1. Pojęcie zasad nauczania:
Zasady nauczania to ogólne normy postępowania dydaktycznego określające, jak należy wcielać w życie cele dydaktyczne.
Wychowawca poprzez swoją pracę wskazuje cele i treść nauczania, jaką należy wyposażyć wychowanków. Zasady nauczania czerpią swą treść przede wszystkim z analizy procesu nauczania w szkole.
W literaturze pedagogicznej Z. MYSŁAKOWSKI w pracy PT. „Zasady nauczania i ich charakter" opierając się na teorii procesu nauczania, podaje listę następujących zasad:
- Poglądowości
- Świadomego i aktywnego udziału uczniów w procesie naucz.
- Systematyczności i logicznej kolejności w nauczaniu
- Trwałości zdobytych przez uczniów wiadomości
- Dostosowania nauczania do sił i możliwości uczniów.
Najczęściej jednak zasady nauczania traktuje się jako normy dydaktyczne przypominające
nauczycielowi o prawidłowościach procesu nauczania.
Pojęciem „zasady nauczania” posługiwali się dydaktycy w różnych znaczeniach.
Przykładowo: Bogdan Nawroczyński nadał taki właśnie tytuł opracowanemu przez siebie podręcznikowi dydaktyki ogólnej, gdzie pojęciem „zasady nauczania” operował autor przynajmniej w dwóch różnych znaczeniach: po pierwsze - jako zastępnikiem nazwy „niepełna teoria nauczania”, i po drugie - jako „normą wytyczającą nauczycielowi metodę pracy dydaktycznej”.
Wincenty Okoń (W. Okoń 1996, s.167 ) uważa, iż „w dydaktyce można wyróżnić co najmniej trzy znaczenia, mimo, iż od terminu zasada nauczania jako terminu naukowego mamy prawo oczekiwać jednoznaczności. Według pierwszego z tych znaczeń, zasada to twierdzenie oparte na prawie naukowym, rządzącym jakimiś procesami. Zgodnie z drugim znaczeniem, zasada to norma postępowania uznanego za obowiązujące. W znaczeniu trzecim, zasada jest tezą wywiedzioną z jakiejś doktryny.”
Jeszcze inaczej interpretował treść i zakres „zasad nauczania” Kazimierz Sośnicki, autor Dydaktyki ogólnej. Przez zasady nauczania rozumiał on (K.Sośnicki, 1948, s 211-212) „najogólniejsze prawidła, których nauczyciel powinien przestrzegać we wszystkich swoich szczegółowych zabiegach dydaktycznych”. Zabiegi te obejmują każdą czynność nauczyciela i równocześnie wpływają na taką lub inną postać kształcenia się ucznia, zależną od systemu dydaktycznego stosowanego przez nauczyciela. A zatem Sośnicki uważał, iż w różnych systemach dydaktycznych mogą obowiązywać różne zasady nauczania, nawet przeciwstawne sobie, co zresztą decyduje o odrębności tych systemów.
Racjonalna „odpowiedź na jakikolwiek problem dydaktyczny może być dana w postaci dość ogólnego normatywnego prawidła (tzn. zasady nauczania), orzekającego, jak należy postępować przy nauczaniu (tamże, s.212-213). Autor rozumie zasady nauczania nie jako obiektywne prawidłowości ogólnodydaktyczne, lecz jako „wytyczne postępowania nauczycieli”, pochodne wobec akceptowanego przez nich systemu kształcenia.
Czesław Kupisiewicz na podstawie zebranych różnych wyjaśnień wskazuje, iż „przez zasady nauczania będziemy rozumieć normy postępowania dydaktycznego, których przestrzeganie pozwala nauczycielowi zaznajamiać uczniów z podstawami usystematyzowanej wiedzy, rozwijać ich zainteresowania i zdolności poznawcze, wpajać im określone poglądy i przekonania oraz wdrażać do samokształcenia”(Cz. Kupisiewicz 2000, s.115). Tak rozumiane zasady służą realizacji ogólnych celów kształcenia i obowiązują w pracy szkół różnych typów i szczebli oraz w zakresie różnych przedmiotów nauczania.
Podobne stanowisko w tym temacie zajmuje Krzysztof Kruszewski. Jego zdaniem, zasady nauczania „... to reguły organizowania i prezentowania wiadomości, nieco dokładniej: ogólne normy postępowania nauczyciela w czasie przygotowania i prowadzenia lekcji umożliwiające uwzględnienie jednocześnie informacji z wielu źródeł i utrzymanie kierunku czynności uczenia się uczniów”(K.Kruszewski 1991, s.255). Zasady nauczania według Kruszewskiego nie powinny być ani zbyt ogólne, ani zbyt szczegółowe.
2. Podział zasad nauczania w ujęciu niektórych autorów.
Włodzimierz Szewczuk zakładał, że istnieją tylko zasady wychowania, gdyż wychowanie nie da się oddzielić od nauczania. Zasady wychowania są prawami. Jeżeli, pisał „ opierając się na prawie przebiegu działalności wychowawczej, formułujemy ogólną wytyczną dla działalności wychowawczej, otrzymujemy z a s a d ę w y c h o w a n i a” (W.Szewczuk 1972, s.11). Jednocześnie przyjmował, że liczba zasad jest skończona i obejmuje dziewięć zasad: motywacji, aktywności, praktyczności, bezpośredniości, receptywności, systemowości, trwałości, zespołowości oraz indywidualizacji.
Cz. Kupisiewicz (tamże, s.116) pisze, iż „zasady nauczania wytyczające kierunek pracy dydaktycznej nauczyciela są ustalane na podstawie analizy procesu nauczania- uczenia się. Ponieważ w wyniku tej analizy wykrywa się prawidłowości dotyczące określonych zjawisk dydaktycznych i ukazuje wzajemne, a zarazem obiektywne zależności między podstawowymi składnikami procesu nauczania-uczenia się, którymi są: uczeń, nauczyciel oraz materiał nauczania przeto zasady tworzy się właśnie na podstawie tych prawidłowości.
Histora polskiej dydaktyki posługiwała się listą pięciu zasad. Gruntownie zanalizował te zasady Zygmunt Mysłakowski, opierając się na założeniu, że zasady nauczania wynikają z tych prawidłowości, które rządzą procesem nauczania-uczenia się. Lista ta obejmowała zasady: poglądowości, świadomego i aktywnego udziału uczniów w procesie uczenia się i nauczania, trwałości zdobytych przez uczniów wiadomości, systematyczności i logicznej kolejności w nauczaniu oraz dostępności, tj. dostosowania nauki do sił i możliwości uczniów.
Ten system zasad W.Okoń nieco zmodyfikował w Zarysie dydaktyki ogólnej, gdzie pojawiły się następujące zasady: systematyczności, wiązania teorii z praktyką, poglądowości, świadomości i aktywności w nauczaniu, stopniowania trudności i trwałości wyników nauczania.
Cz. Kupisiewicz rozszerzył ich listę o zasadę operatywności wiedzy uczniów.
W. Okoń po wszelkich analizach przedstawił listę siedmiu zasad obejmującą:
- zasadę systematyczności
- zasadę poglądowości
- zasadę samodzielności
- zasadę związku teorii z praktyką
- zasadę efektywności
- zasadę stopniowania trudności
- zasadę związku idywidualizacji i uspołecznienia.
Wg Okonia nie musi to być lista zamknięta.
3. Przegląd zasad nauczania i ich krótka charakterystyka.
Wyróżniamy następujące zasady:
- Zasada systematyczności
- Zasady wiązania teorii z praktyką
- Zasady poglądowości
- Zasady świadomości
- Zasady stopniowania trudności.
- Zasady trwałości wyników nauczania
- Zasada operatywności uczniów.
1. Zasada systematyczności
Ważnym warunkiem powodzenia uczniów w pracy szkolnej jest systematyczność w nauczaniu, który odnosi się do programów nauczania w pracy nauczyciela i uczniów. Mówiąc o systematyczności w programach nauki mamy na myśli planowy, logicznie uporządkowany układ w całej treści nauczania. Każdy nauczyciel musi pamiętać nie tylko o zasadzie systematyczności w obrębie swego przedmiotu, lecz również o zasadzie korelacji (łączności) między przedmiotami nauczania szkolnego.
Każda nauka ma właściwy sobie układ wiadomości. Występujące tu odchylenia spowodowane są uwzględnianiem wymagań psychologiczno-dydaktycznych. Poważną rolę w powstawaniu tych odchyleń grają również potrzeby przystosowania treści do sil i możliwości uczącej się młodzieży.
W ciągu całego roku szkolnego uczniowie powinni tak zdobywać wiedzę w obrębie poszczególnych przedmiotów, by nowe wiadomości opierały się na materiale już opanowanym, a przy tym same stanowiły podstawę dla materiału, który ma być opanowany. Zasada systematyczności powinna być dokładnie przestrzegana w codziennej pracy nauczyciela i uczniów tj. w procesach nauczania i uczenia się. Wymaga ona od nauczyciela i ucznia rytmiczności w pracy i skrupulatności w spełnianiu codziennych obowiązków szkolnych. Zaniedbywanie tych obowiązków przez nauczycieli i uczniów przyczynia się do powstawania luk w wiadomościach, opuszczaniu zajęć szkolnych lub w słabszym do nich przygotowaniu. Te braki wywierają negatywny wpływ na uczniów (obniżają ogólny poziom wiedzy, osłabiają samopoczucie, zmniejszają zainteresowania). Przyczyniają się do niepowodzeń uczniów w pracy szkolnej (niedostateczne stopnie, drugoroczność).
2. Zasada wiązania teorii z praktyką
Opiera się na przekonaniu, że uczeń znacznie lepsze wyniki nauczania i przygotowanie do życia otrzymuje wówczas, gdy rozumie znaczenie życiowe wiadomości zdobywanych w szkole i gdy sam stosuje te wiadomości w praktyce.
W ciągu szeregu lat nauki szkolnej uczeń ma nie tylko poznawać świat, lecz także uczyć się go zmieniać, przekształcać. Okazję do wiązania teorii z praktyką znajdują nauczyciele w związku z nauczaniem biologii, fizyki, chemii, pracy ręcznej, geografii, języka polskiego. Wszystkie te przedmioty pozwalają łączyć poznanie z działaniem, jest to zarówno praca na lekcji, praca domowa oraz pozalekcyjna.
Szczególnie korzystne pod względem wychowawczym i kształcącym jest rozwiązywanie przez uczniów zadań praktycznych o charakterze problemowym (np. opracować nowy typ pomocy naukowej, ulepszyć model maszyny lub urządzenia, organizowanie przedstawień teatralnych, wystaw, wydawanie gazetki szkolnej itp.).
W każdym z wymienionych przypadków praktyka może być wykorzystana jako czynnik pedagogiczny, dlatego nauczyciel musi dokonać odpowiedniej selekcji materiału. który wymaga zastosowania w praktyce.
3. Zasada poglądowości
To jedna z najważniejszych zasad dydaktycznych. Jest tą zasadą nauczania całej nauki szkolnej, która opiera się na poznaniu konkretnych rzeczy, zjawisk, procesów i stosunków. Zasada poglądowości została sformułowana i wprowadzona do praktyki przez wielkiego pedagoga czeskiego J.A. Komeńskiego oraz jego następcę J.H. Pestalozziego. Zasada poglądowości tj. bezpośredniego poznawania rzeczy i zjawisk w swoim założeniu wykorzystuje dwie najważniejsze drogi:
l/ pierwsza droga - polega na kojarzeniu rzeczy i słów. Ten proces odgrywa ważną rolę w rozwoju myślenia. Podstawą myślenia jest mowa. Najwłaściwszą drogą do opanowania mowy jest poznanie przez dziecko tych rzeczy i stosunków. Dlatego przed obserwacją nauczyciel stawia pytania skierowując uwagę dzieci na główne cechy danej rzeczy np. „Jak wiewiórka gryzie orzechy?" Taka poglądowość jest nauczaniem przystępniejszym dla dziecka, sprzyja rozwojowi mowy i myślenia, rozwija zainteresowania, lecz nie jest aktywna. Doświadczeni nauczyciele stosują zawsze poglądowość w bardziej szerokiej postaci. Ta rozszerzona postać poglądowości polega na kojarzeniu słów, rzeczy i działania. Działanie może występować w najrozmaitszych odmianach np. w postaci eksperymentu na lekcji lub w domu. W toku działania uczeń, zainteresowany swą pracą, bardzo aktywnie poznaje co przekształca, czemu nadaje nową postać. Najlepiej poznajemy to, co sami zmieniamy. Działalność praktyczna uczniów dzięki stosowaniu rozszerzonej formy poglądowości spełnia tę rolę, gdy ma dydaktyczne cele, gdy opiera się na zmienianiu ważnych cech poznawczych rzeczy i zjawisk.
W celu zapoznania ucznia z rzeczywistością stosuje się pomoce naukowe. Zależnie od swego charakteru dzielimy na:
1. naturalne okazy w naturalnym środowisku, np. drzewa w sadzie i w lesie, kwiaty w ogrodzie, na polu i łące, maszyny w fabryce. Poznając naturalne przedmioty w naturalnym środowisku uczniowie mogą uchwycić związki i zależności, jakie zachodzą między przedmiotem i środowiskiem.
2. naturalne okazy w środowisku sztucznym, np. okazy oglądane na wystawie, w muzeum, przyniesione do szkoły - pojedyncze okazy pokazuje się całej klasie, bądź rozdaje się wszystkim uczniom, gdy mamy większy zapas.
3. okazy spreparowane, a więc odpowiednio zabezpieczone przed rozkładem i zniszczeniem. Obok preparatów suchych np. wypchane ptaki, zasuszone rośliny, wyróżniamy preparaty mokre np. zwierzęta zakonserwowane w formalinie oraz preparaty mikroskopowe tj. umieszczone między dwoma szkiełkami, przeznaczone do oglądania pod mikroskopem.
4. modele, tj. środki zastępcze przedstawiające rzeczywistość pośrednio np. makieta miasta, domu, modele poszczególnych części organizmu ludzkiego, roślin, zwierząt itp.
5. przyrządy i urządzenia tzw. środki masowego oddziaływania, które służą do odtwarzania odpowiednich zjawisk przyrodniczych lub społecznych np. magnetofon, radio, telewizor, projektor filmów.
6. obrazy - są pomocami (najbardziej popularna książka Komeńskiego - ..Świal w obrazach"):
- obrazy episkopowe - wyświetlanie ilustracji w książkach lub pocztówek;
- obrazy diaskopowe - wyświetlanie przeźroczy,
7. środki umowne - do tych pomocy naukowych zaliczamy mapy, wykresy lub diagramy, schematy.
4. Zasada świadomości i aktywności uczniów nauczaniu
Podstawowym czynnikiem zasady świadomego udziału uczniów jest:
1. świadomy stosunek uczniów do celów uczenia się w szkole;
2. świadomy i aktywny udział w samym przyswajaniu wiadomości, umiejętności i nawyków;
3. świadomy i aktywny udział uczniów w kontroli osiąganych wyników.
Nie zawsze wszystkie te czynniki występują równocześnie w procesie nauczania. Świadomość celu uczenia się wiąże się z codzienną pracą na lekcji. Ze świadomością celu wiąże się świadomość warunków i środków uczenia się. Mogą one być różne w zależności od wieku i rozwoju uczniów (uświadomienie dzieciom, jakie warunki sprzyjają wydajniejszej pracy, jakie metody i środki uczenia się są skuteczniejsze od innych).
Zasada świadomego udziału uczniów w procesie nauczania przejawia się przede wszystkim podczas przyswajania wiadomości, umiejętności i nawyków. Świadome przyswajanie wiadomości przez uczniów zachodzi wtedy, gdy opierając się na dokładnej obserwacji, poznaniu zmysłowym, dochodzi do odpowiednich uogólnień. Świadomy udział uczniów w procesie obserwacji wiąże się z szukaniem w toku obserwacji odpowiedzi na stawiane sobie pytania. Proces samodzielnego uogólniania wymaga maksymalnego stopnia świadomości i aktywności.
Aby się o tym dowiedzieć, trzeba się zdobyć na samodzielny wysiłek myślowy kierowany przez nauczyciela, który dostarczy dodatkowych źródeł wiedzy (podręczników, wykładu) i pomoże przy ich wykorzystaniu. Ten świadomy wysiłek dziecka potrzebny jest przy poznaniu zasad działania praktycznego oraz przy stosowaniu wiadomości w praktyce. Cała ta praca opiera się na aktywności wewnętrznej, wywołanej przez chwilowe zaciekawienie lub trwale zainteresowanie czy nawet odpowiednie zamiłowanie. W tej pracy szczególną rolę odgrywają operacje myślowe dokonywane przez uczniów - porównywanie, analiza i synteza, rozumowania indukcyjne i dedukcyjne - stanowią tę konieczną pracę myślową ucznia bez której proces nauczania byłby czymś ubogim i mało owocnym.
Porównywanie części zdania i mowy, utworów, faktów, zjawisk, działań - pozwala dzieciom na uchwycenie podobieństwa lub odrębności tych elementów. W przypadku gdy dziecko nie może uchwycić podobieństw dwóch porównywalnych przedmiotów, wprowadza się przedmiot trzeci, który ma cechę odmienną. Dokonuje się w ten sposób analizy i syntezy poszczególnych zależności. Na drodze indukcyjnej ustala się uogólnienia, prawidłowości i prawa, które sprawdza się później
w rozumowaniach dedukcyjnych i w praktyce.
Świadoma aktywność ma miejsce wtedy, gdy uczniowie dobrze rozumieją i potrafią stosować w praktyce wiadomości podawane przez nauczyciela lub podręcznik. Omawiana zasada nauczania wymaga by uczeń odnosił się świadomie do kontroli wyników nauczania, która jest nie tylko źródłem dobrych lub złych ocen, lecz podstawą do samooceny uzyskanych wyników, sprawdzianem, czy zadania zostały zrealizowane.
5.Zasada stopniowania trudności
Zasada ta wymaga od nauczyciela uwzględniania właściwości rozwojowych uczniów. Materiał nauczania musi być dostosowany do ich rozwoju pod wzglądem zakresu i pod wzglądem jakości (dobrany na każdą lekcję i do każdego zadania domowego).
Zakres wiadomości zależy od tego, ile czasu może uczeń w danym wieku poświęcić na naukę w szkole i w domu, Jakość materiału nauczania dotyczy stopnia pogłębiania wiadomości. Ważny wpływ na przystępność nauczania mają metody pracy nauczyciela z uczniami. Nauczyciel powinien wyczuwać do jakich granic sięgają możliwości dzieci, a równocześnie wymagać od nich wysiłku umysłowego.
Zasada stopniowania trudności w nauczaniu (zasada przystępności) polega na przechodzeniu:
a) od tego co bliskie do tego co dalsze;
b) od łatwiejszego do trudniejszego:
c) od znanego do nieznanego.
Ad. a/ drogi od bliskiego do dalekiego
To co bliższe, jest dziecku bardziej znane, bardziej przemawia do jego wyobraźni. Zrozumiała jest więc konieczność rozpoczynania nauki w klasach od wiadomości o najbliższym środowisku (najbliższe otoczenie domowe, szkolne i sąsiedzkie, swoją ulicę, miejscowość) do poznania dalszej okolicy, własnego kraju, innych krajów, Ziemi i świata.
Ad. b/ droga od łatwiejszego do trudniejszego.
To co dla jednego ucznia jest łatwe, dla drugiego trudniejsze i odwrotnie. Dlatego jest ważne by w momencie wystąpienia trudności - nauczyciel umiał ustalić ich właściwą przyczynę, a następnie odpowiednio ją usunąć.
Ad. c/ droga od znanego do nieznanego.
Uczeń najpierw poznaje fakty i nie znane dotąd wiadomości stają się zrozumiałe, a wówczas potrafi przejść od nich, jako od czegoś znanego, do uchwycenia nieznanych uogólnień.
Stosowanie zasady przystępności wymaga uwzględnienia indywidualnych różnic między dziećmi. Nauczyciel powinien doskonale znać swoich uczniów, pod względem poziomu umysłowego, jak i zachowania się. W swojej pracy powinien zauważać uczniów o średnim poziomie, najbardziej zaawansowanych oraz opóźnionych w nauce i tak kierować pracą klasy, by pozytywne cechy indywidualne rozwijać na tle pracy zespołowej.
6. Zasada trwałości wyników nauczania
Zasada ta wymaga od nauczyciela stosowania takich metod i środków, dzięki którym wiadomości
i umiejętności uczniów będą się stawać coraz to bardziej trwałe, dokładne, głębokie, usystematyzowane i użyteczne.
Ponieważ przy pierwszym poznaniu przez uczniów wiadomości ich są jeszcze nietrwałe, dlatego muszą one być tak powtarzane, aby urozmaicić proces utrwalania zarówno przez zmianę kolejności, jak przez wprowadzenie nowych środków wzmacniających te wiadomości.
Dawna szkoła utrwalała materiał za pośrednictwem „kucia". Szkolą współczesna powinna realizować utrwalanie przez wzbudzanie zainteresowania ucznia wiadomościami i zmierzać do wytworzenia powiązań między materiałem przerobionym, a materiałem opanowanym i doświadczeniem życiowym uczniów. Logiczny układ wiadomości ułatwia ich trwale przyswojenie i musi mieć na celu ich systematyzację. Dobre utrwalenie musi stawać się coraz bardziej użyteczne. Znakomitym sposobem utrwalania tych wiadomości jest stosowanie przez ucznia wiadomości w praktyce. Uczeń przekształca swoją wiedzą na umicjętności i nawyki.
Najczęstszym sposobem utrwalania jest powtarzanie, a także inne np. systematyzację i klasyfikację przerobionego materiału oraz kształtowanie umiejętności i nawyków. Ważną rolę w utrwalaniu przerobionego materiału odgrywa kontrola i ocena wyników nauczania. Kontrola taka stanowi ważny czynnik w powstawaniu motywów trwałego przyswajania wiedzy.
7. Zasada operatywności wiedzy.
Uczniowie powinni wykorzystywać zdobytą wiedzę w sposób planowy i świadomy, wymagający od nich pełnej samodzielności myślenia i działania. Muszą oni wykazywać własną inicjatywę
i pomysłowość, muszą posługiwać się posiadanymi wiadomościami w różnych sytuacjach. Wtedy też, poszukując np. pomysłu rozwiązania jakiegoś problemu zdobywają nowe wiadomości i umiejętności, dzięki którym uczą się „dla życia”. W wyniku takiego uczenia się uczniowie zdobywają wiedzę -
w przeciwieństwie do wiedzy „biernej” oraz przyswajanej w toku „uczenia się z książek” - nazywa się wiedzą operatywną.
Reguły wynikające z tej zasady - to reguły akcentujące potrzebę wdrażania uczniów do dostrzegania, formułowania i samodzielnego rozwiązywania określonych problemów teoretycznych i praktycznych. Dzięki realizacji tych reguł uczniowie poddają analizie problem, z jakim się zetknęli tworząc na jej podstawie hipotezy jego rozwiązania, wybierając najlepszą, opracowują plan działania., wykonują go, a następnie sprawdzają i oceniają uzyskane rezultaty. Wymienione czynności określa się mianem nauczania problemowego. Ich punktem wyjścia jest praktyka.
Opr. na podstawie:
Okoń Wincenty - Zarys dydaktyki ogólnej.
Kruszewski K. - Zasady nauczania 1991 r.
Kupisiewicz Cz. - Dydaktyka ogólna 2000 r.
Nawroczyński B. - Zasady nauczania. 1961 r.
Okoń W. - Wprowadzenie do dydaktyki ogólnej 1996 r.
Sośnicki K. - Dydaktyka ogólna 1948 r.
Szewczuk W. - Psychologiczne podstawy zasad wychowania 1972r.
6