Terminy łacińskie i pochodzące z łaciny
używane w edytorstwie naukowym utworów literackich
Edytor — (z łac. edere — wydawać, ogłaszać); można oddać polskim określeniem „wydawca”. Ale ten wyraz jest dwuznaczny i w potocznej mowie kojarzy się przede wszystkim z pojęciem instytucji wydawniczej. Rozumie się wtedy przez „wydawcę” - instytucję (przedsiębiorcę), która otrzymawszy do ręki jakiś gotowy tekst przygotowuje go do druku, organizuje techniczną stronę jego powielenia i puszczenia w obieg handlowy, a więc zajmuje się redakcją, wydrukowaniem tekstu i dostarczeniem go do sprzedaży. Ta organizacja działalności wydawniczej wymaga dużej wiedzy i doświadczenia.
Ale zupełnie innego typu jest praca wydawcy w drugim znaczeniu tego słowa, tzn. badacza (lub amatora czy praktyka w edytorskim fachu), który przygotowuje do druku tekst autorów. Najczęściej są to teksty autorów zmarłych, ale zdarza się i tak, że jakiś pisarz z jakichkolwiek powodów nie zajmuje się wydaniem własnych dzieł i wówczas ową pracę wydawniczą biorą na siebie inne osoby. Tak np. za życia Mickiewicza wyszło kilka zbiorowych wydań jego dzieł bez jego udziału, a nawet i bez upoważnienia samego autora; niektóre utwory Goethego, jak Werter drukowano wielokrotnie za życia autora, choć bez jego udziału i kontroli; dzieła poetyckie Jana Kasprowicza za życia poety przygotowywał do druku Ludwik Bernacki.
Dla odróżnienia wydawcy w znaczeniu instytucji wydawniczej od wydawcy, którego zadaniem jest przygotowanie cudzego tekstu do druku, tego ostatniego określa się mianem „edytora”.
Jeśli za życia autora ukazało się kilka wydań tego samego dzieła, to zadaniem edytora jest przede wszystkim: dokonanie wyboru - które z nich wziąć za podstawę wydania edycji krytycznej, czyli na bazie którego będzie on pracował, bądź inaczej też: które wydanie będzie porównywał z innymi wydaniami, w celu ustalenia jak najbardziej poprawnej postaci konkretnego tekstu literackiego. Wybór taki nie jest rzeczą łatwą.
Jedna ze szkół, zajmujących się tym zagadnieniem, uważa, że za wydanie podstawowe do edycji krytycznej należy brać wydanie pierwsze, czyli:
Editio princeps - pierwodruk: niezwykle ważny fakt w edytorskich dziejach utworu, jako że przekaz ten często brany jest za podstawę wydania krytycznego danego tekstu (ponieważ zwykle autor poświęcił jego przygotowaniu najwięcej wysiłku, staranności i uwagi oraz że zwykle pierwodruk zyskiwał największy rozgłos i był ważnym zjawiskiem życia literackiego i społecznego). Wyjątek: pierwodruk pojedynczego utworu w gazecie, czasopiśmie, almanachu, który ma mniejsze znaczenie od pierwodruku w oddzielnym tomiku, zbiorze, antologii.
Zwolennicy innej szkoły edytorskiej twierdzą, że za podstawę wydania należy brać wydanie ostatnie utworu:
Editio ultima - wydanie ostatnie utworu: kolejny fakt równie ważny w tekstologii, bo autor mógł dokonać w tekście utworu ważnych zmian lub przyświecała mu idea doprowadzenia utworu do doskonałości -m.in. starannego wprowadzenia poprawek dostrzeżonych wcześniej błędów (własnych lub drukarskich); bo niekiedy jest to wyraz jego ostatniej woli twórczej. Odpowiednikiem tego terminu w niemieckiej nauce jest określenie: Ausgabe aus letzter Hand - „wydanie ostatniej ręki”; taki przekaz równie często jest brany przez niektórych edytorów jako podstawa wydania krytycznego. Tu - pamiętać, że lansujący tę zasadę Wilhelm Bruchnalski nie przyczynił się dobrze edycji zbiorowej utworów Mickiewicza w latach 20-tych XX w.
Generalnie: nie da się ustalić sztywnej zasady, które wydanie ma być brane za podstawę: pierwsze, ostatnie czy jeszcze jakieś inne, sprawę tę zatem trzeba każdorazowo indywidualizować.
Należy pamiętać: przede wszystkim musi to być dzieło wydane za życia autora, i że tego obranego wydania musimy się już konsekwentnie trzymać. Niedopuszczalna jest stosowana niegdyś metoda kombinowania ze sobą różnych wydań, przy czym edytor wedle swojego gustu przyjmował jedne fragmenty z pierwszego wydania, inne z następnych, i takim sposobem stwarzał tekst, który w tej postaci nigdy nie był wyrazem intencji autora (i nie istniał w odbiorze czytelniczym).
Editio posthuma - pierwsze wydanie dokonane po śmierci autora; polskie określenie „pisma pośmiertne” nie jest zbyt zręczne, bo jest to wydanie pośmiertne, a nie pośmiertne dzieło autora. Takie wydanie było zwykle przygotowywane w gronie osób bliskich autorowi, pragnących ocalić jego dorobek od rozproszenia lub zapomnienia - członków rodziny, przyjaciół, osób należących do tego samego pokolenia lub grupy literackiej. Wyjątek: gdy wydanie ostatnie za życia autora przynosi tekst zmieniony przez autora tak znacznie, ze mamy do czynienia w istocie z innym utworem. E. posthuma jest ważnym faktem edytorskim - dzięki tej edycji utwór wychodzi do szerszego odbiorcy, podczas gdy dotąd funkcjonował w wąskim, kameralnym gronie lub leżał „w szufladzie”.
Editio definitiva lub Editio ne varietur - wydanie stabilne, definitywne; wydanie nie podlegające zmianom, wydanie krytyczne na najwyższym poziomie, ustalające ostatecznie tekst w danym momencie stanu badań (zawsze bowiem mogą się znaleźć inne przekazy - np. autografy, ważne druki, które mogą wpłynąć na postać tekstu; zawsze mogą też wyjść na jaw inne fakty i okoliczności, wpływające na zmianę komentarza rzeczowego; ponadto warto pamiętać, że ciągle doskonalone są metody wydawania tekstów, co też wpływać powinno na kształt wydania). Jest to takie wydanie, które jest przedmiotem zabiegów i ambicji edytora naukowego danego utworu literackiego w danym czasie i w określonej sytuacji edytorskiej.
Tekst kanoniczny - tekst utworu mający być podstawą różnych wydań (nie tylko tych krytycznych, na najwyższym poziomie, ale np. również popularnych), tekst optymalny, ustalony w wyniku krytyki tekstu, m.in. w wyniku kolacjonowania przez edytora różnych dostępnych w danym momencie przekazów tego utworu. Ustalenie tekstu kanonicznego, nie podlegającego dalszym zmianom (ne varietur), jest przedmiotem zabiegów i ambicji edytora naukowego. Nazwa wywodzi się z określeń i doświadczeń związanych z tekstami religijnymi (np. Pismem Świętym, gdzie konsekwencją tekstu niepoprawnego mogła być herezja, schizma itp.) i tekstami prawnymi (gdzie konsekwencją tekstu niepoprawnego były niesprawiedliwe wyroki).
Editio cum notis variorum - wyd. uwzględniające komentarze gramatyków starożytnych I średniowiecznych (tzw. scholia); termin stosowany zwłaszcza w wydaniach utworów twórców antycznych, np. Arystotelesa.
Działanie cenzury doprowadziło do powstania wielu terminów:
Editio expurgata - wydanie „oczyszczone”, przygotowane dla pewnej grupy odbiorców, np. dla młodzieży, pozbawione fragmentów „niewygodnych”, mogących wywoływać np. zgorszenie (a w dziełach największych klasyków takie „niemoralne” fragmenty znajdziemy); Podobne znaczenia mają terminy:
Editio purificata - wydanie „oczyszczone” - znowu ze względów cenzuralnych (cenzury obyczajowej, politycznej itp.), z myślą zarówno o dorosłych odbiorcach, jak i o młodych czytelnikach;
Editio castrata - wydanie „obcięte”, pomijające pewne fragmenty tekstu utworu, z powodów jw.;
inne terminy, które pojawiają się na określenie wydań, w kształt (zawartość, postać) których ingerowała różnego rodzaju cenzura (duchowna, polityczna itp.):
Editio castigata - wydanie poprawione (% i rodzaj poprawek może być przedmiotem dyskusji)
Editio ad usum scholarum oraz Editio ad usum Delphini - wydanie „oczyszczone”, przeznaczone wyłącznie dla młodzieży (drugi z tych terminów datuje się od czasów króla francuskiego, Ludwika XIV, który nakazywał specjalne wydania dzieł klasyków dla delfina - młodego następcy tronu).
Editio autentica - wydanie autentyczne; w opozycji do:
Editio spuria - wydanie skażone.
lekcja (od łac. terminu lego - czytam) - odczytanie jakiegoś miejsca w tekście lub przyjęcie jego brzmienia takiego, nie innego. np.: błędna lekcja funkcjonująca długo w wydaniach utworu: „Młodości podaj mi skrzydła” (A. Mickiewicz „Oda do młodości”) — Stanisław Pigoń (wydawca dzieł Mickiewicza) zam. „podaj” wprowadził „dodaj”, tak bowiem odczytał autograf. Tak więc różne odczytania miejsc w danym przekazie tekstu są źródłem różnych lekcji (zwykle któraś z nich jest błędna, ale mogą też być równorzędne); ponadto różne lekcje tego samego fragmentu tekstu możemy spotkać w różnych przekazach tekstu (np. inaczej brzmi dany fragment w autografie, inaczej w czasopiśmie, inaczej w kolejnym druku, np. w editio ultima).
Variae lectiones - termin używany w przypadku różnych lekcji danego tekstu; są to zwykle odmiany tekstu występujące w różnych przekazach. Potocznie mówimy o nich: warianty. Np. - co podkreśla K. Górski w Sztuce edytorskiej - krytyczne wydanie Beniowskiego Słowackiego zawiera wiele wariantów, zwłaszcza w tych pieśniach, które nie zostały wydrukowane za życia poety, a więc były wydawane na podstawie niedbałego dość autografu, trudnego w wielu miejscach do odcyfrowania.
Doświadczenie uczy, że wykonanie rękopisu, a nawet druku pozbawionego błędu zdarza się niesłychanie rzadko. Jeśli edytor natknie się na omyłkę autora (lapsus calami) czy osób, które pierwotnie przyczyniły się do publikacji, staje przed problemem, co z tym zrobić. Jednym z możliwych wyjść jest dokonanie tzw. emendacji.
Emendacja (od łac. emendo - poprawiam) - poprawka niewątpliwego błędu pisarza (tak zwanego lapsus calami - „przepisanie pióra” bądź „potknięcie się pióra”), innymi słowy - autor pisze nie to, co napisać zamierzał. Taki wypadek zaszedł np. z jednym wierszem Pana Tadeusza. Relacjonuje go K. Górski: Mickiewicz opisuje pogoń chartów za zającem, który pędząc przez pole wznosi za sobą chmurę pyłu oddzielającą go od psów. Czytamy więc w czystopisie:
Pył za nim, psy za pyłem; z daleka się zdało,
Że zając, psy i charty jedne tworzą ciało:
Jakby jakaś przez pole suwała się żmija,
Kot jak głowa, pył z tyłu jakby modra szyja,
A psami jak podwójnym ogonem wywija.
Oczywiście: „zając, psy i charty” jest nonsensem; powinno być: „zając, pył i charty”. Poeta pisząc kilkakrotnie dwa słowa o podobnym obrazie graficznym (pył, psy) popełnił lapsus calami, który z kolei powtórzono wiernie zarówno w pierwodruku, jak i wydaniu późniejszym - z 1844 r.
Emendacją jest również (i to zdarza się najczęściej) poprawka błędu druku, w przekazie, który przyjmujemy za podstawę wydania krytycznego.
Np. wiersz Naruszewicza Głos umarłych - mamy następujący fragment:
Zygmunt choć mówił, że śmiało na łonie
Poddanych spocznie za liczne usługi…
W podstawie wydania (druk ulotny) mamy jednak na lonie, więc ten drobny błąd druku - należy poprawić; tu nawet nie musimy informowac o tym czytelnika osobno, lecz umieścić w Zasadach transkrypcji stosowna uwagę, że oczywiste błędy druku w edycji poprawiano, np. braki znaków diakrytycznych przy spółgłoskach miękkich (co jest nb. bardzo częste, zwłaszcza na początku wersu).
Są też poprawki bardzo ważne, znaczące, np. Jana Czubka w wyd. Nie-Boskiej Komedii Krasińskiego, w scenie rozmowy Męża i Orcia z Lekarzem. Słowa ojca do dziecka: „Mów, panie, co czujesz?” zostały poprawione na: „Mów panu, co czujesz?”.
Emendacji nie wprowadzamy, gdy nie ma koniecznej potrzeby, np. dla dodania wartości estetycznej utworowi (takie zabiegi edytora jako nieuzasadnione, nieuprawnione są przedmiotem krytyki). Poczatkowo zabiegi takie stosował Juliusz Kleiner jako wyd. Słowackiego, potem się z tego wycofał.
Innym rodzajem poprawki jest:
Koniektura - podstawowe znaczenie: uzupełnienie przez edytora miejsc brakujących w tekście, gdy jest on uszkodzony, np. urwany fragment papieru, kleks, nieczytelne pismo w danym fragmencie, niewyraźne czcionki (od łac. coniectura - przypuszczenie, domysł); jak w praktyce termin ten ma szerszy zakres, mianowicie, często traktowany jest jako synonim terminu: emendacja (ma to niejakie uzasadnienie, gdy zważymy, że często poprawki wprowadzone przez edytora oparte są na domyśle, przypuszczeniu, nawet wzmiankowana wyżej poprawka Pigonia w Odzie do Młodości).
Koniektura może dotyczyć jednej sylaby, osobnego wyrazu, wyrażenia, zdania; bardzo często przez brak 1 sylaby czy wyrazu jest zachwiana miara wersyfikacyjna; wówczas musimy to opuszczenie uzupełnić, opierając się na kontekście, na znaczeniu fragmentu itp.
Kolacjonowanie przekazów - porównywanie różnych przekazów danego utworu (np. pierwodruku, jakichkolwiek wydań kolejnych, wydania ostatniego, autografu, kopii rękopiśmiennej ), dla wydobycia różnych odmian (wariantów) tekstu, celem wykazania ewolucji pracy pisarza nad tekstem utworu, a przede wszystkim - dla wyboru podstawy wydania do przygotowywanej edycji. Kolacjonowanie przekazów to niezwykle ważny element zespołu czynności edytorskich zw. krytyką tekstu.
Terminus a quo - termin od którego (jw.) liczymy jakiś fakt w czasie, np. czas powstania utworu, który nie jest dokładnie określony w danym momencie stanu badań..
Terminus ad quem - termin do którego (np. roku, daty dziennej) liczymy np. czas powstania utworu, który to czas nie jest możliwy do ostatecznego ustalenia w danym momencie stanu badań.
4