Wieloaspektowość pojęcia ojcostwo.
Opracowała: mgr Elżbieta Jaros
Terminy ojciec i ojcostwo są trudne do zdefiniowana, ale doskonale uchwytne dla każdego człowieka, gdyż każdy ma ojca, nawet jeśli on sam nie jest świadom tego faktu. W potocznym rozumieniu ojcem jest mężczyzna posiadający dziecko lub dzieci.
Analizując pojęcie ojcostwa należy zaznaczyć, że powstało ono „(...) dopiero ok. 10 tys. lat temu, wcześniej nie łączono w związku przyczynowo - skutkowym aktu kopulacji z faktem pojawienia się potomstwa (...)”. Współcześnie termin ten jest rozpatrywany w trzech zasadniczych aspektach: biologicznym, duchowym i prawnym.
Aspekt biologiczny in. naturalny, fizyczny jest chronologicznie pierwszym rzeczywistym elementem ojcostwa. „Fakt, że fizyczne istnienie człowieka wymaga nie tylko oczywistego, widocznego w postaci ciąży i porodu udziału matki, ale też pośrednictwa organizmu, ciała, intymnej substancji ojca, nie może nie mieć głębokiego znaczenia”.
Ojcostwo biologiczne oznacza, że mężczyzna - ojciec przekazując do dróg rodnych kobiety - żony komórkę rozrodczą (plemnik) powoduje jej zapłodnienie. Zapłodnienie stanowi konieczny warunek poczęcia i rozwoju nowej istoty ludzkiej - ich dziecka. Aspekt ten stanowi więc podstawę więzów krwi, gdyż nazywany bywa stosunkiem pokrewieństwa rzeczywistego. Jednakże ojcostwo biologiczne, w przeciwieństwie do macierzyństwa, nie pozostawia żadnego czysto fizycznego skutku w organizmie ojca. Fakt ten tłumaczy łatwość z jaką mężczyzna zapomina, że może w każdym stosunku seksualnym zostać ojcem.
Jak podaje A. Ceranek-Dadas oraz E. Neumann-Schmidtke dawniej mężczyźni troszczyli się o to, aby ojcostwo społeczne pokrywało się z ojcostwem biologicznym. Mężczyźni obawiali się bowiem, że będą musieli inwestować środki w wychowanie dzieci, które faktycznie nie są ich biologicznym potomstwem. Aby uniknąć tego rodzaju sytuacji stosowali wobec niewiernej małżonki surowe kary np. kary śmierci.
Istnieje jeszcze jedna zasadnicza kwestia. Otóż współcześnie o wiele trudniej ustalić jest kto jest rzeczywistym biologicznym ojcem dziecka. Wpływają na to chociażby rozpowszechnione coraz bardziej działania seksualne poza małżeństwem, nieraz wśród ludzi poznanych przygodnie, nie mówiąc już o `zabawach zbiorowych'. Ponadto wątpliwość taką stwarza technika in vitro, gdzie często dawcy spermy pozostają anonimowi. Zdaniem J. Pulikowskiego ustalenie ojcostwa biologicznego byłoby o wiele prostsze, gdyby człowiek nie próbował stawiać siebie ponad naturą, na miejscu Stwórcy, tylko rozpoznawał i wpisywał się ze swoimi działaniami w prawa natury.
Aspekt duchowy ojcostwa wyraża się w personalistycznym, a więc osobowym spojrzeniu na człowieka. Zdaniem ks. J. Śledzianowskiego w rodzinie chodzi o komunię osób czyli osobowe, a nie rzeczowe spojrzenie na każdego z jej członków, o relacje polegające nie tylko na byciu z drugą osobą, ale przede wszystkim byciu dla drugiej osoby - żony, dziecka. Relacje międzyosobowe w rodzinie cechuje bezinteresowność. Jeżeli w rodzicie ojciec realizuje w taki sposób komunię osób, a ponadto prezentuje odpowiedni format duchowy wówczas może odcisnąć pozytywne piętno na całym późniejszym życiu dziecka. Jeżeli jednak tak się nie dzieje dziecko może znaleźć duchowego ojca poza rodziną. Do pełnienia tej funkcji są powołane i przygotowane osoby duchowne.
Trzecim rodzajem ojcostwa jest ojcostwo prawne. Najogólniej rzecz ujmując należy stwierdzić, iż ojcem jest ten, któremu dziecko jest prawnie przypisane.
Jak podaje W. Okoń „(...) w znaczeniu prawnym ojcem staje się mężczyzna, gdy dziecko rodzi się w związku małżeńskim, lecz także pozamałżeńskim lub w wyniku adopcji”.
Należy stwierdzić, że według prawa polskiego ojcem jest mężczyzna, który:
jest mężem matki dziecka urodzonego w małżeństwie lub przed upływem 300 dni od jego ustania bądź unieważnienia;
uznał dziecko;
adoptował dziecko;
został uznany za ojca na mocy orzeczenia sądowego.
Z prawnego punktu widzenia ojcem konkretnego dziecka jest więc „(...) mężczyzna, który obcował fizycznie z matką w tzw. okresie <koncepcyjnym>, tj. pomiędzy 300 i 180 dniem przed narodzeniem dziecka (okresy te wyznaczają najdłuższą i najkrótszą ciążę z medycznego punktu widzenia)”.
W literaturze naukowej dotyczącej ojcostwa wymienia się również inne aspekty tegoż pojęcia.
Anna Ceranek-Dadas i Elżbieta Neumann-Schmidtke oprócz wyżej wspomnianych aspektów ojcostwa (biologiczne, duchowe i prawne) wyróżniają także społeczny, ideologiczny, obyczajowy oraz symboliczny aspekt ojcostwa.
Ojcostwo społeczne oznacza to taki rodzaj ojcostwa, który polega na łożeniu na dziecko. W takim rozumieniu ojcem jest ten kto opiekuje się dzieckiem, wychowuje je. Aspekt ideologiczny ściśle wiąże się z szeroko rozumianym pojęciem światopoglądu, a tym także religii. W naszej kulturze aspekt ten pojawia się przede wszystkim w religii chrześcijańskiej. Oznacza to odwołanie się do metafory Boga Ojca, oraz innych świętych ojców, np. św. Józefa. Z ideologicznym aspektem ojcostwa związany jest aspekt symboliczny, gdzie ojcostwo może być różnie pojmowane, min. jako przywództwo polityczne (ojciec narodu), duchowe (Ojciec Święty). Można także być ojcem idei, pomysłu czy dyscypliny naukowej.
Maria Oleś oraz Piotr Oleś zwracają uwagę na jeszcze jeden bardzo istotny aspekt ojcostwa, a mianowicie ojcostwo psychologiczne. Ten rodzaj ojcostwa związany jest z trzema głównymi mechanizmami oddziaływania ojca na dziecko. Są nimi naśladownictwo, identyfikacja oraz modelowanie.
Pierwszym i najwcześniejszym mechanizmem oddziaływania ojca na dziecko jest naśladownictwo, które bywa również nazywane imitacją. Mechanizm ten może mieć charakter zarówno nieświadomy, jak i świadomy. Najważniejszymi skutkami tegoż procesu jest min. rozwój mowy, rozwój zręczności motorycznych, nabycie nowych sposobów zachowania, nowych postaw, aspiracji, poglądów, nabycie roli związanej z płcią oraz dalsze przygotowanie do pełnienia różnych ról społecznych.
Drugim mechanizmem oddziaływania jest mechanizm identyfikacji, który zdaniem M. Wolickiego rozpoczyna się z chwilą, gdy dziecko zaczyna podziwiać swoich rodziców i pragnie upodobnić się do nich, pozyskać ich właściwości i zdolności. Mechanizm ten prowadzi więc do przejmowania postaw i zachowań rodziców jako własnych. Ponadto identyfikacja chłopca z ojcem opiera się na akceptacji własnej płci przez dziecko. Rodzice winni wzmacniać zachowania zgodne z płcią dziecka i typowe dla przyszłej roli męskiej lub kobiecej. Proces identyfikacji zachodzi głównie na zasadzie tożsamości płci, tzn. syn identyfikuje się z ojcem, córka zaś z matką. Należy dodać, iż ojciec nie tylko oddziaływuje na syna, ale również na córkę. Dzięki obecności ojca tworzy ona sobie wizerunek mężczyzny na podstawie tego jaki jest jej ojciec.
Marian Wolicki uważa, że „dziecko, które przeszło już proces identyfikacji z rodzicami, w pewnym momencie swego rozwoju zaczyna zdawać sobie sprawę, że nie może być zupełnie podobny do ojca, czy ze względu na różnicę wieku, pozycji społecznej, zawodu itp. Przestaje więc wiernie kopiować ich zachowanie, natomiast stara się zrozumieć zachowanie rodziców i następnie sens tego zachowania odnieść do swojej osobowości. Tym samym dziecko wkracza w proces tzw. modelowania”. Jednakże aby proces ten mógł zaistnieć dziecko musi osiągnąć pewien poziom rozwoju umysłowego, szczególnie zdolność do abstrakcji i tworzenia pojęć. Mechanizm modelowania skutkuje nabyciem modeli podstawowych ról społecznych (małżeńskich, rodzicielskich, zawodowych i innych).
Omówione wyżej trzy mechanizmy oddziaływania ojca na dziecko jeżeli przebiegają w sposób harmonijny zapewniają ciągły i prawidłowy rozwój społeczny dziecka, doprowadzając do osiągnięcia przez nie dojrzałości społecznej.
Analizując aspekty (oblicza) ojcostwa należy przedstawić również typologię zaprezentowaną przez Z. Dąbrowską. Autorka wyróżnia 30 różnych rodzai ojcostwa i zalicza do nich:
ojcostwo symboliczne, które odnosi się głównie do metafory Boga. Boże Ojcostwo prezentuje prastare cechy ojcostwa, które powinny stanowić wzór i drogowskaz dla ojcostwa ziemskiego. Stworzyciel uwydatnia bowiem takie cechy jak np. miłość, mądrość, opiekuńczość, wyrozumiałość czy sprawiedliwość. Ponadto termin ojciec bywa stosowany wobec hierarchów kościelnych.
ojcostwo biologiczne. Ten rodzaj ojcostwa jest najbardziej powszechny. Wynika on z naturalnej funkcji człowieka - prokreacji.
ojcostwa świadome, planowe. Ojcostwo to (jak również macierzyństwo) odwołuje się do świadomego planowania rodziny. Świadomi swej prokreacyjnej właściwości rodzice, czują się odpowiedzialni za życie swojego dziecka. Wytwarza się w nich przekonanie, że jestem odpowiedzialny nie tylko za to co zrobi, czy kim się stanie, ale za sam fakt, że jest, że żyje.
ojcostwo prenatalne: niechciane i upragnione. Pierwsze z nich wiąże się ze złym nastawieniem do partnerki, często wówczas mężczyzna nakłania kobietę do usunięcia ciąży. Z kolei w przypadku ojcostwa prenatalnego - upragnionego, ojciec często wraz z matką dziecka uczęszcza do szkoły rodzenia, czy nawet uczestniczy w porodzie. Taki rodzaj ojcostwa, czynnie uczestniczącego w życiu dziecka już od poczęcia W. Fijałkowski nazywa dwurodzicielstwem od poczęcia.
ojcostwo upragnione cechuje się chęcią posiadania potomka. Ten typ ojcostwa dotyczy szczególnie mężczyzn, którzy bez względu na pewne problemy czy ograniczenia (np. inwalidztwo) pragną spełnić się w roli rodzicielskiej.
ojcostwo sporne wiąże się z dochodzeniem ojcostwa. Dochodzenie ojcostwa może odbywać się w drodze badania cech grupowych krwi matki, dziecka i domniemanego ojca lud też badania DNA dziecka i domniemanego ojca. W ojcostwie spornym chodzi zatem o ustalenie ojcostwa, czyli sądowe stwierdzenie ojcostwa dziecka.
ojcostwo domniemane wyraża się w rzymskiej paremii: mater semper certa est, pater qui nuptiae demonstrant, co znaczy matka zawsze jest znana, ojcem natomiast mąż matki. Domniemanie, że ojcem dziecka jest mąż matki zachodzi wówczas, gdy dziecko urodziło się w okresie od zawarcia związku małżeńskiego do 300 dni po jego ustaniu (np. na skutek śmierci, rozwodu).
ojcostwo zaprzeczone to inaczej obalenie domniemania ojcostwa. W przypadku, gdy ojciec zaprzecza, iż jest ojcem dziecka może wówczas wystąpić z wnioskiem do sądu o zaprzeczenie ojcostwa. Umożliwia to mężczyźnie (mężowi) wykazanie, że nie jest on biologicznym ojcem dziecka urodzonego w małżeństwie.
ojcostwo alimentacyjne (chociaż jest również ojcostwem biologicznym) wiąże się z prawnym obowiązkiem dostarczenia środków utrzymania, a w miarę potrzeby także środków wychowania na dziecko. Jednak z przykrością należy stwierdzić, że ten rodzaj ojcostwa w praktyce sprowadza się głównie do płacenia alimentów.
ojcostwo nieobecne. Zdaniem J. Grotha ten typ ojcostwa może występować przynamniej w dwóch rodzajach sytuacji. Pierwszy z nich - ojcostwo fizycznie nieobecne - charakteryzuje się fizyczną nieobecnością ojca w życiu dziecka spowodowaną np. śmiercią, separacją czy rozwodem. Drugi rodzaj - ojcostwo nieobecne niefizycznie - cechuje w głównej mierze psychiczna nieobecność ojca w życiu dziecka. Nieobecność ta oznacza brak zaangażowania w proces wychowawczy dziecka.
ojcostwo ograniczone dotyczy ograniczenia władzy rodzicielskiej ojca przez sąd. Ograniczenie to jest środkiem stosowanym wówczas, gdy zagrożone jest dobro dziecka, a więc stosuje się je tylko w wypadku zawinionych zaniedbań ze strony ojca. Poza tym ograniczenie władzy rodzicielskiej ojca może być skutkiem jego bezradności życiowej czy również złych przypadków losowych.
ojcostwo bezradne jest konsekwencją trudnej sytuacji życiowej (utrata pracy, zdrowia), w której ojciec pomimo największych starań nie może w pełni sprawować swej rodzicielskiej powinności.
ojcostwo bezrobotne jest typem ojcostwa pełnym dramatyzmu, gdyż brak pracy zarobkowej ojca (będącego niekiedy jedynym żywicielem rodziny) znacznie wpływa na życie rodziny powodując niedostatek materialnych, konsumpcyjnych i zabezpieczających jej funkcji. Ma to także ogromne znaczenie dla pozamaterialnej (społeczno-kulturowej) sfery życia członków wspólnoty rodzinnej.
ojcostwo wymuszone występuje wtedy, gdy mężczyzna nie chce mieć dziecka, a jego partnerka bardzo pragnie je mieć. Mamy wówczas do czynienia z jednostronnym wymuszeniem ojcostwa. Takie wymuszenie może mieć w małżeństwie bardzo różne skutki. Natomiast w przypadku, gdy para nie jest małżeństwem sąd przyznaje alimenty matce dziecka i ustala ojcostwo dziecka. Autorka charakteryzowanej typologii ojcostwa zwraca uwagę na jeszcze inną formę jednostronnego wymuszenia ojcostwa, a mianowicie na tzw. matczyną rodzinę monopartnerską. Ta nowo powstała forma życia małżeńsko-rodzinnego cechuje się dążeniem do posiadania dziecka wyłącznie dla siebie. Coraz częściej zdarza się, że młode, wykształcone i dobrze sytuowane, niezamężne kobiety chcą zostać matkami, ale nie chcą za mężów ojców swoich dzieci.
ojcostwo niespełnione odnosi się do niepłodności mężczyzny, kobiety lub obojga. Niepłodność, popularnie nazywana bezpłodnością, nie musi od razu oznaczać rozwodu z powodu niemożności posiadania potomstwa. Istnieją inne metody kompensowania bezdzietności, do których należy przede wszystkim zaliczyć adopcję.
ojcostwo nieszczęśliwe występuje wówczas, gdy rodzi się chore i niepełnosprawne dziecko. Choroba i niepełnosprawność dziecka powoduje zmiany w funkcjonowaniu rodziny, rodzi konflikty, napięcia między jej członkami. Niestety, ale zdarza się, iż mężczyźni-ojcowie nie radzą sobie z tak trudną sytuacją i porzucają swoje chore dzieci i ich matki.
ojcostwo zastępcze jest szczególnym rodzajem ojcostwa. Występuje ono w różnych postaciach względem niebiologicznego dziecka np. wobec pasierba lub w rodzinnych domach dziecka. Xavier Lacroix zwraca również uwagę na inny rodzaj ojcostwa zastępczego, tj. wypełnianie funkcji ojcowskich wobec dziecka przez innych mężczyzn (wuja, dziadka, ojca chrzestnego, nauczyciela itp.). Mogą stać się oni dla dziecka wzorem do naśladowania oraz powiernikiem wszelkich problemów.
ojcostwo adopcyjne powstaje w wyniku przysposobienia czyli adopcji. W polskim prawie wyróżnia się trzy rodzaje przysposobienia: pełne nieodwołalne, pełne i niepełne. Należy zaznaczyć, iż ojciec adopcyjny ponosi odpowiedzialność za adoptowane dziecko w takim samym stopniu jak za swoje biologiczne potomstwo.
ojcostwo-ojczymostwo odnosi się do rodziny zrekonstruowanej. Na drodze wejścia w rolę rodzicielską przez ojczyma leży wiele przeszkód. Problemy te wynikają głównie z dwóch źródeł problemów. Po pierwsze z niepewności żony, co do rodzicielskiej roli nowego męża. Po drugie z istnienia realnego lub - w przypadku śmierci - występującego we wspomnieniach obrazu ojca biologicznego. Anna Kwak w wyniku badań nad rolą ojczyma stwierdziła, że „(...) ojczymowie często sprawują rolę rodzicielską niejako zewnętrznie. Nie wchodzą głębiej w sytuacje, które mogą się stać konfliktowymi. Często deklarują uczestnictwo w wychowaniu, które jednak sprowadza się tylko do rozmów na ogólne tematy. Konkretną działalność pozostawiają żonom”.
ojcostwo długotrwałe cechuje się sprawowaniem funkcji ojcowskich względem już dorosłych dzieci. Moment wyjścia za mąż ukochanej córki jest dla ojca o wiele trudniejszy i emocjonujący niż ożenek syna. Wynika to głównie z faktu, iż ojciec ślub córki traktuje jako `oddanie' jej obcemu mężczyźnie.
ojcostwo nietypowe. W jego skład wchodzi najwięcej rodzai ojcostwa. Są to min. ojcostwo powstałe dzięki technice in vitro, ojcostwo przez usynowienie, adopcję, ojcostwo anonimowe, wstydliwe, biseksualne, dyskryminowane, wojujące, diasporowe oraz ojcostwo samotne.
ojcostwo anonimowe występuje wtedy, gdy dochodzi do zapłodnienia kobiety nasieniem nieznanego dawcy, przechowywanym w tzw. banku spermy. Ojcostwo anonimowe jest odkryciem współczesnych czasów i spełnia silne pragnienie macierzyństwa, choć zarazem odczłowiecza pojmowanie ojcostwa w ogóle.
ojcostwo wstydliwe, konspiracyjne jest na pewno ojcostwem kłopotliwym i to zarówno pod względem obyczajowym, moralnym i prawnym. Do tego typu ojcostwa zalicza się:
ojcostwo pozamałżeńskie żonatego mężczyzny, który już posiada dzieci,
ojcostwo nieżonatego mężczyzny z kobietą pozostającą w związku małżeńskim,
ojcostwa księdza katolickiego.
Jednakże ojcostwo konspiracyjne nie musi oznaczać od razu ojcostwa niechcianego, wymuszonego, czy też nieszczęśliwego.
ojcostwo biseksualne zachodzi wówczas, gdy ojciec dziecka jest biseksualistą, a ściślej gdy jest homoseksualistą. W kulturze chrześcijańskiej ojcostwo homoseksualne funkcjonuje najczęściej w opozycji wobec najbliższego otoczenia. Według B. Mierzwińskiego legalizacja związków homoseksualnych jest zniszczeniem sensu ojcostwa.
ojcostwo dyskryminowane określa sytuację, w której po rozwodzie matka utrudnia kontakty ojca z dzieckiem. Matki bowiem pomimo prawomocnego orzeczenia sądu w tym zakresie, bardzo często traktują kontakty ojca z dzieckiem w sposób instrumentalny. Dziecko staje się wtedy elementem szantażu emocjonalnego. Możliwość kontaktu z dzieckiem jest traktowana przez matki często, jako forma nagrody dla ojców, za spełnianie ich oczekiwań, głównie ekonomicznych.
ojcostwo wojujące związane jest z wyżej omówionym rodzajem ojcostwa. Dyskryminowani ojcowie zrzeszają się w celu obrony swoich praw rodzicielskich, tworzą własne stowarzyszenia. Takim rodzajem stowarzyszenia jest Stowarzyszenie Obrony Praw Ojców (SOPO) działające na terenie Polski do 1989 roku. „(...) Stowarzyszenie Obrony Praw Ojców unaoczniło opinii publicznej i wymiarowi sprawiedliwości problem faktycznej nierówności pozycji kobiety i mężczyzny przed sądem w sytuacji rozwodowej. SOPO jest organizacją, która artykułuje i lansuje opinie jednej ze stron konfliktu rodzinnego - ojców”.
ojcostwo diasporowe. Pomimo formalnego rozwiązania małżeństwa rodzina diasporowa w pełni realizuje swoje podstawowe funkcje. Zatem w takiej rodzinie ojcostwo realizowane jest w sposób odpowiedzialny, potrzeby dziecka są zaspokojone, a jego rozwój przebiega w sposób prawidłowy.
ojcostwo samotne. Przyczyn tego zjawiska jest wiele - śmierć żony, separacja, rozwód. Samotne ojcostwo jest problemem społecznym min. z powodu zmiany pozycji, ról i obowiązków wewnątrz rodziny. Samotny ojciec musi przyzwyczaić się do tego, że jest nie tyle jedynym, ale przede wszystkim głównym rodzicem. Taka sytuacja jest dla niego zupełnie nowa i jest zobowiązany niemal całkowicie zmienić sposób funkcjonowania w roli ojca.
ojcostwo toksyczne jest niewątpliwie jednym z najgorszych ojcowskich typów, gdyż ojciec negatywnie oddziałuje na dziecko i to w znaczeniu psychicznym. Toksyczny ojciec swoim postępowaniem nie zapewnie dziecku poczucia bezpieczeństwa, opieki ani prawidłowego i wszechstronnego rozwoju. Dzieci takich ojców boją się świata, czują się niedowartościowane i nierzadko cierpią na depresję lub nerwicę.
ojcostwo patologiczne to min. ojcostwo kazirodcze. Z psychologicznego punktu widzenia ojcostwo kazirodcze ma miejsce wtedy, gdy między ojcem (lub mężczyzną pełniącym funkcje ojca) a dzieckiem dochodzi do jakiegokolwiek kontaktu o charakterze seksualnym. Największa ilość czynów kazirodczych zachodzi między ojcami a córkami. Taki rodzaj czynów kazirodczych opary jest na relacji zależności dziecka od dorosłego. Inne opracowania podkreślają znaczenie percepcji dziecka tzn. „jeśli ono samo spostrzega dorosłego, z którym pozostaje w relacji seksualnej, jako osobę wchodzącą w skład rodziny, to aktywność ta zasługuje na miano kazirodztwa”.
Niezależnie od tego z jakim rodzajem ojcostwa (oczywiście pozytywnego) mamy do czynienia, należy podkreślić jego rolę i znaczenie dla rozwoju dziecka w ogóle, a rozwoju moralnego, umysłowego i cech związanych z płcią w szczególności.
M. W. Poznańska, Ojciec. Ojcostwo i rola ojca w wychowaniu, [w]: T. Pilch (red.), Encyklopedia Pedagogiczna XXI wieku, Tom III, Wydawnictwo Akademickie „Żak”, s. 804.
X. Lacroix, Naucz mnie żyć. Esej o ojcostwie, Wydawnictwo „W drodze”, Poznań 2007, s. 23.
A. Ceranek-Dadas, E. Neumann-Schmidtke, Ojcostwo - kierunki przemiany roli, „Polityka społeczna” 2004, nr 2-4.
J. Pulikowski, Warto być ojcem: najważniejsza kariera mężczyzny, Inicjatywa Wydawnicza „Jerozolima”, Poznań 2002.
Ks. J. Śledzianowski, Ach! Ten tata..., Wydawnictwo „Jedność”, Kielce 2000.
W. Okoń, Nowy słownik pedagogiczny, Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa 2004, s. 285.
K. Piasecki (red.), Kodeks Rodzinny i Opiekuńczy. Komentarz, Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis, Warszawa 2006.
J. Jeżewski, Pokrewieństwo, [w]: U. Kalina-Prasznic (red.), Leksykon prawniczy, Wydawnictwo „Atla 2”, Wrocław 1999, s. 311.
A. Ceranek-Dadas, E. Neumann-Schmidtke, Ojcostwo - kierunki przemiany... .
M. Oleś, P. Oleś, Z psychologicznych aspektów ojcostwa, [w]: D. Kornas-Biela (red.), Oblicza ojcostwa, Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin 2001.
M. Wolicki, Mechanizm identyfikacji w kontakcie ojca z dzieckiem, „Problemy Rodziny” 1983, nr 1.
M. Wolicki, Mechanizm modelowania w kontakcie ojca z dzieckiem, „Problemy Rodziny” 1983, nr 2, s. 17.
Z. Dąbrowska, Współczesne ojcostwo w swym zróżnicowaniu i rozwoju (typologia własna), [w]: H. Marzec, M. Pindera (red.), Problemy rodziny na początku trzeciego tysiąclecia, Tom I, Naukowe Wydawnictwo Piotrkowskie, Piotrków Trybunalski 2007.
W. Fijałkowski, Ojcostwo na nowo odkryte, Wydawnictwo Diecezjalne, Pelpin 1996.
J. Groth, Nieobecność ojca, [w]: S. Jabłoński (red.), Ojciec..., Wydawnictwo Fundacji Humaniora, Poznań 2000.
X. Lacroix, Naucz mnie... .
Cyt. za K. Pospiszyl, Trudności w sprawowaniu roli ojczyma, „Małżeństwo i Rodzina” 2004, nr 3, s. 43-44.
Ks. B. Mierzwiński, Zakwestionowanie pojęcia Boga jako Ojca w XX wieku, „Studia nad Rodziną” 1999, nr 2.
D. Ruszkiewicz, Realizacja funkcji opiekuńczo-wychowawczej w rodzinie samotnego ojca, Centrum Edukacji Europejskiej, Toruń 2005, s. 42.
M. Beisert, Ojciec, który przekracza granice - model rodziny kazirodczej z psychopatycznym sprawcą, [w]: S. Jabłoński (red.), Ojciec..., Wydawnictwo Fundacji Humaniora, Poznań 2000, s. 138-139.