PLATOŃSKA KONCEPCJA PAŃSTWA IDEALNEGO
Platon był uczniem Sokratesa i jako jego uczeń zapożyczył od niego pewną refleksję socjologiczno-antropologiczną nad człowiekiem, ponieważ zaczął się zastanawiać, w jaki sposób stworzyć konstrukcję państwa, by mogła być konstrukcją idealną.
Platon żył w czasach, kiedy demokracja ateńska chyliła się ku upadkowi, do której on był negatywnie nastawiony, ponieważ Ateńczycy właśnie skazali na śmierć Sokratesa.
Tak więc Platon jest uprzedzony do ustroju demokratycznego, ponieważ jego zdaniem jest on niesprawiedliwy. Zdaniem Platona niesprawiedliwość polega na tym, że założone jest a priori, że wszyscy są równi, i że wszyscy mogą sprawować władzę. Choć dopuszcza w „Prawach” możliwość, by każdy wypowiadał się na temat polityki, ponieważ każdy z nas, mimo różnic w talentach, posiada poczucie wstydu i sprawiedliwości (są to dwa filary funkcjonowania społeczeństwa).
Dlaczego jednak Platon chce stworzyć państwo idealne?
Generalnie uważa się, że ideał to utopia ale Platon ma odmienne zdanie na ten temat. Platon uważał, że idee są bardziej rzeczywiste niż rzeczy. Świat rzeczy bowiem jest niedoskonały, zmienny, jest akcydentalny (czasowo ograniczony). Natomiast świat bytów idealnych (np. świat liczb, figur geometrycznych, świat pojęć i abstrakcji,) jest niezmienny, stały, wieczny, doskonały i tylko tego obszaru dotyczy prawdziwa wiedza. Świat idei jest bardziej realny niż świat rzeczy.
Tworząc koncepcję państwa idealnego, o niezmiennej, doskonale przemyślanej konstrukcji - Platon wierzył, że to nie utopia, lecz realność.
Koncepcja ontologiczna Platona:
Platon posiada spojrzenie socjologa na społeczeństwo, lecz jednocześnie zaprzecza istnieniu zmiany społecznej, twierdzi, że wszelka zmiana, także społeczna - jest złem. Platon zatem w swojej koncepcji państwa podważa podstawowe założenie socjologii, że istotą rozwoju społecznego jest zmiana.
Zmiana jest złem, bezruch, niezmienność są doskonałe.
Platon stara się zatem stworzyć koncepcję alternatywną do ustroju demokratycznego, czyli stworzyć wizję państwa, w którym będą rządzić ci, którzy posiadają wiedzę o tym, co dobre. Sokrates twierdził, że żeby móc dobro czynić, trzeba dobro znać, które poznać mogą tylko nieliczni - i tylko ci mogą stanąć na czele państwa.
Platon porównuje ograniczoność poznania ludzkiego do ciemnej jaskini, nie każdy człowiek jest w stanie zgłębić tajemnicę idei, poznać wiedzę prawdziwą. Metafora jaskini oznacza ograniczoność poznania ludzkiego (ludzie siedzą przykuci do skały w ciemnej jaskini, gdzie wpada tylko nikły promień światła, a na ścianach widać tylko cienie - w ten sposób większość ludzi poznaje świat, nie widzi jasnego obrazu rzeczywistości ale tylko jego odbicie, czyli cienie). Przeciętny człowiek nie wie czym jest prawda i dobro, tylko nieliczni mogą wyjść z tej jaskini i poznać rzeczywistość. Tymi ludźmi są filozofowie i mędrcy.
Nie może być tak, że do władzy może dojść każdy. Szkodliwe jest jeśli do władzy dojdzie motłoch (jak w demokracji). Platon krytykuje tzw. człowieka demokratycznego, który jest zmienny, chwiejny w swych osądach i upodobaniach, nie posiada wytyczonego celu i skrystalizowanych celów, nie ufa autorytetom. W ustroju demokratycznym państwo dryfuje w niewłaściwym kierunku (porównanie do dryfującego statku z pijanym kapitanem i załogą nie potrafiącą przejąć sterów - jednym słowem patologia), gdzie do głosu dochodzą populiści, demagodzy i partykularyzm. Politycy w państwie demokratycznym nie posiadają wiedzy właściwej, tylko pozorną, i są jedynie erudytami (umiejącymi mówić przekonująco i nic poza tym) bazującymi na niewiedzy ludu, który nie może zweryfikować ich braku wykształcenia.
Platon stworzył alternatywny ustrój dla demokracji, aby uniknąć jej błędów (słowa Platona zacytowane przez Churchilla: demokracja jest ustrojem najsprawiedliwszym wśród niesprawiedliwych jednak Churchill dodał, że nie wymyślono nic lepszego.
Demokracja została skompromitowana w oczach Platona, brakowało w niej wg niego elity intelektualnej czyli tych, którzy mogli by sprawować władzę.
Warunkiem si ne qua non funkcjonowania właściwego ustroju jest sprawiedliwość (uczeń Platona, Arystoteles, twierdził, że Platon niewłaściwie rozumiał pojęcie sprawiedliwości), gdzie jest sprawiedliwe to, co jest dobre dla państwa (z pominięciem jednostki). Jest to holistyczne (całościowe) rozumienie sprawiedliwości.
Tak więc ustrój w państwie Platona musi być sprawiedliwy, państwo musi być zarządzane przez najmądrzejszych, gdzie każdy człowiek zna swoje miejsce.
Platon uznaje, że dla sprawnego funkcjonowania państwa każdy obywatel musi znać swoje miejsce, musi być odpowiednia stratyfikacja społeczna.
Platon wyróżnia trzy grupy podstawowe:
Mędrcy, filozofowie - są po to, aby móc zarządzać ludzkim stadem,
Wojownicy - są po to, by móc tego stada bronić,
Rzemieślnicy, robotnicy, rolnicy by pracować na rzecz całego państwa.
O przynależności do danej kategorii społecznej decydują predyspozycje, talenty, umiejętności i wiedza, a nie urodzenie czy pieniądze. Jednak żeby móc dokonać selekcji musi nastąpić długi proces edukacji (edukacja filozofa trwała 50 lat). Taka zasada wg Platona jest sprawiedliwa.
W państwie Platona nie ma miejsca dla artystów (powinni być wyrzuceni poza bramy miasta), ponieważ posiadają niepokorne, zbyt twórcze dusze pełne niepokoju i mogą zakłócać sprawne działanie państwa. Poza tym nie robią nic pożytecznego a jedynie odciągają obywateli od ich pracy.
Platon porównuje państwo do żywego organizmu - do ciała ludzkiego (z głową, która zarządza organizmem, silnymi rękami i nogami broniącymi ciała przed napaścią z zewnątrz oraz tułowiem z wnętrznościami, które odżywiają cały organizm).
Wszystkie te części są jednakowo ważne, bo bez żadnej z nich organizm nie mógłby sprawnie funkcjonować.
Platon w swoim państwie chciał mieć pełną kontrolę władzy nad informacją i monopol na ogólnie obowiązującą, jedynie słuszną ideę.
W państwie Platona nie istnieje możliwość awansu społecznego.
Karl Popper (współczesny filozof i prawnik) zarzuca Platonowi, że stworzył państwo totalitarne, choć pojawiły się i takie opinie, że stworzył on państwo altruistyczne (Tomasz Przełęski).
W państwie Platona każdy robi to, co potrafi najlepiej. Można na to spojrzeć z dwóch perspektyw:
Wolności jednostki, która jest podporządkowana interesom dobra wspólnego - państwa.
Indywidualności, wolności jednostki i jej perspektywy.
Popper zarzuca Platonowi partykularyzm koncepcji - Platon pochodził z królewskiego rodu, stworzył państwo, w którym on sam mógłby sprawować władzę.
Popper twierdzi, że nie istnieje sprawiedliwość holistyczna (nie jest możliwe bronienie i dochodzenie własnych interesów).
W państwie Platona nie jest możliwa żadna dyskusja nad zasadami, które ustanawia państwo, które narzuca pewne racje, co jest z gruntu totalitarne. Nie ma możliwości nieposłuszeństwa obywatelskiego.
Państwo Platona to państwo zamknięte: na nowości, na racjonalną dyskusję, na wymianę (państwo autarkiczne - samowystarczalne pod każdym względem).
Sprawiedliwość wg Poppera: równość wobec prawa, państwo stoi na straży sprawiedliwości i jest bezstronne wobec każdego obywatela, jest miejsce na dyskusję - wymianę i ścieranie się poglądów (w płaszczyźnie politycznej jest to nawet niezbędne).
Popper uważa, że dla Platona sprawiedliwe są przywileje klasowe, obecnie sprawiedliwy jest brak przywilejów. Obecnie rozumiemy sprawiedliwość jako rodzaj równości w stosunkach międzyludzkich, dla Platona równość w ogóle nie ma zastosowania dla stosunków międzyludzkich lecz jest właściwością samego państwa. Wg Platona państwo jest sprawiedliwe jeśli jest zdrowe, silne, zwarte i trwałe.
Współcześnie pierwszym podstawowym kryterium sprawiedliwości jest równy udział obywateli w ciężarach społecznych.
Drugim kryterium jest równość wobec prawa pod warunkiem, że nie wykazuje ono tendencji do faworyzowania.
Trzecim kryterium jest bezstronność państwa w stosunkach z obywatelami.
Popper twierdzi, że jeśli w państwie nie realizowane są te trzy kryteria sprawiedliwości, to państwo nie jest sprawiedliwe, należałoby jednak dodać, że współcześnie dwa ostatnie postulaty nie są do końca realizowane w państwach demokratycznych. Wg współczesnego rozumienia sprawiedliwości państwo Platona nie jest sprawiedliwe, ale obecnie w wielu państwach demokratycznych też nie ma sprawiedliwości. Obecnie, można powiedzieć, że sprawiedliwość funkcjonuje jako idea, do której dążymy.
Platon wyznaje zasadę, że każdemu sprawiedliwość wedle zasług ( czyli wg tego, w jaki sposób jest przydatny społeczeństwu).
Platon stworzył państwo, w którym wszyscy mogą pospołu współistnieć i współdziałać w sposób bezkolizyjny i bezpieczny.
W koncepcji Platona król-filozof ma do spełnienia misję, zarządza państwem altruistycznie, jest utrzymywany przez państwo i nie może gromadzić własnego majątku, nie może czerpać korzyści ze sprawowanej władzy.
Platon przewiduje eugeniczną koncepcję rozrodczości w swym państwie - rozmnażają się tylko najlepsze, najsprawniejsze, najzdrowsze okazy ludzi (hodowla człowieka idealnego). Eugenika jako element państwa totalitarnego.
Podsumowanie:
Koncepcja Platona jest wizją idealną, uznawaną za utopijną, a więc niemożliwą do pełnego zrealizowania, choć niektóre jej elementy funkcjonują we współczesnym świecie i mamy z nimi do czynienia na codzień. W każdej formacji społeczno-ekonomicznej (ustrój), które obecnie funkcjonują te elementy są obecne. Platon był przenikliwym filozofem o refleksji socjologicznej przedstawiając pewne podstawowe prawa, które wpływają na kształtowanie się społeczeństwa. Pominął tylko (być może celowo) zmianę społeczną, która we współczesnym świecie jest wszechobecna.
Współczesna koncepcja sprawiedliwości wg Rollsa:
Sprawiedliwość przede wszystkim powinna być traktowana nie w sposób indywidualny, tylko społeczny. Każdy członek społeczeństwa realizuje w sposób możliwie najpełniejszy własną wolność, ale ograniczony dbałością także o wolność innych ludzi (podobne do imperatywu kategorycznego Kanta). Całe społeczeństwo powinno mieć na uwadze dobro tych najgorzej uposażonych, wymagających szczególnej ochrony i opieki. Społeczeństwo więc w pewnej mierze powinno być altruistyczne. Koncepcja Rollsa uwzględnia więc dążenie do indywidualnego szczęścia, jednak nie kosztem innych, i z dbałością o biednych i niepełnosprawnych. W państwie demokratycznym, w którym działa sprawiedliwość, wszystkie talenty powinny być opodatkowane - ponieważ państwo poprzez edukację i ogólnie infrastrukturę społeczną umożliwia rozwijanie talentów. Każdy obywatel powinien spłacać dług wdzięczności wobec państwa.
Platon pisząc o demokracji podkreśla, że niesprawiedliwe jest dawanie wszystkim po równo, bo nie wszyscy mają takie same zasługi wobec państwa. Platon rozumie sprawiedliwość jako dawanie każdemu wg jego zasług. Także z natury nie ma ludzi równych, naturalne zróżnicowanie talentów i możliwości każdego człowieka domaga się jej gradualizacji i ustalenia hierarchii, a demokracja nie bierze tego zróżnicowania pod uwagę i zakłada możliwość sprawowania władzy przez każdego.
Natomiast w sprawach polityki wszyscy mają prawo zabrać głos i być wysłuchani.
Platon pod koniec życia dochodzi w „Prawach” do wniosku, że otwarta debata dotycząca spraw publicznych i sprawiedliwości stanowi podstawę dobrze rządzonego państwa, ale demokratyczna równość nie jest oczywiście akceptowana. Demokratycznej równości liczbowej przeciwstawia równość stosunku - przydzielenie każdemu tego, co mu się należy we właściwej proporcji do posiadanych uzdolnień, umiejętności i wiedzy.
Filozofia Społeczna wykład 2.
1.