Gatunki literackie średniowiecza.
Średniowiecze wypracowało dla swej twórczości pewne reguły pisarskie. Dotyczyły one zasad budowy wierszy, konstruowania dobrej prozy. Pewne formy i gatunki jeszcze starożytnego pochodzenia, często ulegały w średniowieczu odkształceniu.
Charakterystyczne dla tej epoki okazało się zacieranie granic miedzy literaturą piękną, a piśmiennictwem. Zatem do literatury zaliczano kroniki, kazania, rozprawy teologiczne, traktaty polityczne i utwory ściśle dydaktyczne.
W średniowieczu pojawiło się również wiele gatunków wypływających z filozofii epoki. Niektóre z nich, np. żywoty świętych nawiązywały w pewnym stopniu do antycznych wzorów tworzenia życiorysów wybitnych ludzi. Dramaty religijne, liturgiczne, moralitety i misteria były własnym wytworem epoki. Powstawały one jakby samorzutnie, stopniowo nabierając kształtów, bez ujętych reguł ich poetyki. Do gatunków zaczerpniętych ze starożytności, należą: carmina (pieśni), tragedia, komedia, historia, satyra.
Sztuki misteryjne (z łac. Misteria - tajemnica) to sztuki dramatyczne, prezentujące najczęściej jakiś fragment historii biblijnej. Konstruowane były z myślą o ukazaniu akcji, jako wielkiego dramatu chrześcijańskich dziejów ludzkości. Początek dramatu upatrywano w upadku człowieka, punkt kulminacyjny - w odkupieniu, a koniec - w mającym nadejść, sądzie ostatecznym. Sztuka ograniczona była do wąskiego wycinka, np. męki Chrystusa, ale odbierana była na zasadzie uświadamianego sobie przez odbiorców związku prezentowanej akcji z ciągiem przeszłych i przyszłych wydarzeń. Przeświadczenie o dwoistej naturze Chrystusa pozwalało łączyć ziemskość i świętość. Scena, na której przedstawiano misteria była tak zbudowana, że wszystkie jej elementy przestrzenne, ukazywano równocześnie.
Dramaty liturgiczne (XIII i XV w) były wystawiane w kościołach w święta wielkanocne. Były to wplecione w obrzęd nabożeństwa sceny przedstawiające przybycie trzech Marii do grobu już zmartwychwstałego Chrystusa (nawiedziny grobu).
Moralitety, były to średniowieczne utwory dramatyczne o charakterze filozoficznym lub dydaktycznym, w których występowały alegoryczne postacie. Moralitety służyły skierowaniu człowieka na właściwą drogę. Bohaterem dzieła był człowiek zawieszony pomiędzy niebem, a piekłem, dokonujący wyboru odpowiedniej lilii życia, toczący wew. Walkę między dobrem, a złem. Zakończenie walki było zależne od dokonanego wyboru i kończyło się nagrodą lub karą.
Kazania to gatunek wypowiedzi pouczającej i perswazyjnej, regulowany określonymi normami. Szczególnie wyraźnie występuje to w odmianie kazania tzw. uczonego, akademickiego, przeznaczonego dla ludzi wykształconych, duchowieństwa. Dla potrzeb kaznodziejstwa ludowego, uprawianego od XIII/XIV w przez zakon franciszkański i dominikański, tworzono kazania mniej skomplikowane i przystosowane do poziomu słuchaczy, odwołujące się do ogólnie znanych prawd religijnych i doświadczeń życiowych. Sztuka tworzenia i wygłaszania kazań, doprowadziła do wykształcenia różnych form wypowiedzi i środków artystycznych. W Polsce powstały głównie zbiory kazań łacińskich oraz w języku narodowym, np. „Kazania Gnieźnieńskie” z pocz. XV w (10 kazań polskich, 103 łacińskie). A także „Kazania Świętokrzyskie”.
Następnym ważnym gatunkiem jest kronika (chronologiczny zapis faktów, składających się na jakieś wydarzenie historyczne). Najsłynniejsza polska kronika to kronika Galla Anonima, pisana po łacinie przez cudzoziemca. Anonim spisuje dzieje państwa i jego władców. Dzieło złożone z trzech ksiąg, zawiera opis dziejów Polski od Księcia Popiela do wydarzeń z lat 1109-1113, czyli zwycięskich walk Krzywoustego w czasie najazdu niemieckiego. W utworze nie ma ani jednej daty rocznej. Nazwa „kronika” w nazewnictwie średniowiecznym określa także wszelkie, nie tylko porządkowane wg dat, utwory o treści historycznej, tj. historiografię.
Inny, podobny gatunek to tzw., „gesta” (czyny) , które były znane i spisywane już w starożytności. Były to opisy zadziwiających, bohaterskich dokonań wybitnych postaci. Prezentowały one poprawnie, choć zwykle bez dat, kolejność wydarzeń, szczególny nacisk kładąc na fakty godnych naśladowania czynów, które odzwierciedlały niezwykłą osobowość, wolę i postępki bohatera. Gesta dążyły ku epickiej narracji - „Pieśń o Rolandzie”.
W kronice zwracają uwagę jej literackie walory: staranna kompozycja, narracja, stylistyka, urozmaicenie prozaicznego, epickiego toku opowieści wierszowanymi wstawkami. Każdą księgę rozpoczyna list, pomyślany jako autorska przedmowa, a po nim następuje wierszowany wstęp (epilogus). Z pracy Galla korzystali: Wincenty Kadłubek i Jan Długosz - autor „Historia Polonica”.
Kolejny gatunek - utwór hagiograficzny - to żywotopisarstwo świętych. Ukształtowało się już w pierwszych wiekach chrześcijaństwa, na wschodzie, gdzie w języku greckim spisywano żywoty pustelników egipskich i syryjskich. Wczesne dzieła hagiograficzne tworzono wg wzorów starożytnej biografistyki. W przekazach dziejów i czynów świętych, podkreślano zwłaszcza cnoty praktykowane przez nich. Celowo wyolbrzymiano przy tym działania i postępki bohaterów (np. umartwianie), tworząc zalecany do naśladowania wzorzec osobowy. Były to utwory parenetyczne. Utwory hagiograficzne, wyrosłe z tradycji wschodniej charakteryzuje kult bezwzględnej ascezy, posuniętej aż do samozniszczenia (Św. Aleksy). Zachodnioeuropejska asceza franciszkańska przeciwna była skrajnym praktykom wobec ciała. Na zachodzie Europy ukazywały się początkowo przekłady z greckich wersji legend, a potem oryginalne żywoty spisywane po łacinie i w językach narodowych. Najwybitniejszym, łacińskim zbiorem legend, była „Złota legenda” włoskiego dominikanina Jakuba. Określenia: żywot, legenda, historia - w odniesieniu do dziejów świętego, stosowane były zamiennie. Stosowano też nazwę „pasja” - opowieść o męce i śmierci świętego męczennika.
Legendy, historie i żywoty świętych - choć obfitujące w cudowne i niezwykłe wydarzenia, opierane były na przekazach historycznych lub relacjach z biblii. Z czasem dochodziło do przerostu fantastyki.
Jednym z przykładów utworu hagiograficznego jest „legenda o św. Aleksym”. Aleksy jest wzorem ascety, który po długoletnich męczarniach umiera, a jego śmierci towarzyszą liczne cuda. Niedługo po pochówku zostaje obwołany świętym. Dzieje Aleksego spełniają wszelkie wymogi gatunku, jakim były żywoty świętych, ukazując cierpienia świętego, dziś dyskusyjne, ale spełniające postulaty filozofii św. Augustyna oraz ideę teocentryzmu.
Innym, opisywanym świętym, choć dążącym do doskonałości nie przez ascezę ani męczeństwo, był św. Franciszek. Jego filozofią przewodnią była miłość do bliźniego i całej przyrody, gdyż jest ona dziełem Boga. Starał się udowodnić, że możliwe jest życie ewangeliczne. Głosił swoje nauki wśród ludzi i odnajdywał Chrystusa w biednych. Był założycielem zakonu.
Innym gatunkiem, pojawiającym się w średniowieczu, była wypowiedź lamentacyjna (skarga, żal, dzieło wyrażające żałobę, ból, rozpacz, wywołaną nieszczęściem). W „Lamencie Świętokrzyskim”, rozpoczynającym się od słów: „Posłuchajcie, bracia miła...” widzimy motyw Matki Boskiej bolejącej pod krzyżem nad katowanym Synem. Wiersz ma wyraźny charakter śpiewny. Matka żali się wszystkim, jak okrutne cierpienie ją spotkało.
Poemat epicki (epos, dłuższy utwór epicki, zwykle pisany wierszem), czyli np. średniowieczne „Chanson de geste”, który został napisany przez wędrownych truwerów. Styl utworu jest bardzo podniosły. Narrator - wszechwiedzący, opisuje wszystko z dużym dystansem i nie komentuje wydarzeń. Utwór opowiada o czynach bohaterskich z epoki Karola Wielkiego.
Do eposu rycerskiego należą także romanse miłosne i rycerskie. Ukształtowane zostały przez starofrancuską poezję narracyjną. Słynny cykl francuski to podania: „O królu Arturze i rycerzach okrągłego stołu”, „Dzieje Tristana i Izoldy”, niemiecka „Pieśń o Nibelungach” oraz hiszpańska „Pieśń o Cydzie”.
W średniowieczu pisano głównie z myślą o tym, aby utwór służył takim celom, jak zbudowanie moralne, wychowanie i pouczenie. Literatura, wraz ze wszystkimi swoimi gatunkami, miała prowadzić człowieka do Boga.