Dziecko agresywne w klasie
Katarzyna Żurowska
„Gdy dziecko żyje wśród ciągłej krytyki - uczy się potępiać.
Gdy dziecko żyje w atmosferze surowości - staje się agresywne.
Gdy dziecko jest stale wyśmiewane - staje się nieśmiałe.
Gdy dziecko jest stale zawstydzane - ma nieustanne poczucie winy.
Gdy dziecko przebywa w atmosferze tolerancji - uczy się wytrwałości i cierpliwości.
Gdy dziecko doznaje zachęty - uczy się cenić swoją godność.
Gdy dziecko spotyka się z uczciwością - uczy się sprawiedliwości.
Gdy dziecko czuje się bezpieczne - uczy się darzyć zaufaniem.
Gdy dziecko spotyka się z aprobatą - uczy się znajdowania miłości w świecie.”
Doroty Notle
Agresja w szkole jest jednym z najczęściej dyskutowanych problemów ostatnich lat. Zauważalny jest wzrost liczby zachowań agresywnych wśród dzieci i młodzieży. W środowisku uczniów najczęstszą formą przemocy jest dręczenie (świadome lub celowe działanie w celu zrobienia komuś przykrości lub krzywdy). Wszelkie formy agresji takie jak: wulgarne słownictwo, wyszydzanie, zastraszanie, znęcanie się budzą niepokój i mobilizują do budowy programu profilaktyki.
Chcąc walczyć z agresją należy poznać czynniki mogące ją wywoływać. Pomoże to również w identyfikacji uczniów z grupy zwiększonego ryzyka i ułatwi określenie celów szkolnego programu profilaktyki.
Uwarunkowania agresji i przemocy wśród dzieci i młodzieży (kategorie ryzyka) według D.J. Flannery'ego:
Ryzyko okołoporodowe (np. niedotlenienie wywołane przedłużającym się porodem) oraz cechy temperamentalne, które objawiają się impulsywnością, nadaktywnością, słabą samokontrolą, rozproszeniem uwagi, małą plastycznością i łatwym popadaniem w frustrację.
Ograniczona inteligencja, szczególnie werbalna. Wiążą się z nią niskie osiągnięcia szkolne, słaba zdolność poznawania relacji międzyludzkich oraz błędne rozpoznawanie i ocenianie sytuacji społecznych, mała zdolność rozwiązywania problemów i deficyt innych umiejętności społecznych. Efektem jest niska pozycja w grupie rówieśniczej i słaba więź ze szkołą.
Błędy wychowawcze rodziców popełniane we wczesnym okresie rozwojowym dziecka: pozwolenie na atak, a nawet prowokowanie agresji (mały agresor jest zabawny); brak wytyczonych granic dla zachowań dziecka lub, w przypadku wyraźnej dezaprobaty, brak odwoływania się do wartości i norm społecznych (komunikaty typu: „Jasiu, nie bij chłopczyka, bo się spocisz”, zamiast „Nie wolno nikogo bić, ponieważ wyrządza się krzywdę”)
Poważna dysfunkcja rodziny: uzależnienie u jednego lub obojga rodziców, przewlekłe choroby (przede wszystkim psychiczne), działania kryminalne rodziców i przebywanie w więzieniu. Wiąże się z tym zaniedbywanie i odrzucenie dziecka, częste i surowe, choć niekonsekwentne i nieefektywne karanie, przemoc. Dziecko żyje w klimacie obojętności albo wrogości, więc ma tendencję do interpretowania zachowań innych ludzi, jako wrogie i przypisywania im złych intencji.
Doświadczanie przemocy w bliskim środowisku: ze strony rówieśników lub personelu szkoły, sąsiadów; obserwacja ataków przemocy w szkole czy na osiedlu. Efektem jest stały wzrost poczucia zagrożenia.
Duża ekspozycja agresji i przemocy w mediach: efektem jest przekonanie, że zachowanie agresywne i akty przemocy są normą, a także przekonanie o powszechnej akceptacji przemocy czy nawet współzawodnictwie w zachowaniach agresywnych; odwrażliwienie na przemoc i jej konsekwencje.
Stuart W. Twemelow wyróżnił trzy główne typy sprawców przemocy rówieśniczej:
Sprawca sadystyczny - niski poziom lęku i poczucie przyjemności czerpanej z dominowania nad innymi i znęcania się; nie boi się nauczycieli, bez strachu łamie dyscyplinę; jest impulsywny; często podporządkowuje sobie uczniów poprzez zastraszanie ich; w nauczycielach budzi poczucie bezradności, a czasem lęk.
Sprawca depresyjny - niskie poczucie własnej wartości; wegetatywne objawy depresji; często wagaruje, spóźnia się na lekcje; raczej nielubiany przez rówieśników; łatwo daje sobą kierować, ale też używa swojej bezradności do manipulacji; atakuje innych na zasadzie „sprowokowanej ofiary” - jest to odwet za poczucie, że jest lekceważony, izolowany i pogardzany.
Sprawca nadpobudliwy - często ma diagnozę deficytów uwagi (ADD) lub nadpobudliwości z deficytami uwagi (ADHD); przeszkadza w trakcie lekcji; trudności w skupieniu uwagi; przez rówieśników jest postrzegany jako dziwny lub chory.
Według Twemelowa w przypadku ofiar, również można wyróżnić trzy ich typy:
Ofiara uległa - osoba bierna, wycofana, pełna zwątpienia i wrażliwa na krytykę; często słaba fizycznie; najczęściej pada ofiarą agresji w szkole; uległa wobec oprawców; przez nauczycieli niezauważana bądź nadmiernie chroniona; nadopiekuńczość rodziców; ofiara tego typu wpada w błędne koło: próbuje przez uległość opanować agresję oprawców, ale tym samym utwierdza się w roli ofiary i prowokuje agresję.
Ofiara masochistyczna - gotowa do samoudręczenia dla chłopaka, którego idealizuje i traktuje jako wartego każdego poświęcenia; często wagaruje, rozładowuje napięcie przez używki.
Ofiara ratownik - przez swoje podporządkowanie i uległość stara się uratować związek z chłopakiem, który - jak chce wierzyć - zmieni się na lepsze pod jej wpływem; wybiera na swych partnerów chuliganów i impulsywnych narkomanów; może powtarzać rodzicielski wzór ratowania (np. córka alkoholika).
Pomoc dziecku - ofierze polega przede wszystkim na zapewnieniu mu poczucia bezpieczeństwa w szkole. Doświadczenie bycia ofiarą może mieć istotny wpływ na przyszłe życie dzieci. Dlatego tak ważne jest, aby wychowawcy pomagali im pozbyć się tej obciążającej roli. Nauczyciel powinien porozmawiać z uczniem o istniejącej sytuacji oraz zapewnić go, że zrobi wszystko, aby przemoc więcej się nie powtórzyła. Dziecko może współpracować z nauczycielem, wskazać sprawców, ale ma także prawo do milczenia, pozostania z boku, nie angażowania się. Nauczyciel powinien informować dziecko na bieżąco, jakie kroki wobec sprawców podejmie, co już zrobił i jakie są tego efekty.
W wielu przypadkach na rozmowy należy zapraszać rodziców i wspólnymi siłami rozwiązać problem. Ponadto nauczyciel może dodatkowo wspierać dziecko na kilka sposobów:
- okazywanie zainteresowania uczniowi;
- pozytywne wzmacnianie ucznia i dodawanie mu odwagi;
- uczenie umiejętności reagowania w sytuacjach znęcania się, które przytrafiają się uczniowi.
Nauczyciel może dawać uczniowi wskazówki dotyczące reagowania na zaczepki innych uczniów. Czasami ofiara nie uświadamia sobie, że mówi cichym głosem. Nauczyciel pokazuje różne możliwości zachowania w takiej sytuacji, wykorzystując scenki, może je również przećwiczyć z dzieckiem - pokazywanie zachowań prowokujących.
Pomoc wychowawcy polega dodatkowo na uświadomieniu jej własnej roli w wyzwalaniu agresji innych uczniów. Nauczyciel może wskazać dziecku konkretne zachowania prowokujące innych do używania przemocy. I wspólnie z nim pomyśleć, w jaki sposób można je powstrzymać.
Warto pamiętać, że często dzieci - ofiary niechętnie mówią o swojej sytuacji. Powody takiego zachowania są różne - lęk przed zemstą sprawców, nieśmiałość, zbyt trudny temat, małe zaufanie do nauczyciela, złe doświadczenia. Nie należy zmuszać dziecka do mówienia, trzeba uzbroić się w cierpliwość.
Uczniowie - sprawcy muszą zrozumieć podstawową zasadę - w szkole nie ma miejsca na przemoc i nie będzie ona tolerowana pod żadną postacią. Jeśli uczeń zachowuje się agresywnie, pomimo uwag nauczyciela używa przemocy, należy uruchomić pewne procedury:
Cykl rozmów - rozmowy powinny kończyć się spisaniem umowy z uczniem. Aby umowa przyniosła efekt, powinna być sformułowana bardzo precyzyjnie i zawierać informacje o konsekwencjach jej nie dotrzymania. Rozmowy powinny trwać aż do momentu całkowitego wygaśnięcia negatywnego zachowania ucznia.
Indywidualna odpowiedzialność - sprawca powinien samodzielnie odpowiadać za swoje czyny i ponosić negatywne konsekwencje swojego zachowania.
Hierarchia rozmów - najpierw wychowawca rozmawia z uczniem, gdy to nie skutkuje, zaprasza innego nauczyciela. Na kolejnym etapie włączony jest do rozmów pedagog, później rodzice, dyrekcja, ewentualnie policja. W ten sposób daje się czas uczniowi na poprawę.
Nagradzanie i karanie - przez cały czas nauczyciele powinni nagradzać pozytywne zachowania sprawcy, a negatywne karać.
Hierarchia konsekwencji - od mniej do bardziej dotkliwych, a także powinna być dostosowywana do konkretnego ucznia. Uczeń powinien być zawsze poinformowany, co go czeka, jeśli znów użyje przemocy.
W pracy ze sprawcą najważniejsze jest by nauczyciel pomógł uczniowi zastąpić dotychczasowe zachowania pełne przemocy - zachowaniami pozytywnymi. Bez tego przemoc ze szkoły nie zniknie.
Aby pomóc uczniom z problemem agresji, warto jest wprowadzić innowacje na forum szkoły i klasy. Nauczyciele powinni mieć większą kontrolę podczas dyżurów na przerwach (szczególnie w miejscach zagrożonych). Szkoła musi oferować uczniom lepszą organizację czasu wolnego, np. atrakcyjne zajęcia pozalekcyjne - sportowe lub świetlicowe. Można uruchomić telefon zaufania lub skrzynkę listów szkolnych. I, co najważniejsze, nauczyciele zobowiązani są podjąć realną współpracę z rodzicami dotyczącą problemu przemocy w szkole (spotkania, zapoznanie z literaturą i faktami, dyskusje z psychologiem).
Na forum klasy, najważniejszą rolę pełni wychowawca i jego podejście do problemu. Ważne jest opracowanie wspólnego regulaminu klasowego, zawierającego normy zachowania zapobiegające przemocy. Przyjęte reguły można spisać i wywiesić na ścianie. Ponadto należy nagradzać osoby wstawiające się za słabszymi, koleżeńskie, tolerancyjne i karać zachowania łamiące normy społeczne. Stałe, systematyczne rozmowy na godzinach wychowawczych o tym, co wydarzyło się w tygodniu wzmocnią więzi między uczniami i pozwolą na szczerą ocenę sytuacji.
Agresja rówieśnicza ma miejsce we wszystkich szkołach. W ofiarach agresji może to spowodować poważne konsekwencje dla fizycznego i psychicznego zdrowia. Część dzieci stara się znaleźć sensowne rozwiązania, boryka się z problemami, gdy druga część, często ta silniej „męczona”, popada w depresję i jest niezdolna do walki z przeciwnościami. Dzieci tracą radość życia, chorują, odsuwają się od innych, zamykają się w sobie, mają myśli samobójcze. Szkoda może być większa, jeżeli ofiary agresji czują, że nie mają nikogo, na kim mogłyby polegać, komu mogłyby zaufać, kto byłby dla nich wsparciem. Przemoc wobec rówieśników stosują najczęściej dzieci, którym brakuje zainteresowania, troski, opieki ze strony matki lub ojca.
Praca nauczycieli, społeczności szkolnej oraz rodziców powinna być spójna, rozwinięta i systematycznie realizowana. W przypadkach zaistnienia przemocy rówieśniczej mogą mieć też zastosowanie podstawowe akty prawne: Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich (tekst jednolity Dz. U. Nr 109 z listopada 2002 roku), kodeks rodzinny i opiekuńczy, kodeks karny i inne przepisy szczególne.
Bibliografia:
Materiały ze szkolenia „Agresja rówieśnicza” prowadzonego przez panią Mirosławę Kątną, przygotowane na potrzeby szkolenia „Agresja i przemoc wśród młodzieży”, oparte na opracowaniach własnych Komitetu Ochrony Praw Dziecka oraz opracowaniach specjalistów zamieszczonych m.in. na łamach periodyków „Remedium” i „Niebieska linia”.