Pytanie 36: Grupy rówieśnicze a proces socjalizacji dzieci.
Przemysław Piotrowski podaje za J. Turowskim, iż socjalizację (którą rozumiemy jako proces, powodujący występowanie społecznie pozytywnych zmian w zachowaniu jednostki) można podzielić na dwa etapy: fazę dzieciństwa i młodości, w której zachodzi tzw. socjalizacja pierwotna, oraz okres życia dorosłego, w którym dokonuje się socjalizacja wtórna. Wśród czynników, wpływających na przebieg i efekty procesu uspołecznienia wyróżnia się:
uwarunkowania makrospołeczne,
czynniki bezpośredniego otoczenia jednostki,
cechy osobowościowe jednostki socjalizowanej.
Zakres bezpośredniego otoczenia jednostki zmienia się w trakcie okresu dorastania. Rodzina stopniowo traci swoją rolę głównego socjalizatora na rzecz grupy rówieśniczej. Na to, jaki charakter ma grupa rówieśnicza, wpływa specyfika społeczności lokalnej, z której grupa się wywodzi. Pojęcie grupy definiowane jest różnie przez różnych autorów. Jedni definiują ją w sposób bardzo ogólny, inni bardziej szczegółowo. Zdaniem J. Szczepańskiego „grupa społeczna jest pewną ilością osób powiązanych systemem stosunków, uregulowanych przez instytucję, posiadającą pewne wspólne wartości i oddzielonych od innych zbiorowości wyraźną zasadą odrębności”. Szerszy zakres ma następująca definicja: „grupa to dwie lub więcej osób, między którymi istnieje bezpośrednia interakcja, które mają wspólne normy, wspólny cel i tworzą rozwiniętą strukturę grupową”. M. i C.W. Sherifowie, cytowani przez Z. Skornego, twierdzą, że grupa jest społeczną formacją, która składa się z pewnej liczby osób pozostających we wzajemnych bardziej lub mniej określonych pozycjach i rolach, która ma własny system wartości i norm regulujących zachowanie poszczególnych członków co najmniej w sprawach ważnych dla grupy.
Istotą rozwoju społecznego człowieka jest fakt, że dokonuje się on przez uczestnictwo w różnego rodzaju grupach społecznych.Wpływ grupy rówieśniczej zaznacza się w rozwoju
i w procesie wychowania jednostki bardzo wcześnie. Już w 3 roku życia dzieci łączą się
w małe grupy dla wspólnej zabawy, w wieku przedszkolnym staje się to regułą. Rozpoczęcie nauki szkolnej powoduje dalszy wzrost znaczenia grupy rówieśniczej w życiu dziecka. Dziecko dąży do nawiązywania kontaktów z rówieśnikami i liczy się z ich opinią na swój temat. Uczeń zaczyna postrzegać siebie jako członka zespołu klasowego, potrafi zaakceptować zasady postępowania i ocenić zachowanie kolegów pod względem moralnym. Co ważne, stara się również zdobyć jak najwyższą pozycję w hierarchii grupy. Dzieci atrakcyjne, lubiane przez innych członków zespołu lepiej rozwijają się w sferze emocjonalnej (akceptacja grupy to źródło samooceny i podstawa wiary w siebie). Osoby, które charakteryzuje niższy poziom kompetencji społecznych (czyli np. są nieśmiali, nie umieją zainteresować innych swoją osobą) , są izolowane i odrzucane przez grupę. Aby poradzić sobie w tej sytuacji, starają się zwrócić na siebie uwagę otoczenia nieakceptowanymi społecznie zachowaniami, a to jednak tylko pogarsza ich sytuację. Jeśli dziecko nie uczestniczy aktywnie w życiu grupy, poziom jego kompetencji społecznych zamiast podnosić się, ulega obniżeniu, a zaburzenia w zachowaniu pogłębiają się. Brak satysfakcjonujących związków z rówieśnikami powoduje niemożność zaspokojenia istotnych potrzeb psychicznych: bezpieczeństwa, akceptacji, przynależności. W wieku 9-10 lat pojawiają się pierwsze grupy tworzone spontanicznie - bandy dziecięce. Składają się one zwykle z dzieci mieszkających w sąsiedztwie lub spotykających się na placu zabaw. Ich celem jest wspólne spędzanie czasu wolnego. Grupa jest miejscem prezentowania własnych cech, zdobywania
i wymiany doświadczeń. Rola grupy rówieśniczej wzrasta jeszcze w początkowej fazie okresu dorastania.
Najbardziej ścisłe związki powstają w małych grupach rówieśniczych i w paczkach, które tworzą się zależnie od wieku dzieci na różnych zasadach. W młodszym wieku szkolnym - przede wszystkim w celu wspólnych zabaw i zajęć, w okresie dojrzewania - także w celu wymiany poglądów i zwierzeń, rozmów i dyskusji. Organizacja małych grup rówieśniczych jest przeważnie dość słaba, oparta na zasadzie równorzędności jej członków. Mimo to więź między członkami takiej grupy jest bardzo silna, stopień solidarności - wysoki. Członkowie takiej grupy oddziałują na siebie nawzajem i, jak podkreśla J. Szczepański, „grupa rówieśników staje się konkurencją dla rodziny, a jej wzorce i wartości mogą być przeciwieństwem wzorców, jakie uzyskuje dziecko w rodzinie”.
W całokształcie oddziaływań wychowawczych na jednostkę, grupa rówieśnicza pełni niezastąpioną funkcję w procesie socjalizacji. Zaspokaja ona te potrzeby społeczne, których wychowawcy, reprezentujący pokolenie dorosłych, nie są w stanie zaspokoić. Dzięki silnej motywacji uczestnictwo w grupie rówieśniczej - w zależności od pełnionej tam roli - wzmacnia poczucie własnej wartości i poczucie społecznej przydatności jednostki. Mechanizm socjalizacji przez przynależność do grupy rówieśniczej polega także na tym, że włączającemu się do grupy zależy na uznaniu jej członków. Na uznanie to trzeba sobie zasłużyć, podobnie jak trzeba zdobyć sympatię kolegów, zachowując się zgodnie z obowiązującymi w grupie normami i sankcjami. Miarą przystosowania społecznego w grupie rówieśniczej jest stopień popularności i uznania, jakim daną jednostkę darzą koledzy rówieśnicy w zespole. Według Znanieckiego „grupy rówieśnicze pełnią dwojaką funkcję: młodzież wyraża w nich to, czego się nauczyła uczestnicząc w życiu otoczenia dorosłych, przez udział w grupach młodzież rozwija samodzielnie dążenia i osiąga cele, których nie może realizować w innych formach aktywności przed osiągnięciem dojrzałości społecznej i uznaniem jej pełnoprawnego uczestnictwa w życiu dorosłych. Grupy rówieśnicze stanowią więc naturalną drogę procesu uspołecznienia dzieci i młodzieży, wchodzenia w skomplikowany świat współżycia i współdziałania społecznego”.
Charakteryzując grupę rówieśniczą, można brać pod uwagę kilka kryteriów, takich jak: wielkość grupy, cel działania, formalny lub nieformalny charakter działania, rodzaj uznanych wartości, skład społeczny grupy, płeć, więzi łączącej członków itp. Ze względu na liczebność możemy wyróżnić:
grupy duże, tzw. społeczności, składające się z kilkuset lub większej liczby osób, które nie znają się osobiście, a kontaktują się za pośrednictwem wybranych osób, np. społeczność szkolna,
grupy małe - składające się z kilku lub kilkudziesięciu osób, które nawiązują bezpośrednie kontakty, np. uczniowie jednej klasy.
Uwzględniając skład społeczny grupy rówieśniczej, warto podkreślić, że do grupy mogą należeć dzieci wywodzące się z różnych środowisk społecznych. Stwarza to możliwość porównywania się w wielu płaszczyznach życia, wymiany elementów kultury. Jeżeli chodzi
o skład pod względem płci, wyróżniamy grupy homogeniczne i heterogeniczne. Jedne i drugie dostarczają sytuacji współdziałania, zespołowego wykonania zadań, wspólnego przeżywania, rywalizacji, poczucia sukcesu, odpowiedzialności, aktywnego uczestnictwa społecznego. Zdaniem M. Trawińskiej grupy rówieśnicze stanowią “czwartą siłę" w procesie socjalizacji obok społeczeństwa, systemu społecznego, rodziny. Pierwsze w życiu dziecka grupy, grupy zabawowe oparte są na zasadzie współprzebywania, poznawania swojej odrębności i analogii. Zainteresowanie w grupowaniu się wydaje się wynikać z samej radości obcowania, z głodu wrażeń, “przygody", a następnie dopiero z potrzeby aprobaty
i bezpieczeństwa. Uczestnictwo w grupie rówieśniczej wpływa zatem na uspołecznienie dziecka. Opanowanie zasad współżycia z innymi jest możliwe tylko drogą praktyczną i im więcej sytuacji społecznych dziecko ma okazję przeżyć, tym bogatsze jest jego doświadczenie
i tym łatwiej osiąga dojrzałość społeczną.
Tadeusz Pilch wyróżnia trzy typy grup rówieśniczych:
dziecięce grupy zabawowe, bandy,
młodzieżowe paczki, kliki,
młodzieżowe grupy dewiacyjne (gangi, bandy przestępcze).
Grupa rówieśnicza, szczególnie grupa rówieśnicza młodzieżowa tworzy określoną strukturę stosunków międzyosobniczych. Struktura grupy zawiera co najmniej trzy elementy tworzące istotę stosunków społecznych grupy: układ hierarchii wewnętrznej grupy, układ decyzji i system kanałów komunikacyjnych, układ i rodzaj więzi między członkami grupy.
Do najistotniejszych funkcji grupy rówieśniczej należy:
- zastępowanie rodziny (grupa zapewnia poczucie bezpieczeństwa i pozwala uzyskać określony status),
- stabilizacja osobowości,
- budowanie poczucia własnej wartości,
- określenie standardów zachowania,
- umożliwienie negocjowania z dorosłymi obowiązujących zasad postępowania (np. poprzez odwołanie się do argumentu „dlaczego innym wolno, a mnie nie?”),
- rozwijanie kompetencji społecznych,
- przekazywanie wzorów zachowań i stwarzanie warunków do ich naśladowania.
Grupa zapewnia wsparcie społeczne i umożliwia artykułowanie własnych przekonań. Potrzeba akceptacji ze strony kolegów jest do tego stopnia nasilona, iż w celu jej zaspokojenia młody człowiek może podejmować zachowania konformistyczne, niezgodne
z akceptowanymi przez siebie wartościami. Ogromne znaczenie ma wówczas jakość więzi, łączącej młodego człowieka z rodzicami. Posiadanie oparcia w rodzinie i odczuwanie silnego związku uczuciowego z jej członkami powoduje, że przekazane dziecku zasady postępowania, normy i wartości są trwałe, odporne na ewentualne oddziaływanie negatywnych wzorców zachowań, prezentowanych w grupie.
Ze względu na silną więź, dużą spójność oraz wspólnotę doświadczeń
i zainteresowań łączącą członków grupy, nieformalna grupa rówieśnicza może wywierać ogromny wpływ na postępowanie swoich członków. Dopiero w końcowej fazie dorastania zwiększa się poczucie własnej odrębności, tendencje konformistyczne ulegają stopniowej redukcji, a zachowania młodego człowieka stają się w większym stopniu autonomiczne
i dojrzałe.
Albin Kelm potwierdza wyżej wymienione cechy grupy rówieśniczej - uważa on, że grupa ta wpływa na dziecko głównie przez zaspokojenie potrzeby kontaktu z innymi dziećmi w młodszych latach oraz poczucia wartości i dążenia do odgrywania ról społecznych w latach starszych. Kelm uważa, że korzystniejsze warunki do wychowawczego ukierunkowania wpływu grup rówieśniczych stwarzają organizacje dziecięce i młodzieżowe, zwłaszcza dobrze pracujące samorządy szkolne, ZHP i organizacje ideowo-wychowawcze. Taka organizacja stwarza dziecku i młodemu człowiekowi szersze pole do społecznego działania, więcej przeżyć, zapewnia bezpośrednie uczestnictwo w życiu kraju niż grupa nieformalna.
LITERATURA:
Kelm A. : Węzłowe problemy pedagogiki opiekuńczej. Warszawa 2000
Pilch T.,Lepalczyk I. (red.): Pedagogika społeczna. Człowiek w zmieniającym się świecie. Warszawa 2003
Piotrowski P.: Subkultury młodzieżowe. Aspekty psychospołeczne. Warszawa 2003
Schulz K.: Nieformalne grupy rówieśnicze. „Edukacja i dialog” nr 6, 2001
Juroszek M. : Grupa rówieśnicza jako środowisko wychowawcze. [w:] Internetowy serwis oświatowy awans.net ( http://www.awans.net/strony/dydaktyka/juroszek/juroszek1.html )
Albin Kelm mówi o kręgach środowiskowych, ale to jest dokładnie to samo.
1