Czynniki rozwoju psychicznego
Zmienił się charakter dyskusji teoretycznych dotyczących czynników rozwojowych, wyróżnić możemy dwa kierunki zmian:
1.od koncepcji jednoczynnikowych poprzez dwuczynnikowe po wieloczynnikowe.
2.od pytania, jaki czynnik warunkuje rozwój , a jeśli jest ich więcej, to który z nich oddziałuje w sposób dominujący na zmiany rozwojowe-do pytania o wzajemne związki między różnymi czynnikami, o ich interakcje, o to jak współdziałają w kolejnych stadiach rozwoju ontogenetycznego.
Natywizm( biologizm)-jego zwolennicy uznawali za najważniejszą role dziedzicznych i wrodzonych dyspozycji psychicznych, z którymi dziecko się rodzi i które stopniowo, w miarę dojrzewania organizmu się ujawniają. Aktywność jednostki i wpływ środowiska nie naruszają realizacji planu rozwoju zdeterminowanego przez dziedziczność.
Empiryzm-jego zwolennicy uważali, że głównym czynnikiem rozwoju psychicznego jest środowisko.
W późniejszych teoriach rozwoju psychicznego ( organismicznych, jak i mechanistycznych) czynniki endogenne, wewnętrzne (zadatki biologiczne i procesy dojrzewania) przeciwstawiano lub łączono z czynnikami egzogennymi (wpływami środowiska naturalnego i społeczno kulturowego)
Koncepcje wieloczynnikowe rozwoju
Jean Piaget-stworzył teorie poznawcza i konstruktywistyczną (tj.uznającą istotną rolę aktywności podmiotu w konstruowaniu nowych struktur umysłowych).
Nie neguje On roli dojrzewania, doświadczenia ( uczenia się) i środowiska, ale uważa te czynniki za niewystarczające do wyjaśnienia procesów rozwojowych, dołączając czwarty czynnik, który koordynuje pozostałe, jest to równoważenie.
Równoważenie składa się z cyklu procesów samoregulacji, koordynujących aktywność jednostki w zróżnicowany sposób zależnie od etapu jej rozwoju.
Równoważenie jest zawsze aktywnym procesem samoregulacji, który prowadzi do osiągnięcia równowagi w strukturze psychicznej.
Środowisko społeczne i wychowawcze zdaniem Piageta może przyspieszyć, lub opóźnić tempo rozwoju, nie ma ono jednak wpływu na kolejność przechodzenia, nie ma ono jednak wpływu na kolejność przechodzenia od jednego do drugiego stadium.
Dziecko nie podporządkowuje się biernie wpływom otoczenia fizycznego i społecznego, lecz wchłania elementy środowiska i potrafi jej w danym okresie rozwoju aktywnie zrekonstruować, lub twórczo przekształcić.
Inną koncepcją wieloczynnikową jest wyróżnienie czterech czynników:
1.zadatków organicznych-anatomiczne i fizjologiczne cechy organizmu, takie jak strukturalne i funkcjonalne właściwości narządów zmysłowych, czy typ układu nerwowego i związanego z nim układu hormonalnego.
2.własnej aktywności i działalności jednostki-biologicznie zdeterminowane czynne uczestnictwo w poznawaniu świata i przeobrażaniu go.
3.środowiska
4.wychowania i nauczania
W zakresie koncepcji czteroczynnikowej Stefan Szuman dokonał podziału dychotomicznego pod kątem czynników, które szczególnie oddziałują na psychikę dziecka.
czynniki |
|
Wewnętrzne (biologiczne) |
Zewnętrzne (środowiskowe, społeczne) |
1.anatomiczne i fizjologiczne wyposażenie oraz rozwojowe kształtowanie się organizmu u dzieci i młodzieży. 2.potrzeby, skłonności i dążenia stojące u źródeł aktywności dziecka. |
1.bodźce i wpływy środowiska warunkujące i aktualizujące rozwój psychiki dzieci i młodzieży. 2.umyślne, celowe rozwijanie i kształtowanie przez nauczanie i wychowanie. |
Wyznaczniki rozwoju
-aktywność-charakterystyczny stan i podstawowa cecha każdego organizmu.
Powoduje, że jednostka reguluje czynnie swoje stosunki ze środowiskiem, to znaczy nie tylko się do niego przystosowuje, ale również wywołuje zmiany w swoim otoczeniu. Aktywność jest procesem, który w formie czynności i działań przejawia się od wczesnego dzieciństwa.
-Kształcenie-obejmuje nauczanie i wychowanie, oraz uczenie się, jest podstawą nabywania doświadczenia indywidualnego. Szczególnie ważna role odgrywa w dzieciństwie i młodości, lecz jego znaczenie istotne jest dla w dalszych stadiach rozwoju.
Oddziaływanie pedagogiczne nie przynosi zwykle natychmiastowych skutków, początkowo ma ono formę dyskretną, utajoną, dopiero po czasie wyraźnie się ujawnia .
Interakcje między obydwoma wyznacznikami rozwoju maja związek z problemem wolności jednostki, swobodą wyboru działań, ról społecznych, partnerów, itp…
Mechanizmy zmian rozwojowych
Mechanizmy rozwoju, to procesy a) wywodzące się z biologicznych własności i funkcji organizmu człowieka. b) bezpośrednio, lub pośrednio związane z cechami środowiska i świata otaczającego (fizykalnymi i społeczno-kulturowymi). Mechanizmy rozwoju, to inaczej prawa, zasady, czy prawidłowości rozwojowe.
1.Dojrzewanie, uczenie się, socjalizacja.
Pojęcie dojrzewania wywodzi się z koncepcji biologicznych, może być jednak szerzej rozumiane.
W psychologii rozwojowej, zwłaszcza na przełomie i w pierwszej połowie XX wieku, gdy przedmiotem rozważań tej nauki były przede wszystkim okresy dzieciństwa i młodości, pojęcie dojrzewania było najsilniej podkreślane przez zwolenników koncepcji natywistycznych. Dojrzewanie niemal utożsamiano z rozwojem, rozumiano przez nie proces osiągania dojrzałości fizycznej, psychicznej dzięki ujawnianiu i aktualizowaniu się w odpowiednim czasie wrodzonych zadatków i dyspozycji. Dojrzewaniu doniosłą role przypisywali też późniejsi przedstawiciele koncepcji biologicznych.
Współczesna psychologia rozwojowa przyjmuje współdziałanie, współzależność i współwystępowanie dojrzewania i uczenia się.
Socjalizacja jest procesem, w którym możemy wyróżnić stadium socjalizacji pierwotnej, które dokonuje się głównie w rodzinie, oraz stadium socjalizacji wtórnej., czyli dostosowywania się do różnych grup społecznych i współuczestnictwa w ich życiu.
Grupy te można podzielić na kategorie według:
Płci i wieku
Pokrewieństwa
Zatrudnienia i zawodu
Statusu społecznego
Związków, przyjaźni i zainteresowań.
Socjalizacja trwa przez całe życie
Imprinting- czyli „wdrukowanie” i utrwalenie pierwowzorów pewnych zachowań. Zjawisko to zostało wykryte i opisane przez biologa Konrada Lorenza.
Zadania rozwojowe w ciągu życia
Niemowlęctwo i wczesne dzieciństwo
-Uczenie się chodzenia
-Uczenie się przyjmowania stałego pokarmu
-Uczenie się mówienia
-Uczenie się kontroli nad wydalaniem
-Uczenie się różnic płci i skromności seksualnej
-Tworzenie pojęć i uczenie się mowy do opisu rzeczywistości społecznej i fizycznej
-Nabywanie gotowości do czytania
2. Średnie dzieciństwo
-Uczenie się sprawności fizycznych potrzebnych w codziennych zabawach
-Wytwarzanie zdrowych postaw wobec samego siebie i wzrastającego organizmu
-Uczenie się przebywania z rówieśnikami
-Uczenie się wszelkich ról męskich i kobiecych
-Rozwijanie podstawowych umiejętności czytania, pisania i liczenia
-Rozwijania pojęć potocznych przydatnych w życiu codziennym
-Rozwijanie świadomości, moralności i skali wartości
-Osiąganie niezależności osobistej
-Rozwijanie postaw wobec grup społecznych oraz instytucji
3. Adolescencja
-Osiągniecie nowych, bardziej dojrzałych więzi z rówieśnikami obojga płci
-Ukształtowanie roli męskiej, lub kobiecej
-Akceptacja swojego wyglądu i skuteczne posługiwanie się własnym ciałem
-Osiągnięcie niezależności uczuciowej od rodziców i innych osób dorosłych
-Przygotowanie do małżeństwa i życia w rodzinie
-Przygotowanie do kariery zawodowej ( niezależności ekonomicznej)
-Rozwijanie ideologii ( sieci wartości i systemu etycznego kierującego zachowaniem)
-Dążenie i osiągnięcie postępowania odpowiedzialnego społecznie
4. Wczesna dorosłość
-Wybór małżonka(i)
-Uczenie się współżycia z małżonkiem(ą)
-Założenie rodziny
-Wychowywanie dzieci
-Prowadzenie domu
-Rozpoczęcie pracy zawodowej
-Przyjmowanie odpowiedzialności obywatelskiej
-Znalezienie pokrewnej grupy społecznej
5. Wiek średni
-Wspomaganie dorastających dzieci tak, aby stawali się odpowiedzialnymi i szczęśliwymi ludźmi dorosłymi
-Osiągnięcie dojrzałej odpowiedzialności społecznej i obywatelskiej
-Uzyskanie i utrzymywanie zadawalającej sprawności w pracy zawodowej
-Wypełnianie wolnego czasu zajęciami typowymi dla ludzi dorosłych
-Traktowanie małżonka(i) jako osoby
-Akceptowanie i dostosowanie się do fizjologicznych zmian wieku średniego
-Przystosowanie do starzenia się rodziców
6. Późna dojrzałość
-Przystosowanie się do spadku sił fizycznych
-Przystosowanie się do emerytury i zmniejszonych dochodów
-Pogodzenie się ze śmiercią współmałżonka(i)
-Utrzymywanie stosunków towarzyskich z osobami w swoim wieku
-Przyjmowanie i dostosowanie się do zmiennych ról społecznych
-Urządzenie w sposób dogodny fizycznych warunków bytu
Zdarzenia życiowe, a kryzys rozwoju człowieka
Zdarzenia życiowe można porównać do punktów granicznych, które nadają „kształt i kierunek różnym dziedzinom życia jednostek”
Taksonomia (klasyfikacja) zdarzeń życiowych:
Taksonomia trójwymiarowa ( autorzy :Brim i Rif)
Pozwala ona odpowiedzieć na trzy ważne pytania :1) jak jest możliwość , że mnie może to spotkać? 2) jeśli tak, to kiedy? 3) czy zdarza się to tylko mnie, czy także innym ludziom?
Taksonomia dwuwymiarowa (autorzy: Reese i Smyer)
Taksonomia jednowymiarowa podział zdarzeń życiowych polega na przykład na uporządkowaniu ich według takiego kryterium jak siła stresu. Holme i Rahe opracowali listę zdarzeń pożądanych i niepożądanych.
Siedmiofazowy cykl reakcji i przeżyć ( według Hapson i Scally)
Fazy reakcji na zdarzenia
1.znieruchomienie-szok,oczucie,że to co się stało nie może być prawdą. (np.:spalony dom, wygrana na loterii). Trwałość i intensywność szoku wzrasta wraz z wielkością, nagłością i negatywna oceną zdarzenia.
2.Reakcja przybiera dwie formy, zależnie od tego czy zdarzenie ma wartość dodatnią, czy ujemną. Jest to w pierwszym przypadku uczucie przyjemności i radości, aż do radosnego upojenia. W drugim przypadku uczucie przykrości i rozczarowania, aż do rozpaczy.
Minimalizowanie polega na pomniejszaniu roli zdarzenia, np.: awans w pracy wiąże się z niepokojem, czy podoła się nowym obowiązkom i wymaganiom, a porażka w trakcie egzaminu na studia doktoranckie z poczuciem ulgi, że można podjąć pracę, która nie wymaga posiadania stopnia naukowego, a też jest atrakcyjna..
3.Zwątpienie w siebie, jest to kontynuacja fazy poprzedniej. Zwątpienie może się przejawiać gniewem, złością, lękiem, lub wahaniami energii (od gniewu do apatii).
4.Pozostawienia za sobą przeszłości (letting go), jest to pogodzenie się z rzeczywistością. W przeciwnym razie rozwój jednostki zostanie zahamowany.
5.Eksploracja (testing) nowych terenów aktywności , próbowanie alternatywnych rozwiązań.
6.Szukanie sensu. Świadome dążenie do wykorzystania swoich doświadczeń, próba refleksji, głębszego zrozumienia znaczenia zmiany w życiu, „pojedynek”, walka z przeszłością.
7.Integracja. Przejście jakie się ma za sobą zostaje włączone w całą przestrzeń życiową i przestaje dominować . Pojawia się gotowość do przezwyciężenia przeciwności losu.
można się zatrzymać na jednym z powyższych etapów.
W reakcji na negatywne zdarzenia trzeba wyróżnić dwie perspektywy :
normalną (zdarzenie nawet traumatyzujące ma znaczenie rozwojowe, prowadzi do rozważań nad pojęciem kryzysów w toku życia człowieka) i patologiczną (staje się przyczyną dysfunkcjonalnego stresu, co pociąga za sobą konieczność interwencji).
Pojęcie kryzysów w rozwoju człowieka.
Kryzysy można rozpatrywać jako zjawisk rozwojowe, lub nie mające charakteru rozwojowego, to znaczy jako specyficzna reakcję ( krótko, lub długotrwałą) na jakieś szczególne zdarzenie albo splot zdarzeń. Takie rozróżnienie zaproponował min. Klaus Riegel w swojej dialektycznej koncepcji rozwoju. Wyodrębnił on kryzysy rozwojowe z natury konstruktywne i kryzysy -katastrofy.
Riegel zakłada, że kryzysy polegają na niezgodności miedzy układem wewnątrzbiologicznym, a psychicznym rozwojem indywidualnym.
Katastrofy, to niezgodność między postępem w zakresie środowiska fizycznego a postępem kulturowo-społecznym. Nie musza one mieć znamion fatalistycznych, ani patologicznych.
Zdaniem Riegla:
osobiste (biograficzne) zdarzenia życiowe występujące w określonym porządku, takim jak dojrzewanie, posiadanie dzieci, a potem choroby, niewydolność i śmierć, stają się kryzysami dla jednostki.
Zdarzenia płaszczyźnie kulturowo-społecznej i fizycznej, np.: perturbacje ekonomiczne, rewolucje i wojny, powodzie, pożary, trzęsienia ziemi- katastrofami dla społeczeństwa.
Kryzysy mają wpływ na poczucie tożsamości osobniczej.
Tożsamość (według Eriksona,) to spostrzeganie identyczności i ciągłości w czasie wraz z poczuciem, ze inni uznają ową jedność osobowa i ciągłość osobowości.
Tożsamość (według Whitbourne i Weinstock) to całokształt przypisywanych sobie przez jednostkę cech fizycznych, zdolności, motywów, celów, postaw, wartości i ról społecznych.