Rozdział 14

Marks: „Nie świadomość ludzi określa ich byt, lecz ich byt określa ich świadomość”

• Domniemany instynkt jest produktem wychowania, skutkiem praw społecznych i wyuczonych zachowań, tradycji -> zakaz kadzirostwa w strukturach plemiennych

• Powszechność jakiegoś zachowania nie oznacza, że leży ono w ludzkiej naturze

• Poglądy instytucjonalistyczne: żadnej czynności nie można wyjaśnić jedynie motywami, trzeba spojrzeć na otoczenie społeczne

• Struktura społeczna jest w pewnym stopniu tworzona przez człowieka(czynności i zachowania ludzkie, które mogą kształtować i zmieniać strukturę społeczną)

• Pewnego dnia ludzie będą w stanie zupełnie świadomie kształtować strukturę społeczną, czyli społeczeństwo otwarte

PRZECIWKO:

Mill: psychologizm

• Wszystkie zjawiska leżą w naturze ludzkiej;

• Sprzeczność: wpływ społeczeństwa staje się dominujący, tak więc zjawiska i instytucje społeczne musiałyby istnieć przed naturą ludzką aby się w niej znaleźć

• Uważa, że cokolwiek dzieje się w społeczeństwie, jest wynikiem świadomego kreowania przez ludzi - BŁĄD w pojmowaniu analizy społecznej; nie wszystko jest zamierzone

• Nie wolno stosować żadnych uogólnień, jeśli nie można wywieźć ich z natury ludzkiej

Popper:

• Analiza społeczna polega na analizowaniu i przewidywaniu reakcji społecznych w możliwie największym możliwym stopniu (społecznych świadomych zachowań ludzkich)

• Przed przystąpieniem do analizy ma się już obraz tego, co w danej sytuacji jest racjonalne

ROZDZIAŁ 15

Wulgarni marksiści (wypaczenie wg Poppera idei Marksa):

• Najważniejszy wpływ na człowieka mają motywy ekonomiczne (środki do życia)

• Interes klasowy jest motywem napędzającym historii

Materializm historyczny Marksa: ekonomiczna organizacja społeczeństwa ma DECYDUJĄCY wpływ na instytucje społeczne, a zwłaszcza dla ich historycznego rozwoju

• Chciwość i zachłanność to objawy deprawującego systemu społecznego

• Tylko istota duchowa może być wolna; człowiek jest ograniczony przez materialną część świata, czyli ekonomię

• Człowiek nie może zaprzestać produkcji, może jedynie sprawić, by była ona mniej uciążliwa i wyzyskująca dla człowieka i jego psychiki

• „Królestwo konieczności” - sprawy materialne, byt materialny, praca; poszerza się w trakcie rozwoju człowieka ( bo rozwijają się potrzeby człowieka) i stanowi jednocześnie podstawę królestwa wolności

• klucz do zrozumienia historii kryje się w materialnym, ekonomicznym aspekcie życia człowieka

• „królestwo wolności” - częściowe wyzwolenie się z potrzeb materialnych,

• Ekonomia to wymiana pomiędzy człowiekiem a otoczeniem, przyrodą -> METABOLIZM; to ona powinna być przedmiotem badań społecznych („warunki produkcji”)

• Tylko rewolucja ekonomiczna może doprowadzić do zmiany społecznej, rewolucja polityczna może co najwyżej zmienić osobę kierującą państwem

Popper: KRYTYKA

• Terminu podstawowy należy używać w ograniczonym stopniu, pojmując go potocznie, niedokładnie, a nie tak, jak czynił to Marks

• Ekonomizm może być rozumiany zbyt poważnie, jako doktryna według której cały rozwój społeczeństwa jest zależny od warunków ekonomicznych -> NIEPRAWDA: człowiek byłby w stanie rozbudować zaplecze ekonomiczne, gdyby zostało zniszczone, bo posiadałby wiedzę

• Historia marksizmu przytacza sytuację, gdy marksizm jest obalony; (zmiana hasła programowego po rewolucji październikowej w Rosji)

• Teoria Marksa powinna być raczej sugestią, że wszelkie przemiany społeczne należy traktować w oparciu o sferę ekonomii

ROZDZIAŁ 16

Marks: „Historia wszystkich dotychczasowych społeczeństw jest historią walk klasowych”

• Walka klas (a nie walka narodów) powoduje wszelkie przemiany i determinuje los ludzki

• Dana rzecz jest korzystna dla danej klasy i robi ona wszystko, aby dążyć do jej umocnienia i rozwoju

• Człowieka określa jego sytuacja w społeczeństwie i miejsce klasowe -> świadomość klasowa (poznanie miejsca w klasie i interesu klasy, duma z klasy i przeświadczenie o jej historycznej misji)

• Wolność można zdobyć jedynie poprzez wyzyskiwanie innych ludzi, dlatego klasa rządząca wyzyskuje klasę niższą, a kto tak nie czyni, przestaje należeć do tej klasy

• Wszystkie klasy schwytane są w sieć, czyli w strukturę społeczną, z której nie sposób się uwolnić -> determinizm społeczny a także determinizm myśli ludzkich

• Każdemu okresowi ekonomicznemu odpowiada określony okres społeczny; struktura społeczna zmienia się w zależności od warunków produkcji;

• Nie można narzucać systemowi społecznemu własnych rozwiązań, brak zastosowania inżynierii społecznej i wszelkich taktyk społecznych

Popper: KRYTYKA

• Walki nie odbywają się tylko pomiędzy klasami, ale także wewnątrz klas

• Interpretacja wszelkich konfliktów jako walk klasowych prowadzi do usprawiedliwienia wszelkiej agresji;

ROZDZIAŁ 17

Marks:

• System prawno-polityczny jest nadbudową, wzniesioną na podstawie systemu ekonomicznego

• Władza jest stworzona dla wywierania nacisku rządzących na rządzonych

• Partia robotnicza nie może wyrządzić krzywdy, dopóki spełnia swoją rolę (walka o prawa robotników)

• Teoria bezsilności wszelkiej polityki (jedynie akty ekonomiczne są pewne, a system polityczny jest jedynie nadbudową, która może nic nie zmienić)

• Rewolucja proletariacka prowadzi do społeczeństwa jednoklasowego, a więc państwo musi obumrzeć, pozbawione jakichkolwiek zadań

• Demokracja jest jedynie formą władzy totalitarnej ludu, burżuazji

• Wolność, równość należą się każdemu, a pod względem ekonomicznym wszystko ma swoją określoną cenę -> wyzysk jest grabieżą, ale nie da się go wyeliminować jedynie używając środków prawnych

• Wolność formalna - wolność prawna, wolność rzeczywista - wolność ekonomiczna, którą można osiągnąć jedynie uwalniając wszystkich od nadmiernej pracy

• Władza państwowa jest zła jedynie, gdy leży w rękach burżuazji

Popper:

• Marks nie zastanawia się, jak powinny działać określone instytucje, aby prowadzić do zachowań przez niego samego pożądanych;

• Marks pierwszy zwrócił uwagę na wpływ ekonomii na ustawodawstwo, a ustawodawstwa na procesy społeczne

• Paradoks wolności - nieograniczona wolność niszczy samą siebie; znaczy bowiem, że silny może znęcać się nad słabym i ograbiać go do woli z jego wolności

• Państwo powinno chronić człowieka nie tylko od krzywdy fizycznej, ale także od nadużyć ekonomicznych - dlatego państwo jest potrzebne; należy budować instytucje dla ochrony ekonomicznie słabych przed ekonomicznie mocnymi

• Marks zlekceważył największe zagrożenie dla wolności ludzkiej, a więc wyzysk ekonomiczny związany z brakiem państwa, które mogłoby kontrolować władzę ekonomiczną i pomagać obywatelom;

• „Czysto formalna wolność”: demokracja, prawo ludu do osądzania i decydowania o władzy, pogardzane przez marksistów jest jedyną formą obrony przed zniewoleniem i nadużyciami politycznymi;

• Siła ekonomiczna jest zależna od siły politycznej i siły fizycznej

• Paradoks planowania państwowego - jeśli plany posuwają się zbyt daleko, to damy państwu zbyt wielką władzę i utracimy wolność; interwencja państwa musi się ograniczać do tego, co rzeczywiście niezbędne dla ochrony wolności

• Metody interwencji ekonomicznej państwa:

• Metoda instytucjonalna (pośrednia) - wprowadzanie zmian na drodze dyskusji; metoda prób i błędów, racjonalna, przewidywalna (przepisy prawne); stosowanie wymaga posiadania kadr zdolnych do długofalowych działań

• Metoda personalna (bezpośrednia) - nieprzewidywalna, wpływa na rozrost irracjonalności systemu

ROZDZIAŁ 18 i 19

Marks:

• Wszystkie klasy z wyjątkiem burżuazji i proletariatu muszą zaniknąć; jedni będą wnikać do burżuazji a inni do proletariatu;

• Polityka siania nieufności dla demokracji

• Nędzę można załagodzić dopiero w wyniku rewolucji społecznej;

• Rewolucja społeczna nadejdzie (przejście mniej lub bardziej gwałtowne od stanu kapitalizmu do stanu socjalizmu; nazwa okresu walki dwóch klas aż do zwycięstwa robotników)

• SKRZYDŁO RADYKALNE MARKSISTÓW:

• Każde panowanie jest z konieczności dyktaturą, czyli formą tyranii

• Prawdziwą demokrację daje tylko społeczeństwo bezklasowe

• Przepaść między panem a robotnikiem musi się zwiększać, a kapitalizm da się jedynie zniszczyć a nie naprawić

• SKRZYDŁO UMIARKOWANE:

• Demokrację można w ograniczonym stopniu realizować także w ustroju kapitalistycznym

• Można przeprowadzić rewolucję społeczną pokojowo; za pomocą stopniowych reform - może to być jednak trudne, bo burżuazja stanie w obronie swoich praw, a wówczas robotnicy musieliby użyć środków gwałtownych

• Nie należy dokonywać żadnych gwałtownych ruchów dopóki burżuazja nie zaatakuje robotników

Popper: KRYTYKA (poprzez pokazanie innych możliwości)

• Niekoniecznie wszelkie klasy społeczne znikną/uzależnią się od siebie;

• W żadnym kroku rozumowania nie można założyć czegoś, co można wywnioskować jedynie z kroku następnego

• Gwałtowna rewolucja ma sens jedynie, gdy obala tyranię i na jej miejsce ustanawia demokrację; wprowadzenie tyranii jest bowiem zbrodnią dlatego atak na nią jest uzasadniony

• Poprawa warunków bytowych robotników poprzez reformy obala teorię Marksa o konieczności rewolucji

• Klasa średnia nie musi zanikać, skoro można dokonać reform w sposób pokojowy

• Zmiana teorii rewolucji: pierwotnie miała wybuchnąć na skutek narastającej presji kapitalizmu, teraz ma być przeprowadzona na zasadzie reform - wynika to z zmiany sytuacji i obserwacji zmian politycznych

• Demokracja istnieje jedynie wtedy, gdy rządzący są kontrolowani przez lud i gdy można ich odwołać bez rozlewu krwi; nie chodzi jedynie o rządy większości

ROZDZIAŁ 20

Marks:

• Kapitalistyczna konkurencja narzuca kapitaliście akumulowanie kapitału; co powoduje, że działa on wbrew swojemu interesowi gdyż naraża się na stratę; akumulacja prowadzi do wzrostu nędzy

• „wzrost nędzy” - dotyka ona coraz więcej ludzi; wzrasta też poziom męki jednostki; oznacza wzrost nie tylko ilości, ale i natężenia wyzysku słabszych przez silniejszych

• Teoria wzrostu nędzy - kapitalizm nie dopuści do spadku liczby robotników; dlatego kapitaliści nie pójdą na kompromis ani nie zaspokoją żadnego postulatu robotniczego

• Teoria wzrostu bogactwa - centralizacja kapitału w rękach coraz mniejszej liczby burżuazji;

• Teoria wartości płynącej z pracy - płacimy za pracę mniej więcej tyle, ile wysiłku ktoś musiał w nią włożyć

• Teoria wartości dodatkowej - to, co robotnik wyprodukuje nie w całości idzie na jego pensję, ale stanowi także zysk przedsiębiorcy

• Kapitalizm opiera się na wysokiej wydajności pracy; to, co nadbywa robotnikowi nad podstawowe potrzeby życiowe jest kupowane przez właściciela

• Istnienie nadwyżki ludności prowadzi do głodowych płac i wyzysku

• Im wcześniej świat przejdzie przez etap kapitalizacji, tym wcześniej dojdzie do panowania socjalizmu

Popper:

• Opodatkowanie przeciwdziała centralizacji kapitału - obala prawo wzrostu bogactwa;

• Teoria wartości Marksa nie wystarcza, aby wyjaśnić zjawisko eksploatacji:

• Nabywca zawsze kupuje tak tanio jak może, a sprzedawca sprzedaje tak drogo jak może;

• Eksploatacja jest wynikiem niskiej wydajności pracy na szybko rozwijającym się rynku

• Jest to cykl zamknięty - rozwój powoduje możliwość pozbywania się pracowników, w wyniku czego stają maszyny, pracownicy wracają itd.

• Od czasów Marksa demokracja spowodowała zmiany w kapitalizmie;

• Istnienie partii robotniczej miałoby sens jedynie wtedy, gdy taka partia byłaby zdolna do kompromisu; chcąc rządzić, musieliby przestać reprezentować jedynie robotników

• W miarę poprawy sytuacji bytowej robotników stają się oni coraz bardziej chętni do pokojowych rozwiązań, a coraz mniej do rozwiązań rewolucyjnych i spiskowania

ROZDZIAŁ 21

Popper:

• Wzrost biurokracji i władzy państwowej jest niebezpieczeństwem interwencjonizmu -zgoda z Marksem;

• Teoria walki klasowej ma charakter instytucjonalny: mechanizm, który polega na dystrybucji i regulacji dóbr i zasobów;

ROZDZIAŁ 22

Marks:

• Potępia kapitalizm za wrodzoną niesprawiedliwość, za to, że bogactwo w kapitalizmie oznacza władzę nad innymi ludźmi

• Jego wiara w najgłębszych pobudkach była wiarą w społeczeństwo otwarte

• Pośrednio miał wpływ na reformę kościoła katolickiego; żądał bowiem, by człowiek wykazywał się czynami

• Socjalizm jako epoka, w której rozum ludzki będzie panował nad wszystkim, a człowiek będzie wolny od sił determinujących jego życie

• Historycystyczna teoria moralności - przyjęcie danego systemu wartości nie opiera się na moralnych rozważaniach lecz na obserwacji procesów historycznych -> człowiek nie zna przyszłości, więc jest to teoria absurdalna

Popper:

• Ludzki umysł jest determinowany przez wychowanie, jednak nie całkowicie -> następne pokolenia można wychować lepiej niż wychowano nas

ROZDZIAŁ 23

Socjologia wiedzy:

• Myśl naukowa nie rozwija się w próżni, lecz w określonym kontekście społecznym

• Procesy naukowe nie wytwarzają jednolitej umysłowości narodowej, a różne, często przeciwstawne ideologie narodowe

• Drogą do prawdziwej wiedzy jest odkrycie założeń społecznych, które nieświadomie przyjmujemy

• Polega na powtarzaniu poglądów Hegla

• Zakłada, że nie potrzeba nadzoru nad prowadzonymi badaniami

• „wolność jest uświadomieniem konieczności”

ROZDZIAŁ 24

Irracjonalizm wg Poppera:

• „natura ludzka” jest w swej istocie irracjonalna; niewielu ludzi jest zdolnych do argumentowania

• Z ludźmi łatwiej sobie poradzić odnosząc się do ich uczuć i emocji

• Racjonaliści to ludzie ubodzy duchem, niezdolni do postrzegania głębszej części ludzkiej natury, ludzkiego losu

• Każdy racjonalista, który wierzy w samowystarczalność racjonalizmu jest w błędzie

• Motorem ludzkich działań nie jest rozum, lecz emocje i uczucia

• Skłania się do dogmatyzmu

Racjonalizm:

• Niekrytyczny (konsekwentny):

• Każde twierdzenie, którego nie można poprzeć dowodem, doświadczeniem, wnioskowaniem powinno być odrzucone

• Krytyczny:

• Przyznaje, że ma początek w irracjonalnej decyzji

• Wybór pomiędzy nim a irracjonalizmem jest wyborem moralnym

• Każdy może popełniać błędy, ale też może je wykryć sam lub przy pomocy innych

• Racjonalista odrzuca możliwość zostania autorytetem; wierzy bardziej w rozum innych ludzi niż swój

• Drugi człowiek ma prawo być wysłuchany i ma prawo bronić swojej racji

---