2. język- określony, wspólny nadawcy i odbiorcy abstrakcyjny system, który czyni akt komunikacji możliwym

• język dzieła jest dany, istnieje przed stworzeniem konkretnego tekstu i jest jednakowy dla obu biegunów komunikacji

• komunikat to ta informacja, która powstaje w danym tekście

• sztuki nie daje się oddzielić od poszukiwań prawdy, ale „prawdziwość języka” i „prawdziwość komunikatu” to zasadniczo dwa inne pojęcia

• stwierdzenie prawdziwości lub fałszywości powinno być poprzedzone pytaniem oto, co jest oceniane: język czy komunikat

• kultura jest zainteresowana wielojęzycznością, dlatego sztuka w toku rozwoju odrzuca przestarzałe komunikaty, ale chroni w pamięci języki artystyczne minionych epok

• ważne jest określenie tego, co się bada - ogólny język artystyczny epoki, czy określony komunikat przekazany w tym języku; nierozdzielnie tych dwóch aspektów prowadzi do pomieszania

• nie można jednak nie zauważyć głębokich różnic między wzajemnymi relacjami tych aspektów w artystycznym i nieartystycznym sposobie komunikacji, oraz na fakt utożsamiania problemów specyfiki języka z zawartością przekazywanej informacji

• każdy język naturalny składa się ze znaków charakteryzujących się obecnością określonej treści pozajęzykowej i elementów syntagmatycznych, których treść ma także charakter immanentny, formalny; istnieje wzajemne przenikanie, ale proces dyfuzji jest niemalże niezauważalny

• w sztuce jest inaczej - występuje stała tendencja do formalizacji elementów treściowych

• dążenie do uznania za znaczące wszystkiego w tekście artystycznym jest tak silne, ze uważamy, iż w dziele nie ma niczego przypadkowego

• powstaje pytanie: czy nie upada twierdzenie, że analiza strukturalna usuwa dualizm rozważania tekstu artystycznego z punktu widzenia formy i treści?

• język dzieła artystycznego nie jest „formą”, jeśli rozumiemy przez to wyobrażenie czegoś zewnętrznego w stosunku do treści nosiącej ładunek informacyjny

• język tekstu artystycznego jest w swej istocie określonym artystycznym modelem świata i w tym sensie niesie informację

• komunikat artystyczny tworzy artystyczny model jakiegoś konkretnego zjawiska - język artystyczny modeluje uniwersum → badanie języka artystycznego dzieł sztuki daje pewna indywidualną normę komunikacji estetycznej oraz odtwarza model świata w jego najogólniejszych zarysach

• wybór określonego gatunku lub stylu jest też wyborem języka, w którym pisarz mówi do czytelnika

• język danej nauki jest dla niej jedyny, związany ze szczególnym, właściwym jej przedmiotem i aspektem

• język naturalny dopuszcza przekład, który jest właściwością społeczności; w jego obrębie jest zawarta hierarchia stylów, która pozwala wyłożyć treść tego samego komunikatu z różnych pragmatycznych punktów widzenia; zbudowany tak język modeluje więc także punkt widzenia obserwatora

• w języku sztuki trwa walka miedzy przekonaniem o jedności języka, a przekonaniem o możliwości wyboru między artystycznymi systemami komunikacyjnymi

• tam, gdzie istnieje tylko jeden możliwy język, nie powstaje problem zgodności-niezgodności jego modelującej istoty z autorskim modelem świata

• im większa jest potencjalna możliwość wyboru, tym więcej informacji niesie sobą sama struktura języka i tym wyraźniejszy jest jego stosunek do tego lub innego modelu świata

• język sztuki modeluje najbardziej ogólne aspekty obrazu świata, więc w wielu przypadkach właśnie on będzie podstawową treścią dzieła, może stać się jego komunikatem - tekst jest „zamknięty”

• język sztuki nie może być utożsamiany z tradycyjnym pojęciem formy

• wartość informacyjna języka i komunikatu danych w tym samym tekście zmienia się w zależności od struktury kodu czytelnika, jego wymagań i oczekiwań

• w momencie odbioru tekstu artystycznego jesteśmy skłonni odczuwać liczne aspekty tego języka także jako komunikat - elementy formalne semantyzują się - to co jest właściwe systemowi ogólnokomunikacyjnemu, odbierane jest jako cecha indywidualna

• gdy dzieło zawrze się w doświadczeniu artystycznym ludzkości, to staje się językiem, to co było przypadkową treścią, staje się kodem dla następców

Aleksander Błok, 1917 r

---