Wydawca „MYŚL POLSKA”; 8, Alma Terrace, London, W. 8

Z zasiłkiem Instytutu im. Romana Dmowskiego w St. Zjednoczonych

Do druku przygotowali: Antoni Dargas, Józef Płoski i Hanka Świeżawska

Printed by Gryf Printers (H. C.) Ltd. — 171 Battersea Church Road, London, S. W. 11.

STANISŁAW KOZICKI

HISTORIA LIGI NARODOWEJ

(OKRES 1887 — 1907)

„MYŚL POLSKA”, LONDYN 1964

CZĘŚĆ III

POLITYKA LIGI NARODOWEJ
W OKRESIE 1904—1906

ROZDZIAŁ DRUGI

WYDARZENIA W POLSCE I LIGA NARODOWA

Systematyczna i głęboko sięgająca praca Ligi Narodowej, ma­jąca na celu wychowanie polityczne i zorganizowanie czynnych sił narodu, została nagle przerwana przez wybuch wojny rosyjsko-japońskiej. Od tej pracy trzeba było przejść do bezpośredniej akcji politycznej pod naciskiem konieczności wynikającej z prze­obrażeń, jakie zaczęły się dokonywać w państwie rosyjskim.

Społeczeństwo polskie nie było przygotowane do wypełnienia zadań, jakie przed nim stanęły na skutek otwarcia się możliwości działalności politycznej, boć od lat czterdziestu było od wszel­kiej działalności politycznej odsunięte — straciło potrzebne do tego uzdolnienia. Nie była też przygotowana do wypełnienia tych zadań Liga. Gromadziła ona wprawdzie młodsze i czynniejsze żywioły, mające aspiracje polityczne, lecz działacze do niej należący byli zajęci pracą wychowawczą i oświatową, nie mogli przeto mieć praktyki politycznej, nie zajmowali się szerszymi zagadnieniami politycznymi. Nieliczni byli ludzie w Lidze, którzy mieli wiedzę, temperamenty i inne właściwości, potrzebne dla działacza politycznego.

Musiała się jednak Liga przerzucić na teren działalności poli­tycznej i gospodarować na nim tymi siłami i tą organizacją, jaką w ciągu lat dziesięciu zdołała przygotować.

Czynne siły polityczne w zaborze rosyjskim grupowały się w trzech obozach — ugodowym, socjalistycznym i narodowym. Każdy z nich zajął wobec wybuchu wojny stanowisko zgodne ze swym programem i ze swymi tradycjami politycznymi. Ugodowcy pragnęli przez deklaracje lojalności w stosunku do rządu i do narodu rosyjskiego wywołać życzliwy stosunek tych oby­dwóch czynników do Polski i wytworzyć grunt do zmiany polityki rosyjskiej. Obóz socjalistyczny składał się z kilku odłamów. So­cjaliści żydowscy (Bund) i Socjalna Demokracja Królestwa Pol­skiego i Litwy oświadczyli się za pełną bez zastrzeżeń solidar­nością z proletariatem rosyjskim, w Polskiej Partii Socjalistycznej zaś były dwie tendencje — jedna, godząca się z powyżej wskazaną, druga, zmierzająca do wywołania powstania: w prak­tyce zdobyła przewagę tendencja pierwsza. Liga natomiast zaini­cjowała politykę samodzielną, tylko interes polski mającą na widoku. W odezwie Komitetu Centralnego, wydanej w lutym 1904 r., stwierdzono, że wojna rosyjsko-japońska nie zapowiada zmian w układzie stosunków międzynarodowych, nie stwarza przeto warunków do postawienia w całej rozciągłości sprawy polskiej, natomiast otwiera okres przeobrażeń wew­nętrznych w państwie rosyjskim i daje możność zdobycia lepszych warunków bytu dla Polaków, będących pod panowaniem Rosji. Z tego za­łożenia wychodząc zalecał Komitet Centralny zajęcie stanowi­ska wyczekującego i przygotowywanie się do działania politycz­nego w chwili stosownej. Przestrzegał wreszcie przed „nie­wczesnymi wystąpieniami”.

Rozwój wydarzeń dowiódł, że ostrzeżenie to nie było zbyteczne, ujawniły się rychło próby takich wystąpień. Obóz pragnący wy­kazać lojalizm społeczeństwa polskiego, wystąpił z projektem zorganizowania polskiego oddziału Czerwonego Krzyża pod pa­tronatem arcybiskupa Popiela i zaczął zbierać na to ofiary. Trze­ba było przeciw tej akcji wystąpić, co wpłynęło na jej ogranicze­nie do bardzo skromnych rozmiarów. Władze administracyjne próbowały wywołać składanie ofiar dobrowolnych przez miasta i gminy na cele wojenne i Czerwony Krzyż, wypadało więc akcję tę udaremnić. Z drugiej strony w obozie socjalistycznym kiełkowały pomysły rewolucyjne lub powstańcze.

Przekonał się o tym Roman Dmowski, który w końcu marca 1904 r. pojechał do Japonii, by poznać zamiary rządu japońskiego i przeciwstawić się ewentualnym jego zamiarom wywołania dywersji w postaci powstania polskiego na Zachodzie. Spotkał się tam z Józefem Piłsudskim, który przyjechał właśnie, by próbować wejść w układy z rządem japońskim co do pomocy, jakiej by mógł udzielić ruchowi zbrojnemu w Polsce.

Gdy Dmowski powrócił do Polski, w Rosji na skutek klęsk poniesionych na Dalekim Wschodzie rząd wszedł na drogę us­tępstw w stosunku do społeczeństwa. Ministrem spraw wew­nętrz­nych był ks. Światopełk-Mirski, a opozycja umiarkowana, ma­jąca swych przedstawicieli w ziemstwach, prowadziła akcję, zmie­rzającą do wywołania przebudowy ustroju politycznego Rosji. Dał temu wyraz zjazd ziemców w Moskwie (19-28.XI.1904), a także zjazd przedstawicieli stronnictw opozycyjnych państwa ro­syjskiego, który się odbył w Paryżu i pod datą 1 grudnia ogło­sił swą zasadniczą deklarację. Na zjeździe tym byli przedsta­wiciele Ligi — Dmowski i Balicki. Wynikła tedy dla Ligi ko­nieczność określenia zarówno swego stanowiska wobec stron­nictw opozy­cyjnych rosyjskich, jak i sprecyzowania swego pro­gramu politycznego. Uczynił to Komitet Centralny Ligi w komu­nikacie, datowanym dnia 24 października 1904 r. Zalecał zbli­żenie się i po­rozumienie z opozycją rosyjską i odrębnymi rucha­mi narodowymi i dążenie do odpowiedniej koordynacji działań politycznych: wysunął żądanie autonomii ziem polskich.

Pod koniec roku 1904 ujawniły się pierwsze ruchy rewolu­cyjne, których sprawcami były stronnictwa socjalistyczne. Po­djęto próby przeciwstawienia się mobilizacji w Królestwie, a dnia 13 listopada organizacja bojowa P.P.S. urządziła krwawo zakończoną manifestację przed kościołem Wszystkich Świętych na Grzybowie. Były to preludia do strajku powszechnego i za­burzeń, które wybuchły po „krwawej niedzieli” petersburskiej (21 stycznia).

Ruch rewolucyjny na ziemiach polskich, solidarny z ruchem rewolucyjnym rosyjskim i uzależniający wskutek tego akcję poli­tyczną polską od stronnictw socjalistycznych rosyjskich, był uważany przez kierowników Ligi za rzecz bardzo niebezpieczną i szkodliwą — pozbawiał naszą politykę samodzielności, niszczył życie gospodarcze kraju i niweczył nasze siły, potrzebne dla nas, gdy nadejdzie okazja do ich zastosowania. Musiała tedy Liga zwrócić główną swą energię przeciw temu ruchowi. Klęski wojsk rosyjskich w Mandżurii i rozkład państwa rosyjskiego wzmagały wrzenie rewolucyjne w Rosji, a przez to i na ziemiach polskich. Musiała tedy Liga przystosować całą swą organizację do walki z akcją socjalistyczną. Walka ta odbywała się głównie na terenach skupiających ludność robotniczą, wśród której działały partie socjalistyczne. W r. 1905 powołała Liga do życia Na­rodowy Związek Robotniczy, skupiając w nim Koła Robotnicze Towarzystwa Oświaty Narodowej (T.O.N.) i Koła organizacji młodzieży robotniczej, t.zw. „Kilińczyków”.

Równocześnie rozpoczęła Liga akcję polityczną w postaci walki o zdobycie praw dla języka polskiego w samorządzie gminnym i w szkolnictwie. Na zebraniach gminnych pod koniec 1904 r. i na początku 1905 r. członkowie T.O.N. powodowali uchwały, żądające wprowadzenia języka polskiego do urzędowania zarządów gminnych. W lutym 1905 r. wybuchł strajk w szkołach średnich w Królestwie: Liga podjęła wówczas akcję, by straj­kiem tym tak pokierować, ażeby się stał wyrazem walki o szkołę polską. Zaś nauczyciele szkół powszechnych, będący pod wpływem Ligi, wszczęli akcję w celu spolszczenia szkoły ludowej. Wreszcie przystąpiła Liga w r. 1905 do zorganizowania półjawnego Stronnictwa Demokratyczno-Narodowego, wprowadzając doń przedstawicieli ziemiaństwa i inteligencji miejskiej. Miała też wpływ decydujący w powstałym samorzutnie Związku Pracy Na­rodowej. Organem stronnictwa był nabyty na wiosnę r. 1905 przez członków stronnictwa dziennik Goniec. W roku 1906 założyła Liga dziennik popularny głównie dla wsi — Naród oraz tygodnik Myśl Polska, który miał zastępować zawie­szony z końcem r. 1905 Przegląd Wszechpolski.

Gdy po ostatecznej klęsce w Mandżurii i zawarciu pokoju pod naporem sił rewolucyjnych rząd rosyjski zdecydował się na ustęp­stwo zasadnicze, a car w manifeście z dnia 30 października zapo­wiedział wprowadzenie konstytucji, wylały się na powierzchnię na ziemi polskiej te czynniki polityczne, które dotychczas ukry­wały się w podziemiach. Na ulicach Warszawy i innych miast zjawiły się tłumy socjalistyczne z czerwonymi sztandarami i śpiewające „Czerwony Sztandar”. Rychło wszakże przeciwsta­wiły się im manifestacje uczuć narodowych, a zorganizowany przez Ligę w dniu 5 listopada wielki pochód narodowy w War­szawie zaświadczył o potędze uczuć narodowych większości miesz­kańców stolicy i o rozmiarach wpływów Ligi na społeczeństwo. Uczucia i dążenia włościan ujawnił wielki zjazd przedstawicieli włościan, który się odbył 17 grudnia 1905 r. w Filharmonii war­szawskiej i został zorganizowany przez Ligę za pośród­nic­twem Towarzystwa Oświaty Narodowej.

W celu zużytkowania manifestu cesarskiego dla uzyskania zdobyczy narodowych zainicjo­wali członkowie Ligi wysłanie deputacji do prezesa ministrów Wittego z żądaniem natychmia­stowego wprowadzenia języka polskiego w szkolnictwie wszyst­kich stopni. Delegacja wyjechała, lecz w drodze dowiedziała się o wprowadzeniu stanu oblężenia w Królestwie — większość jej oświadczyła się za zaniechaniem wizyty u hr. Wittego. Poszedł do prezesa ministrów sam Dmowski i odbył z nim rozmowę poli­tyczną.

W pierwszych miesiącach r. 1906 odbyły się wybory do Izby Państwowej. Socjaliści wybory te bojkotowali. Przeprowadze­niem wyborów zajęła się Liga Narodowa za pośrednictwem Stron­nictwa Demokratyczno-Narodowego. Przeprowadziła wszy­stkich swoich kandydatów, zdobywając dla Polaków w Królestwie 34 mandaty. Z nielicznymi wyjątkami byli to członkowie stron­nictwa.

Wynik wyborów stwierdził mocną pozycję stronnictwa w kra­ju — był dobitnym wyrazem wpływu, jaki Liga zdobyła w opinii.

Pierwsza Duma jednak nie dała pola do poprowadzenia real­nej polityki polskiej. Nie mieli też posłowie polscy okazji do osiągnięcia w niej pozytywnych dla kraju zdobyczy.

Podobnie jak w Rosji, rozwiązanie jej było zakończeniem ruchu rewolucyjnego.

Strona 3 z 3

---