Fizjologia układu krążenia
Układ krążenia
Dla większości z nas serce posiada specjalne znaczenie, które łączymy z uczuciami cechami heroicznymi, jak np. miłość, nienawiść czy odwaga. W rzeczywistości serce jest tylko pompą zbudowaną ze specjalnego rodzaju mięśni.
Układ krążenia
Znaczenie jakie przypisywano sercu jako siedzibie wszelakich uczuć się narodziło się w starożytności, kiedy to nie rozumiano dobrze funkcji fizjologicznej serca. Zarówno Grecy jak i Rzymianie uważali, ze tętnice przenoszą raczej powietrze niż krew. Dopiero po 2000 lat angielski lekarz William Harvey odkrył, że serce pompuje krew i opisał zarówno krwioobieg płucny jak obwodowy transportujący krew do wszystkich części ciała.
Obecnie wady zastawkowe rzadko spotyka się przed 60 rokiem życia. W czasach dzisiejszych główną przyczyną zgonów związaną z układem krążenia jest choroba wieńcowa, która dotyka już osób w wieku około 35 lat w wielu krajach rozwiniętych.
Przyczyny zaburzeń krążeniowych
Ustalono, że istnieje wyraźny związek między występowaniem tej choroby a paleniem tytoniu, zwiększonym stężenie cholesterolu we krwi oraz niedostateczną aktywnością fizyczną. Leczenie zaburzeń krążeniowych obejmuje farmakoterapię, operacje chirurgiczne a nawet coraz powszechniejsze przeszczepy serca, Kluczową jednaka pozycję w zapobieganiu chorobie wieńcowej stanowi zdrowy tryb życia
Fizjologia serca
Serce (cor) jest narządem mięśniowym wielkości zaciśniętej pięści. Mieści się we wnętrzu klatki piersiowej (2/3 po lewej stronie) między płucami i ma kształt nieregularnego stożka, ułożonego w pozycji skośnej, pochylonej. Jego podstawa jest zwrócona w górę i na prawo a koniuszkiem skierowana w dół na lewo. Serce otacza błoniasty worek zwany osierdziem. W jamie serca człowieka wyróżnić można dwa przedsionki i dwie komory. Przegroda serca dzieli je na dwie części: tętniczą - obejmującą lewy przedsionek i lewą komorę i żylną - obejmuje prawy przedsionek i prawą komorę.
Skurcz i rozkurcz serca
Serce rozpoczyna swoją czynność we wczesnym okresie życia płodowego i kończy w momencie śmierci człowieka. Czynność serca charakteryzuje naprzemienne rytmiczne i samorzutne występowanie skurczów i rozkurczów mięśnia sercowego. Faza skurczu rozpoczyna się skurczem obu przedsionków. Krew w nich zawarta zostaje przesunięta do komór, pozostających w tym czasie w rozkurczu
Bezpośrednio po skurczu przedsionków rozpoczyna się skurcz komór. W pierwszej chwili tego skurczu następuje zamknięcie obu zastawek przedsionkowo- komorowych tj: zastawki dwudzielnej między lewą komorą a lewym przedsionkiem oraz trójdzielną między prawą komorą a prawym przedsionkiem.
Skurcz mięśni komór przy zamkniętych wszystkich zastawkach, powoduje wzrost ciśnienia w komorach i znaczny wzrost napięcia mięśni komór.
Ta faza skurczu nosi nazwę skurczu izowolumetrycznego ( skurcz bez zmiany długości włókien mięśniowych).
Skurcz i rozkurcz serca
W momencie, gdy ciśnienie w komorach przekroczy ciśnienie w aorcie i tętnicy płucnej, zamknięte dotychczas zastawki półksiężycowate otwierają się i rozpoczyna się skurcz izotoniczny ( tzn. skurcz ze skróceniem długości włókien mięśniowych). Następstwem tego jest wypchnięcie krwi z komór do naczyń tętniczych, z komory lewej do aorty, z komory prawej do tętnicy płucnej.
Objętości krwi
Objętości krwi wtłoczone do tętnic z komór serca są w przybliżeniu równe . U dorosłego mężczyzny o masie 70 kg, w spoczynku, w pozycji leżącej, każda z komór tłoczy około 75 ml krwi czasie jednego cyklu pracy serca. Jest to tzw. objętość wyrzutowa serca
Ilość krwi tłoczonej przez jedną komorę serca w czasie jednej minuty wynosi w spoczynku 5,4 l krwi. Jest to tzw. pojemność (objętość) minutowa serca. Pojemność minutowa serca w spoczynku przeliczana jest na 1m2 powierzchni ciała jako tzw. wskaźnik sercowy. Pojemność minutowa komory wynosi: 3,2 l/min/m2 powierzchni ciała.
Objętości krwi
W różnych stanach fizjologicznych pojemność minutowa serca zwiększa się dzięki:
zwiększeniu objętość wyrzutowej serca
przyśpieszeniu częstotliwości skurczów serca
W czasie intensywnego wysiłku fizycznego pojemność minutowa serca wzrasta kilkakrotnie w stosunku do pojemności minutowej w czasie spoczynku.
Na objętość wyrzutową serca wpływa przede wszystkim siła skurczu mięśnia sercowego oraz ciśnienie krwi w naczyniach tętniczych.
Siła skurczu jest zależna głównie od zwiększonego dopływu krwi do przedsionków i komór co powoduje ich wypełnienie a przez to rozciągnięcie włókien mięśnia sercowego przed skurczem.
Rozciągnięcie włókien mięśniowych powoduje zmiany w ich wymiarach i przestrzennej strukturze co prowadzi do zwiększenia maksymalnej siły skurczu, która jest zdolna przepchnąć do tętnic większą objętość krwi czyli zwiększyć objętość wyrzutową serca
Objętości krwi wyrzutowa
Aktywność fizyczna
Z tego wynika, że objętość dopływającej do serca krwi żylnej wywiera przez stopień wypełnienia komór wpływ na objętość wyrzutową serca oraz pojemność minutową serca decydującą o ukrwieniu tkanek. objętość krwi dopływającej do serca zależy głównie od:
całkowitej objętości krwi krążącej
wzrostu ujemnego ciśnienia w śródpiersiu spowodowanego pogłębieniem oddechów
wpływu pracy mięśni na przepływ żylny
wzrostu lub obniżenia pojemności zbiornika żylnego
Ograniczenie ruchów, spłycenie oddechów oraz zmniejszenie objętości krwi obniżają dopływ krwi do przedsionków a pośrednio objętości krwi wyrzutową i minutową.
Objętość krwi wyrzutowa
Ciśnienie krwi
Na siłę skurczu, jak już wspomniano działa również ciśnienie krwi w naczyniach tętniczych. Wzrost ciśnienia bowiem np. wskutek oporów w naczyniach utrudnia dokonanie wyrzut krwi z serca, a więc w pierwszym okresie zmniejsza objętość wyrzutową serca.
Zalegająca jednak w komorach krew uruchamia wspomniany mechanizm Starlinga, co ostatecznie daje zwiększenie objętości wyrzutowej i minutowej. Odwrotnie działa spadek ciśnienia na obwodzie.
Pojemność minutowa
a częstotliwość pracy serca
Druga wartość decydująca o pojemności minutowej to częstotliwość skurczów serca uzależniona od wpływu pobudzającego skurcze serca wywieranego przez nerwy współczulne (mediator adrenalina) i hamującego działania nerwów błędnych ( przywspółczulne - mediator acetylocholina)
Zwiększenie pojemności minutowej przez wzrost częstotliwości skurczów jest najprostszym, ale zarazem najmniej doskonałym sposobem poprawy ukrwienia narządów. Zwiększenie częstotliwości skraca fazę rozkurczu czyli wypoczynek serca.
Faza rozkurczu jest okresem najkorzystniejszego przepływu krwi w naczyniach wieńcowych czyli odżywiania i dotleniania mięśnia sercowego
Zwiększenie częstotliwości skurczów występujące przy każdym wysiłku jest tym większe im mniejszy trening, czyli przystosowanie organizmu do korzystnego pokonania wysiłku. Osoby wytrenowane wykonują wzmożoną pracę nie kosztem przyśpieszenia częstotliwości skurczów serca ale głównie dzięki zwiększonej objętości wyrzutowej
W czasie skurczu komór w każdej z nich pozostaje około 50% objętości krwi. Jest to tzw. krew rezydualna zalegająca w komorach
W czasie skurczu komór przedsionki ulegają rozkurczowi i zwiotczeniu. Wypełniają się one krwi napływającą i zasysaną z naczyń żylnych, po okresie przerwy kiedy mięśnie przedsionków i komór są fazie rozkurczu ( wypoczynku serca) kurczy się mięsień przedsionków i cykl rozpoczyna się od nowa.
Zjawiska akustyczne pracy serca
Skurczom i rozkurczom serca towarzyszą stałe zjawiska akustyczne. W warunkach fizjologicznych są to tony serca, w przypadkach patologicznych mogą pojawiać się szmery serca.
Zjawiska akustyczne pracy serca
Badanie osłuchowe może być wspomagane przez aparaty tzw. fonokardiografy, które pozwalają na rejestrację zjawisk akustycznych w postaci tzw. fonokardiogramu.
Nie mylić z echokardiografią, która jest badaniem ultrasonograficznym (USG) serca, które pozwala na pomiar czasu skurczu i rozkurczu komór, wielkości i grubości komór a także rozwarcia płatków zastawki dwudzielnej w lewym sercu
Podstawowe właściwości mięśnia sercowego
Mięsień sercowy zbudowany jesz z włókien mięśniowych poprzecznie prążkowanych. Struktura wewnętrzna włókien nie różni się istotnie od budowy mięśni szkieletowych. Jednakże znacznie większa zawartość mitochondriów umieszczonych we włóknach wskazuje na dużą aktywność metaboliczną tej tkanki. Włókna mięśnia sercowego mają szczególną budowę, która zapewnia sercu wykonywanie jego specyficznej czynności. Podstawową właściwością morfologiczną jest łączność między komórkami za pośrednictwem wstawek.
Podstawowe właściwości mięśnia sercowego
Włókna w mięśniu sercowym są widlasto rozgałęzione zaś jądra komórkowe ułożone są centralnie, podczas gdy w mięśniu poprzecznie prążkowanym włókna są złączone, a jądra znajdują się na obrzeżach włókien.
Podstawowe właściwości mięśnia sercowego
Istnienie połączeń między włóknami powoduje, że każda zespólnia ( syncytium komórkowe) pod względem pobudliwości i reaktywności zachowuje się jak pojedyncza komórka mięśnia szkieletowego.
Znaczy to, że podlega ona między innymi prawu „wszystko albo nic”
W przypadku, więc serca znaczy to, że każdy bodziec zdolny przekroczyć prób pobudliwości, a więc progowy wywoła w całym mięśniu sercowym maksymalny jego skurcz.
AUTOMATYZM SERCA
Najważniejszą cechą charakterystyczną mięśnia sercowego jest jego zdolność do samo wytwarzania rytmicznie występujących stanów pobudzenia czynnościowego. Dzięki temu powstają rytmiczne skurcze przedsionków i komór. Wynika to z obecności w mięśniu sercowym wyspecjalizowanej, przekształconej morfologicznie już we wczesnych stadiach życia zarodkowego tkanki umieszczonej wewnątrz mięśnia sercowego w postaci charakterystycznych skupisk.
ZJAWISKA ELEKTRYCZNE W SERCU (EKG)
Zmiany ładunku elektrycznego występujące na powierzchni mięśnia sercowego związane z rozprzestrzenianiem się bodźców w jego strukturze mogą być odebrane za pomocą elektrod przestawionych bezpośrednio do serca lub do powierzchni skóry
ZJAWISKA ELEKTRYCZNE W SERCU (EKG)
Umieszczając elektrody na kończynach i rejestrując różnice potencjałów między nimi zapisuje się czynność bioelektryczną serca, czyli . elektrokardiogram-EKG za pomocą tzw. odprowadzeń kończynowych
ZJAWISKA ELEKTRYCZNE W SERCU (EKG)
Elektrokardiografia i rozpoznawanie rytmu
pozwala stwierdzić czy:
Czy istnieje aktywność elektryczna?
Jaka jest częstość skurczów komór (QRS)?
Czy rytm QRS jest regularny czy nieregularny?
Czy zespoły QRS są szerokie czy wąskie?
Czy widoczna jest aktywność przedsionków?
Jaki jest stosunek aktywności przedsionków do aktywności komór?
Na podstawie pierwszych czterech punktów można dokładnie opisać każdy rytm serca (np. nieregularny, tachykardię itp.) i podjąć bezpieczne i skuteczne postępowanie. Nieprawidłowości w zapisie poszczególnych elementów wskazują na zaburzenia czynności elektrycznej mięśnia sercowego np. towarzyszące zaburzeniom krążenia wieńcowego w przypadku zaczopowania jednej z tętnic (zawał) itd.
UKRWIENIE SERCA
Krew dociera do mięśnia sercowego przez dwie tętnice wieńcowe - lewą i prawą, które odchodzą bezpośrednio od aorty. Najwięcej krwi prowadzi lewa tętnic około 85% całego przepływu. Odpływ odbywa się przez dwa układy naczyń żylnych powierzchowny i głęboki
UKRWIENIE SERCA
Przepływ przez naczynia wieńcowe jest ściśle uzależniony od okresu cyklu pracy serca. W okresie rozkurczu krew przepływa swobodnie przez obie tętnice wieńcowe, natomiast już na początku i w trakcie skurczu komór przepływ przez naczynia gwałtownie się zmniejsza. W miarę przyśpieszenia częstości skurczów przepływ krwi w tętnicach wieńcowych zostaje znacznie zmniejszony lub całkowicie zatrzymany co staje się przyczyną niedotlenienia mięśnia sercowego
UKRWIENIE SERCA
Przez naczynia wieńcowe przepływa około 5% krwi stanowiącej pojemność minutową serca czyli 250 ml/ min. w stanie spoczynku Jednoczenie mięsień sercowy zużywa około 10% całego zapotrzebowania organizmu na tlen. Czerpie energię niezbędną do skurczów z takich składników ożywczych jak glukoza, mleczany, pirogroniany i wolne kwasy tłuszczowe FFA,
Krążenie obwodowe
Serce pompuje krew do dwóch obiegów krwi . W pierwszym z nich , zwanym małym obiegiem krwi lub obiegiem płucnym krew ulega natlenieniu i jednocześnie usuwany jest z niej dwutlenek węgla. Drugi obieg, zwany dużym obiegiem lub obiegiem obwodowym rozprowadza "świeżą", czyli natlenioną i bogatą w substancje odżywcze krew po całym organizmie..
Krążenie obwodowe Ciśnienie tętnicze krwi
Krew rozprowadzana jest po organizmie przez naczynia krwionośne . Serce jako "motor" całego układu wprawia krew w ruch. Elastyczne, duże , średniej wielkości i drobne tętnice , zwane arteriolami przekazują dalej fale krwi wywołane skurczami serca. Ważną funkcję w tym procesie spełnia ciśnienie krwi. Jego poziom -wyłączywszy ciśnienie wywołane skurczem komór serca - jest zależny zarówno od ilości pompowanej krwi jak i od elastyczności naczyń krwionośnych.
Ciśnienie tętnicze krwi
Ciśnienie w tętnicach waha się w zależności od okresu cyklu pracy serca. W czasie maksymalnego wyrzutu krwi z lewej komory jest ono najwyższe i określane jesz mianem ciśnienia skurczowego. W praktyce klinicznej mierzy się je na tętnicy ramiennej na poziomie ujścia lewej komory do aorty i wynosi ono 16 kPa (120 mm Hg). W fazie rozkurczu i w okresie skurczu izowolumetrycznego komór, ciśnienie jest najniższe i wynosi 9,3 kPa (70 mm Hg). Nosi ono nazwę ciśnienia rozkurczowego
Nadciśnienie tętnicze
łac. hypertonia arterialis) to choroba układu krążenia, która charakteryzuje się stale podwyższonym ciśnieniem tętniczym krwi. Zdecydowana większość (ponad 90%) przypadków nadciśnienia ma charakter pierwotny, tzn. bez znanej somatycznej przyczyny, którą da się usunąć interwencją medyczną.
Etiologia nadciśnienia tętniczego pierwotnego nie została w pełni ustalona. Uważa się, że odgrywają w niej rolę czynniki genetyczne i środowiskowe.
Pozostałe przypadki to choroba o charakterze wtórnym, czyli jest dobrze znana przyczyna choroby, np. choroby nerek, miażdżyca, choroby gruczołów dokrewnych lub choroby mózgu.
Choroba nadciśnieniowa
Dotyczy kobiet i mężczyzn, rozpoczyna się zazwyczaj między 30 a 40 rokiem życia, choć może mieć już początek w dzieciństwie. Objawia się rannymi bólami głowy w okolicy potylicy. Nadmierną pobudliwością, bezsennością. Odczuwalne jest kołatanie serca, bóle wieńcowe oraz obserwuje się zaczerwienioną twarz, szyję, klatkę piersiową. Najczęściej jednak nieprawidłowe wartości ciśnienia tętniczego są wykrywane przypadkowo w czasie rutynowego pomiaru.
Krążenie obwodowe Tętno
Krew wtłaczana do aorty powoduje wzrost ciśnienia i jednoczesne powstanie fali ciśnieniowej, której towarzyszy odkształcenie się ścian tętnic.
Fala ciśnieniowa wraz z odkształceniem ścian tętnic określana jest jako fala tętna rozchodzi się w ścianie tętnic na całej długości aż do naczyń włosowatych
Prędkość rozchodzenia się fali tętna zależy od elastyczności ścian tętnic i mieści się w granicach od 5 do 9 m/s
Przepływ krwi
W ciągu minuty w spoczynku dopływa do zbiornika tętniczego dużego około 5,4 l krwi, co równa się objętości minutowej lewej komory Tyle samo krwi odpływa do sieci naczyń włosowatych Mechanizmy kontrolujące układ sercowo-naczyniowy regulują wielkość przepływu do tkanek w zależności od ich stanu funkcjonalnego, Zwiększony odpływ krwi do włośniczek, przyśpiesza akcję serca i jego pojemność minutowa zwiększa się aby była równowaga między odpływem i dopływem do tkanek
Warunki przepływu krwi w żyłach różnią się istotnie od przepływu krwi w tętnicach. Krew dopływa żyłami do prawego przedsionka dzięki:
ssącemu działaniu ruchów oddechowych klatki piersiowej i ssącemu działaniu serca
pompie mięśniowej- czyli skurczom mięśni szkieletowych
Przepływ krwi w żyłach
Przez zbiornik żylny przepływa około 5,4 l na minutę i jest równa ilości krwi dopływającej z dużego zbiornika tętniczego w stanie spoczynku. Przepływ krwi przez naczynia włosowate jest bardzo wolny i wynosi około 0,5 mm/s. Naczynia włosowate zawierają jedynie 5% całkowitej objętości krwi krążącej, mimo to odgrywają zasadniczą rolę w krążeniu wszystkich substancji w organizmie człowieka. W obrębie tych naczyń zachodzi wymiana gazowa oraz odżywianie i transport niedopałków metabolicznych.
Przepływ krwi
Kontrola krążenia krwi w organizmie podlega regulacji za pośrednictwem mięśnia sercowego i mięśniówki naczyń krwionośnych, a o funkcjonowaniu tych dwóch efektorów decydują ośrodki sercowy i naczynioruchowy
Ośrodki kontrolujące krążenie krwi
Kontrola krążenia krwi w organizmie realizowana jest za pośrednictwem dwóch efektorów:
Mięsień sercowy
Mięśnie gładkie i komórki mięśniowe gładkie w ścianach naczyń krwionośnych
Te dwa efektory mają własne ośrodki, czyli ośrodek sercowy i ośrodek naczynioruchowy
Ośrodek sercowy
Przyspieszenie częstości skurczów serca prowadzi do zwiększenia pojemności minutowej serca i do podwyższenia ciśnienia tętniczego w zbiorniku tętniczym. Zwolnienie częstości skurczów serca daje w ostatecznym wyniku zmniejszenie pojemności minutowej serca i obniżenie ciśnienia tętniczego w zbiorniku tętniczym.
Praca serca zostaje zwiększona przede wszystkim dzięki przyspieszeniu skurczów serca. Neurony to wywołujące określa się jako ośrodek przyspieszający pracę serca. Zmniejszenie pracy serca wiąże się zazwyczaj ze zwolnieniem jego skurczów. Neurony zwalniające pracę serca - ośrodek zwalniający pracę serca.
Ośrodki kontrolujące krążenie krwi
Dopływ krwi do zbiornika tętniczego przede wszystkim jest kontrolowany przez ośrodek sercowy,
Odpływ zaś przez ośrodek naczynioruchowy.
Oba te ośrodki współdziałają ze sobą, pozostając stale pod wpływem Impulsacji aferentnej z baroreceptorów
Miejscowa regulacja przepływu krwi
Miejscowe mechanizmy regulujące przepływ krwi przez poszczególne narządy wiążą się z:
Czynnikami nerwowymi
Czynnikami humoralnymi
Miejscową autoregulacją