FORMALIZM ROSYJSKI
WPROWADZENIE
Formalizm rosyjski dał początek strukturalizmowi, semiotyce, intertekstualności.
Cel formalistów był dwojaki:
- teoretyczny - czyli stworzenie niezależnej nauki o literaturze
- praktyczny - dążyli do odnowienia samej literatury, wyzwolenia jej z więzów tradycyjnej realistycznej poetyki.
Koncepcja formalistów - zadanie teoretyczne: by zrealizować to zadanie, należało najpierw odnaleźć cechy szczególne literatury te, które wyróżniają ją spośród innych zjawisk. Chcieli stworzyć osobny aparat pojęć i metod badawczych. Chcieli opisać literaturę badając jej budowę.
Początek działalności rosyjskiej szkoły formalnej
- jest to połowa II dekady XXw.
- 1914 r. (Petersburg) W. Szkłowski wydaje artykuł pt.: „Wskrzeszenie słowa”
- w 1915 r. w Moskwie - uformowało się Moskiewskie Koło Lingwistyczne, w którym działali badacze m. in.:
- Roman Jakobson - Nikołaj Trubieckoj
- Boris Tomaszewski - Piotr Bogatyriew
- Grigorij Winokurow - Osip Brik
- w 1916 w. W Petersburgu powstał OPOJAZ tj. Towarzystwo Do Badań Nad Językiem Poetyckim:
- Wiktor Szkłowski - Boris Ejchenbaum
- Osip Brik - Jurij Tynianow
- Lew Jakobiński
oraz luźniej związani z grupą:
- Wiktor Winogradow - Wiktor Żyrmunski
- 1916 r. - I. zbiorowa praca grupy: „Badania nad teorią języka poetyckiego”
Oba te ośrodki ściśle ze sobą współpracowały, ale różniły się w swoich zamierzeniach:
- OPOJAZ - poszukiwali cechy wyróżniającej literaturę spośród innych dziedzin - doceniali rolę językoznawstwa, w ogóle języka (język pomocą)
- moskiewscy lingwiści - dążyli do odkrycia i opisania istoty samego języka, literaturę traktowali jako materiał do badania tego języka (język celem)
Inspiracje szkoły formalnej:
1. Istotna rola rozprawy Edmunda Husserla z 1900-1901 r. „Badania logiczne”, tł. na język ros. ukazało się w 1913 r.
- uznaje język za zjawisko obiektywne (a nie jak uważano psychiczne). Czyli zasady języka nie są ukryte w osobowości tego, który się nim posługuje, ale są możliwe do poznania i naukowego opisania.
„logika czysta” - hipoteza o istnieniu idealnych praw rządzących myśleniem, uniwersalnych dla ludzi i obecnych w języku.
2. lingwistyka funkcjonalna Jana Baudonina de Courtenay (1845-1929) przedstawiciel tzw. szkoły kazańskiej
proponował zerwanie z tradycyjnym katalogowaniem zjawisk językowych, na rzecz rozpoznawania funkcji, jaką pełni każdy jego składnik w użyciu języka.
3. Ferdinand de Saussure (trudno ustalić stopień jego wpływu)
- w 1916 r. w Genewie, ukazał się „Kurs językoznawstwa ogólnego” - zawiera on koncepcję języka jako oddzielnego systemu powiązanych ze sobą elementów, który działa według swych wewnętrznych praw, niezależnych od woli jednostki
- wg niego, znak językowy to konwencjonalne połączenie dźwięku ze znaczeniem, które jest „obrazem psychicznym” czyli pojęciem
Podobieństwo z przemyśleniami Saussure'a pojawia się dopiero w późniejszej działalności szkoły.
4. Przemiany w zachodniej humanistyce
- dążono do uzasadnienia humanistyki za odrębny obszar badań naukowych, stosujących własne metody i systemy oceny zjawisk
- Znacząca rola:
- Wilhelm Dilthey
- Wilhelm Windelband
- Heinrich Rickert
Za cel nauk humanistycznych uznawali oni opis i zrozumienie danego zjawiska, nie zaś poszukiwanie wyjaśniających przyczyn, jak w naukach przyrodniczych.
5. Wpływy rodzime (współczesna działalność rosyjskich poetów)
- ogromna rola futurystów (zwłaszcza Wilhelma Chlebnikowa), którzy słowo często sprowadzali do samego dźwięku
- Aleksander Wiesiołowski - rosyjski folklorysta, poszukiwał w twórczości ludowej tego, co niezależne od osobowości.
O NOWĄ NAUKĘ O LITERATURZE : LITERATURA I LITERACKOŚĆ
- Chcąc stworzyć nową, niezależną naukę o literaturze, należało zdefiniować jej przedmiot.
- Definicja immanentna - czyli taka, która ujmowałaby istotę literatury w pojęciach opisujących jej budowę wewnętrzną. Pojęcia te miałyby być wolne od wiązania literatury ze zjawiskami takimi, jak psychologia czy historia. Punktem wyjścia dla takiej definicji miała być sama „tkanka językowa”.
- Język wg formalistów jest prawdziwym tworzywem dla poety. Problem istniał w znalezieniu różnicy między językiem praktycznym a literackim.
1. W artykule „O dźwiękach języka poetyckiego” z1916r. Jakubiński twierdzi:
- język praktyczny to system, w którym głoski, cząstki morfologiczne i inne nie mają samoistnej wartości. Są tylko środkiem porozumienia się.
- język poetycki - tu uwaga skupiona jest na dźwiękach mowy
2. Roman Jakobson w „Najnowszej poezji rosyjskiej” z 1921 roku, utożsamia wypowiedź poetycką z językiem emocjonalnym (czyli nastawionym na wyrażanie uczuć). Funkcja komunikatywna sprowadzona jest tu do minimum. Nastawienie (ustanowka) - jedno z najważniejszych formalistycznych pojęć, funkcją wypowiedzi poetyckiej jest nastawienie na sam fenomen wyrażania, uczynienie zeń właściwego bohatera utworu.
3. Inne rozwiązanie przyjął Wiktor Szkłowski:
- zgadza się on, że wypowiedź literacka nastawiona jest na sam akt wyrażania
- w rozprawie „Sztuka jako chwyt” z 1917 r. dostrzega też inną funkcję literatury:
* „środkiem sztuki jest chwyt uniezwyklenia rzeczy oraz chwyt formy utrudnionej, zwiększającej trudność i czas percepcji”.
* Odbiór dzieła wychodzi poza granice sztuki i wkracza w świat rzeczy: pozwala przezwyciężyć automatyzm w postrzeganiu realności, ujrzeć na nowo to, co na skutek przyzwyczajenia przestało być zauważalne.
MATERIAŁ - to pojęcie, które pojawia się od najwcześniejszych prac szkoły, gdzie oznacza język lub słowo. Jest tworzywem formy, nie istnieje poza formą (Tynianow).
Przedmiot nauki o literaturze
- Jakobson pisze, że ma nim być „nie literatura a literackość” - to, co czyni daną wypowiedź literacką, to, co nastawia ją na wyrażenie. Tym czymś jest „chwyt” (prijom), który można określić jako „techniczny” zabieg na materiale językowym. Materiał ten chwyt przekształca w przedmiot artystyczny. Forma jest efektem działania chwytu, ukształtowaniem materiału.
- Szkłowski: „Artystycznym w wąskim pojęciu tego słowa będziemy nazywać to, co stworzone zostało za pomocą specjalnych chwytów, użytych po to, aby takie zjawisko mogło być możliwie na pewno odczute jako artystyczne.”
- OPOJAZ przezwyciężył opozycję formy i treści. Sfera znaczeniowa utworu (treść) jest także kształtowana przez chwyt; to forma „stwarza” swoje znaczenie. Znaczenie nie jest usuwane, tylko podporządkowane dźwiękom.
- Przedmiotem badań literackich ma być chwyt rozumiany jako zasada, jako działanie konstrukcyjne.
- Celem literaturoznawcy jest identyfikacja użytych w danym utworze chwytów i prezentacja ich działania, polegającego na w y t w o r z e n i u dzieła sztuki.
- Formaliści pisząc i rozprawiając o „poezji” i jej języku, mieli na myśli język literatury, rozumianej całościowo, łącznie z „prozą”.
Koncepcja prozy
- Aleksander Wiesiołowski badając twórczość ludową dostrzegł podobieństwo występujących w niej motywów, co uznał za przejaw uniwersalnych cech myślenia ludzkiego.
- Opozycja fabuły i jej narracyjnej artykulacji (sjużet - językowa konstrukcja fabuły, która nie podporządkowuje się logice przyczynowo-skutkowej) w prozie powtarza opozycję materiału (słowa) i chwytu stosowaną przez formalistów do poezji, w miejsce fałszywej opozycji treści i formy.
- Dla Szkłowskiego motyw jest deformacją życia (a nie odwzorowaniem). Za tę deformację, odpowiedzialny jest sposób połączenia motywów w szereg, w kompozycję, którą Szkłowski nazwał SJUŻETem.
- SJUŻET - stanowi przetworzenie przebiegu zdarzeń, ułożenie tych zdarzeń za pomocą odpowiednich chwytów (nie jest przebiegiem zdarzeń). Motywy „wciągane” w konstrukcję sjużetu tracą swój związek z życiem, nabierają nowej funkcji. Sjużet pełni w utworze prozatorskim taką samą funkcję wobec motywów i przebiegu zdarzeń, jak rytm w poezji wobec znaczeń użytych w utworze słów.
- Szkłowski rezerwuje pojęcie stylu dla opisu warstwy czysto językowej, która zostaje poddana swoistej deformacji. Proza natomiast operuje „fabularnością”, która deformuje motywy. Badający prozę ma za zadanie odnaleźć metodę owej deformacji.
- Szkłowski wyróżnia dwa sposoby łączenia motywów:
- konstrukcję „schodkową” - polega ona na piętrzeniu motywów, ciągłym powtarzaniu czynności.
- konstrukcję „kolistą”
- Tu funkcją utworu epickiego staje się odsłonięcie sposobu opowiedzenia zdarzeń, „obnażenie chwytu”.
MOTYWACJA - jest to kolejny ważny termin
- Uzasadnione treściowo użycie pewnego chwytu, pewnej konstrukcji artystycznej, ustala relację między materiałem a chwytem.
- Literatura nie jest odbiciem okoliczności kulturowych towarzyszących jej powstawaniu, gdyż motywy, jakie wykorzystuje, służą formie i jako takie deformują fragment rzeczywistości, którego są rzekomym odbiciem. Ich funkcją jest uzasadniać, motywować budowę utworu.
- Skoro - wg Szkłowskiego - faktyczną treścią utworu jest sjużet, to zdarzenia, postacie, motywy są jedynie usprawiedliwieniem, „umotywowaniem” dla użycia konkretnego chwytu czy konstrukcji.
POJĘCIE FORMY
- to jedno z ważniejszych pojęć szkoły, brak niestety osobnego studium, które wyjaśniałoby jego znaczenie. Dlatego nastręcza to pojęcie wiele problemów.
- Ejchenbaum „Teoria metody formalnej” 1926 - pisze, że wysiłki badaczy zmierzały do uczynienia z literatury „faktu” - namacalnego przedmiotu, który poddawałby się bezpośredniemu doświadczeniu i analizie naukowej.
- Wg Szkłowskiego, przeżycie artystyczne nie odnosi się do filozoficznej czy psychologicznej tkanki dzieła, ale jest „przeżyciem formy”
- Dzieło powstaje na skutek zastosowania „chwytu”. Chodzi o to, by ze słowa uczynić wartość samą w sobie, liczy się nie wyrażanie treści, ale sam fakt wyrażania. Wiersz dąży do eksponowania dźwięku, a proza do obnażenia swej kompozycji, zasady połączenia wątków, której zastosowaniem jest sjużet. Treść też jest ważna. W poezji znaczenie zostaje wytworzone przez tkankę brzmieniową utworu.
- Wyznaczona przez brzmienie (wiersz) lub sjużet (proza) sfera sensu utworu staje się sama częścią formy. Zniesiona zostaje opozycja formy i treści.
- Forma w ujęciu Opojazowców obejmuje całość dzieła, które poza nią nie istnieje.
- Szkłowski podkreśla, iż właściwą treścią dzieła jest jego konstrukcja i zwracał uwagę na ciągłe „obnażanie chwytu”. Sztuka więc nie opisuje „życia”, ale mówi o sobie samej z racji swojej funkcji (nastawienia na wyrażenie).
- Forma pełni swoją funkcję do chwili, kiedy przekształca to, co nieartystyczne, potoczne - tym samym niezauważalne. Dlatego forma musi być wyczuwalna. Służy „uniezwykleniu”. CHWYT „uniezwyklenia” - zabieg służący utrudnianiu i wydłużaniu postrzegania.
- Wg Szołowskiego, nowa forma nie pojawia się po to, aby wyrazić nowe treści, ale by zastąpić starą formę.
- B. Ejchenbaum w artykule „Iluzja narracji mówionej” z 1924 r. twierdzi, że nie sama fabuła, nie przebieg zdarzeń jest właściwym zadaniem autora opowiadania czy noweli, ale ich opowiedzenie i to w taki sposób, aby wywołać wrażenie wypowiedzi ustnej, jakby skierowanej do obecnego słuchacza. Narracja tego typu to tzw. „skaz” (pochodzi od rosyjskiego skazywat - powiadać, mówić). W utworach „piśmiennych” narracja ta ujawnia się jako eksponowanie samego przekazu, samego opowiedzenia, a nie biegu zdarzeń.
- Za fundatora formalistycznej teorii epiki uważa się W. Szkłowskiego.
TYNIANOW
Zebrał najważniejsze założenia szkoły formalistów, rozwinął je i ujął w całość.
Można go uznać za przedstawiciela dojrzałego strukturalizmu.
Koncepcja formy jako utworu literackiego:
- Rezygnuje z chronologicznego ujęcia procesu twórczego jako przekształcania materiału w formę.
- Należy analizować materiał jako już ukształtowany przez formę.
- Czynnik konstrukcyjny - podporządkowuje sobie elementy języka. Jeżeli czynnikiem konstrukcyjnym w wierszu jest rytm, to materiałem są w nim „grupy semantyczne”. W prozie jest odwrotnie - to semantyka podporządkowuje sobie „rytmiczne elementy słowa”.
- Zasada konstrukcyjna - rodzaj podporządkowania elementów języka, hierarchia elementów. Zadanie badacza polega na odnalezieniu tej hierarchii.
- Konstruktywna funkcja danego elementu - korelacja każdego elementu utworu literackiego jako systemu z innymi elementami, a także z całym systemem. Każdy składnik utworu powinien być rozpatrywany w powiązaniu z innymi, nigdy jako izolowana całość.
- Dynamika formy - forma to dynamiczne zespolenie i zhierarchizowanie elementów. Dynamika formy jest głównym motorem przemian gatunkowych. Wynika stąd konieczność połączenia badań synchronicznych i diachronicznych.
„język poezji” - pojęcie to nie oznacza oddzielnego, niezależnego systemu, równorzędnego z systemem języka praktycznego. Poezja jest pewnym podejściem do języka, sposobem jego potraktowania. Poezja wykorzystuje pewne chwyty, ale nie możemy mówić o jakimś konkretnym słowniku.
Forma wyraża panujące konwencje, zmienne i wciąż przezwyciężane przez każdą kolejną epokę.
Każdy pojedynczy utwór traktowany był jako materiał służący rozpoznawaniu cech wypowiedzi właściwych całej sztuce słowa, a więc niezależnie od czasu i miejsca jego powstania. Badano więc dzieła w ich równoczesności (synchronii). Formalizm rosyjski próbował sformułować zasady sztuki literackiej jako całościowego systemu.
DŹWIĘK A ZNACZENIE. ŻYCIE I LITERATURA
- Cel sztuki polega na odsłonięciu budowy każdej konstrukcji artystycznej.
- Zerwanie z estetyka mimesis, wg Szkłowskiego literatura nie rodzi się jako naśladowanie rzeczywistości, ale jako twór najzupełniej samowystarczalny, zmierzający do „obnażenia chwytu”, zastosowanego do jego stworzenia. Literatura nie jest odbiciem życia, ale jego przetworzeniem, „deformacją”. Dlatego nie ma sensu wyrokowanie na jej podstawie o historycznych „faktach życia”. Opisanie faktów biograficznych powinno zostać poprzedzone precyzyjną analizą tkanki językowej utworu i stanowić jej rozwinięcie, tak by „życie” stało się częścią formą.
- Rytm jest odpowiedzialny za organizację wiersza. Powstaje on w napięciu między metrum a składnią.
Dominanta - pojęcie to wprowadził B. Ejchenbaum/Jakobson na oznaczenie podst. dla danej konstrukcji czynnika kompozycyjnego, podporządkowującego sobie pozostałe.
- Poezja to dla Jakobsona „zorganizowany gwałt” na materiale językowym, ciągłe potwierdzanie i zaprzeczanie panujących w nim praw. Jakobson wykazuje ograniczenie sojuszu literaturoznawstwa z lingwistyką.
- Metodologiczny spór z marksistami.
- Ejchenbaum przestrzega przed spojrzeniem „genetycznym”, poszukującym pozaliterackich przyczyn powstania tekstu literackiego. Literacki byt - najbliższy literaturze „szereg” - szeroko pojęte piśmiennictwo, krytyka literacka itp. To literatura wykorzystuje sprzyjające jej okoliczności, wprowadza w swą strukturę to, co stoi najbliżej jej granic.
- Wg Tynianowa dialektyczny (nauka o prawach rozwoju przyrody i społeczeństwa oraz o podstawach ich poznania, ukształtowana na gruncie zespolenia materialistycznej interpretacji rzeczywistości z dialektycznym ujęciem jej przemian i rozwoju; stanowi światopoglądową podstawę marksizmu) ruch, jaki zachodzi między literaturą a życiem, utrudnia ostre odgraniczenie obu sfer.
HISTORIA LITERATURY
Dwie tendencje:
a) poszukiwania zmierzające do zdefiniowania tego, co stanowi stałą, uniwersalną cechę wyróżniającą literaturę na tle innych językowych praktyk.
b) podkreślanie zmienności formy, która w obronie przed automatyzacją musi przeciwstawić się panującym konwencjom twórczym
,
PODSUMOWANIE
1916 - 1924
- Przeżycie artystyczne to „przeżycie formy” (Szkłowski), która stawia „opór” (Jakobson).
- Literaturę robi się nie z myśli, lecz z języka. Materiałem poezji są nie obrazy i emocje, lecz słowo.”(Żyrmunski)
- Istnieją dwa podstawowe użycia języka: poezja i proza. „Poezja to język w jego estetycznej funkcji” (Jakobson). Proza to język w funkcji komunikacyjnej. Poezja uniezwykla komunikację językową.
- Przedmiotem teorii literatury jest literackość, czyli dominanta (Jakobson) funkcji estetycznej (autotelicznej - samocelowej). Teoria ta zajmuje się funkcją języka w dziele literackim, a nie jego pozajęzykowym uwarunkowaniem (genezą).
- Literackość definiuje się poprzez „odczuwalność formy” (Eichenbaum), czyli chwyt (Szkłowski).
- Chwyt to konstrukt artystyczny utrudniający widzenie rzeczywistości. Zadaniem poezji (i szerzej: sztuki) jest „wyzwalanie rzeczy z automatyzmu percepcji” (Szkłowski).
1925 - 1929
- Chwyty, które uległy systematyzacji, to formy literackie (tropy retoryczne, strategie narracyjne, gatunki, style), uzależnione od kontekstu historycznego. Chwyt jest jedynym „bohaterem” badań literackich (Jakobson).
- Formy literackie podlegają nieustannej zmianie, zarówno w porządku synchronicznym (literatura danej epoki), jak diachronicznym (tradycja).
- Literaturę danej epoki tworzy system wzajemnych odniesień intertekstualnych. Oznacza to, że „nie da się rozpatrywać zjawisk literackich poza układem ich wzajemnych odniesień” (Tynianow).
- Tradycja jest dynamiczną przestrzenią intertekstualną, w której wyczerpane formy zostają zastąpione nowymi (parodia), wprowadzonymi peryferii do centrum systemu literackiego (kanonizacja).