Proza łacińsko- i polsko- języczna w XVI w. Postyllografia. Kazania. Literatura filozoficzno- polityczna. Retoryka humanistyczna.

PROZA

Tu parę charakterystycznych dla renesansu form, reszta to postylle, kazania itd. Omówione dalej:

Romans (pamiętajmy, że to dla średniowiecza, ren. I baroku dłuższe formy narracyjne, prozaiczne i fabularne a powieść to dopiero wiek XVIII). Wyróżniamy:

• romans błazeński (patrz Narrenliteratur, literatura sowizdrzalska itd.) np.

• Marchołt przeróbki Jana z Koszyczek (1521)

• Ezop Biernata z Lublina (1522)

• Sowizdrzał (1530)

- romans pseudohistoryczny

• Historie rozmaite z rzymskich i z innych dziejów wybrane (1543)

• Historia Aleksandra Wielkiego

• Historia Trojańska

• rycerski (przygodowo- awanturniczy)

• Historia o Meleuzynie Marcina Siennika

• Historia o Magielonie

• humanistyczny (nieliczne przekłady niektórych nowel z Dekameronu)

• religijny

• Rozmyślania przemyskie (ok. 1500)

• Rozmyślania dominikańskie (1532)

• Sprawa chędoga o męce Pana Chrystusowej (1544)

• Żywot Pana Jezu Krysta (1522) Baltazara Opecia

• moralizatorski

• Żywoty filozofów Marcina Bielskiego

Do prozy fabularnej możemy obok romansów zaliczyć także facecje czyli apoftegmaty, przypowiści, krótkie humoreski, bajki zapoczątkowane jeszcze we Włoszech (Poggio Bracciollini Facetetiarum liber czyli Księga facecji)w Polsce:Rej i Kochanowski a także Górnicki

Rodzeniu się świadomości narodowej towarzyszył także rozwój literatury historycznej wzorowanej także na antyku a w Polsce dodatkowo na Długoszu. Prace kronikarskie:

• De originate et gestis Polonorum, Marcin Kromer

• Kronika wszystkiego świata, Marcin Bielski

Biografistyka:

• De historica facultate libellus, Stanisław Iłowski (1557- pierwsza w Polsce rozprawa teoretyczna z zakresu historii)

• Żywot i śmierć Jana Tarnowskiego, Stanisław Orzechowski

• Żywot i sprawy Mikołaja Reja, Andrzej Trzecieski (?)

Proza historyczna o charakterze naukowym:

• Polskie wypisanie dwojej krainy świata Maciej Miechowita

• O Czechu i Lechu historyja naganiona Jan Kochanowski

Nie można też zapomnieć o dialogach- Gornicki, tradycja starożytnego sympozjum (Uczta Platona)

POSTYLLOGRAFIA

Postylla- zbiór komentarzy biblijnych lub ewangelicznych, objaśnienie perykopy

(gr. „wybrane fragmenty”, fragmenty Pisma Świętego czytany w kościele lub analizowany podczas homilii); post illa (verba textus) oznacza „po tych słowach”

1545- Bernard Wojewódka, który był uczniem Orgazma z Rotterdamu, spolszczył luterańską postyllę Antoniusa Corviniusa; edycja się nie zachowała, więc nie wiadomo, czy istniała

1556- polska postylla „Postylla polska domowa” Grzegorza Orszaka; reformacyjny nurt postulował czytanie Biblii w domu a nie tylko w kościele, dlatego „domowa”

I meritum sprawy...

Świętych słów a spraw Pańskich.. Kronika albo Postylla, polskim językiem a prostym wykładem też dla prostaków krótce uczyniona Mikołaja Reja

Cechy:

• To nie jest skrajna krytyka (tu nie chodzi właściwie o czystą krytykę; trzeba pamiętać, że protestantyzm był często połącony z przynależnością stanową: szlachta - kalwini, mieszczanie- luteranie)

• Rej niechętnie się odnosi do średn. Kaznodziejstwa

• Oburza się na zbyt wystawne ceremonie kościelne

• Krytyka zrośniętych ze świętami kościelnymi zwyczajów ludowych np. Sobótki

• Kompozycja adytywna

• Argumentuje wydarzeniami znanymi z polskiej codzienności

RETORYKA HUMANISTYCZNA

Retoryka współcześnie- manipulacja narzędzie propagandy politycznej, reklama;

Pierwsze źródła: Platon Gorgiasz

Wzór dla renesansu: Cyceron De oratore

Kwintylian Institutio oratoria

Retoryka może posłużyć do odkrycia prawdy, która nie zawsze jest oczywista (alleteia- naoczność, oczywistość prawdy), ale ukrywa się za zasłoną (doxa- mniemanie)

Entymemat (enthymematos- myśl, zmysł)- wnioskowanie dedukcyjne, w którym przemilczano jakąś przesłankę ze względu na jej oczywistość; dowód odwołujący się do kultury, wspólnego mniemania; domysł, który staje się dowodem i służy do poparcia opinii;

Retoryka- sztuka wymowy u sych początków, a także teoria wymowy (ars bene dicendi wg Kwintyliana, autora podręcznika retoryki Institutiones oratoriae libri XII z I w. n. e.), a więc teoria prozy (Arystoteles, Techne rhetorice); retoryka rozwinęła się w Grecji i Rzymie dzięki takim osobom jak Gorgiasz, Isokrates, Arystoteles, Demetriusz, Cyceron, Kwintylian, Hermogenes. Jej kontynuacją była homiletyka- teoria wymowy kościelnej

Była przedmiotem sztuk wyzwolonych (artes liberales), należała do średn. trivum. Jej najważniejszą funkcją była ars persuadendi- sztuka oddziaływania na odbiorcę- dydaktycznego (docere), estetycznego (delectare) i emocjonalnego (movere).

Mamy 3 rodzaje prozy, 3 sztuki wymowy:

Tria genera dicendi:

1. genus deliberativum- rodzaj doradczy, mowa sejmowa, politycno- filozoficzna, traktaty, publicystyka, może to być w formie monologu, listu a także dialogu

2. genus demonstrativum- rodzaj epideiktyczny, wszelkie teksty okolicznościowe, mowy pochwalne, żałobne (adoxografia- retoryczne popisy, pochwały rzeczy takie jak Pochwała Heleny Gorgiasza czy Pochwała głupoty Orgazma) no i panegiryki

3. genus judiciale- mowa sądowa, ale nieograniczająca się tylko do sądu, to gatunek polemiczny, np. polemiki religijne (oskarżycielskie lub obronne)

Retoryka przejęła z czasem funkcję teorii literatury, z niej pochodzą nazwy środków stylistycznych, stylistyka stała się synonimem retoryki:

Pięć dziedzin retoryki:

1. Inventio (gr. Heuresis)- określenie tematu, ogólne zasady zbierania materiału

2. Dispositio (gr. Taksis)- logiczne ułożenie tekstu, plan pracy, sposoby komponowania zebranego materiału

Te dwie powyższe dziedzinyzdecydowanie różnią się od pozostałych, przeszły do logiki

3. Elocutio (gr. Leksis)- stylistyka, zasady przedstawiania językowego, umiejętność doboru jednego z 3 stylów, odpowiednich figur retorycznych

4. Memoria (gr. Mneme)- sposoby ćwiczenia pamięci i zapamiętywania tekstu, który miał być wygłoszony

5. Pronuntiatio/Actio (gr. Hipokrisis)- sposoby wygłaszania przemówień, operowanie przez mówcę gestem, mimiką

Gatunki i formy prozy retorycznej:

Traktat, list, kazanie, postylla, monolog, dialog (z rozwoju narratio, który był często cząścią tych form, rozwinęła się potem powieść z elementem fikcyjności: nigdy niewygłoszone kazania i nieodbyte dialogi), esej (stworzony prze Michela de Montaigne, seria traktatów pt. Próby, fr. Essais), dziejopisarstwo

Tematy, funkcje:

• Pareneza- tworzenie wzorców (Rej, Górnicki)

• Wzorce, modele państwowości (Modrzewski, Orzechowski, Skarga)

• Wychowanie młodzieży/obywateli

• Polemiki religijne (Skarga, Rej, Modrzewski, Orzechowski)

LITERATURA FILOZOFICZNO- POLITYCZNA

Zazwyczaj te utwory określa się terminem „publicystyki politycznej”, ale Borowski uważa, że nie jest on słuszny. Natchnieniem dla tej twórczości nie były tylko aktualne wydarzenia (jak to bywa w przypadku doraźnej, ulotnej publicystyki), ale tradycja pogańska. Inspiracją były drukowane w renesansie dzieła filozoficzno- polityczne Platona i Arystotelesa (czasem też Seneki i Cycerona)!!! Humaniści ponadto często mówili o państwie jako o dziele sztuki (rozdział z Burckchardta Państwo jako dzieło sztuki)- odnosili to także do urządzenia miasta, planowania edukacji księcia, seniora, dworzanina itd. Pokrywało się to renesansową parenetyką i myślą o człowieczeństwie jako o dziele sztuki.

Państwo, ustrój= dzieło sztuki

Człowieczeństwo= dzieło sztuki

Polscy prekursorzy retorycznych mów:

Jan z Ludziska- oficjalny mówca Akademii, a więc ktoś, kto uprawiał retorykę zawodowo; zachowała się jego mowa z 1440, która była kompilacją mów łacińsko- włoskich, odpisał je, kiedy był we Włoszech (to wcale nie świadczy o nim źle- trzeba pamiętać, że to mieściło się w humanistycznym obowiązku wierności wobec wzorca); De oratoriae laudibus oratio (Mowa o pochwale sztuki mówniczej)

Główne dzieła w renesansie:

Commentariorum de Republica emendanda libri quique (Rozważań o poprawie Rzeczypospolitej ksiąg pięć) Andrzeja Frycza Modrzewskiego

Ukazały się w Kraku w 1551- wbrew tytułowi miały tylko 3 księgi: O obyczajach, O prawach, O wojnie; cenzura wycięła: O kościele i O szkole. Autor został zmuszony do opuszczenia Krakowa i osiadł w Wolborzu. Całość ukazała się w Bazylei u Jana Oporyna (Oporinusa) w 1554;

To zbiór autorskich, osobistych refleksji na temat państwa i jego funkcjonowania. Frycz orędował na rzecz:

• Państwa opartego na silnych rządach królewskich (podporządkowanych jednak prawu)

• Państwa opartego na sprawiedliwych prawach i sądach

• Reform i wszelkich inicjatyw w dziedzinie „poprawy Rzeczypospolitej, połączonych z moralnością obywateli i wysokim poziomem obyczajów (O obyczajach)

• Porządku prawnego (O prawach); trwania państwa w warunkach pokoju(rozróżniał wojnę sprawiedliwą, obronną i niesprawiedliwą, napastniczą)

• Był moralizatorem; najwybitniejszym przedstawicielem humanizmu chrześcijańskiego, jego poglądy- w kwestii natury ludzkiej- zbliżone są do poglądów Erazma

• Krytycznie odnosił się do szkolnictwa, opowiadał się za przekazaniem szkół państwu, bronił godności nauczyciela, postulował przemyślenie problemów pedagogicznych

Rozważania to pisma emendacyjne (łac. emendare- poprawiać, ulepszać), których zadaniem było przeanalizowanie aktualnych problemów i wytyczenie dróg naprawy. Wyrastają one z tradycji retorycznej, nawiązują do reguły starożytnego formułowania mów. Genus demonstrativum daje o sobie znać w partiach chwalących cnotę., dobre obyczaje, genus judiciale przejawia się w wypowiedziach ganiących wszelkie występki, genus deliberativum odgrywa podstawową rolę w rozdziałach, w których autor z jednej strony do zaakceptowania rozważanych przez siebie idei, postaw i działań a z drugiej próbuje go odwieść od poglądów przeciwnych. Frycz był retorycznie wykształcony i posługiwał się zróżnicowanym stylem- od wysokiego przechodził do kolokwialnego lub do stylu rozmowy i gawędy. Nie stronił od ujęć osobistych, ale także satyrycznych i ironicznych.

Stanisław Orzechowski (1513- 1566)

Pisarz polityczny, religijny, historyk; uchodził za znakomitego oratora dziela:

• jego mowy zwane Turcykami (1543, 1544) ostrzegające przed tureckim niebezpieczeństwem zyskały sławę międzynarodową.

• Był też dziejopisarzem, Annales Polonici... (Kroniki Polskie od zgonu Zygmunta Pierwszego) i drugie dzieło historyczne Żywot i śmierć Jana Tarnowskiego, parenatyczna biografia pochwalna, ale to raczej portret literacki niż narracja w porządku historycznym

• Sprzeciwiał się celibatowi, słynna mowa De lege colelibatus... oratio (Mowa o prawie bezżeństwa)

• Politycznie był przeciwko Zygmuntowi Augustowi i jego małżeństwu z Barbarą Radziwiłłówną, zaatakował króla w Fidelis subditus; był przeciwnikiem egzekucji dóbr, czego dał wyraz w: Rozmowie... około egzekucji (1563), Quincunx... (1564), Policji Królestwa Polskiego (1565)

Orzechowski pisał po polsku i po łacinie, w obu językach dawał znakomity wyraz kunsztu oratorskiego. Był pierwszym prozaikiem, który opanował i w języku polskim zastosował reguły cyceroninizmu. Jego program był odwróceniem programu Modrzewskiego: stał się ulubieńcem bogatej szlachty po krytyce obozu egzekucyjnego, Orzechowski przeczuł i przewidział kształt Polski katolickiej i szlacheckiej, dostarczył jej pojęć, obiegowych haseł i frazeologii.

Jan Dymitr Solikowski- dialog Ziemianin albo rozmowa ojca z synem o sprawie Polski, nie podpisywał się, dlatego jeszcze w XIX w. mylono go z Orzechowskim; dialog jest podobny do pism Orzechowskiego, podejmuje próbę krytyki poczynań stronnictwa egzekucyjnego

KAZANIA

Zamiast średniowiecznej hagiografii w kręgu utworów religijnych pojawiła się renesansowa parenetyka, ale nie ma autonomicznej parenezy, bo wszystkie jej funkcje może przejąć kaznodziejstwo i żywotopisarstwo. Katolicy czuli się zagrożeni obfitą literaturą protestancką (patrz postylle Rejowe), kierowaną bezpośrednio do domów. Na pograniczu epok stanął

ks. Jakub Wujek

Kazania na kożdą niedzielę i na kożde święto przez cały rok (1573, 1575) to są postylla,; Wujek to pogranicze epok, był gruntownie wykształcony na kulturze klasycznej i umiał jej użyć w pisarstwie polemiczno- apologetycznym, ale zarazem starał się powstrzymać zalew antycznej topiki

Piotr Skarga (1536- 1612)

Działalność pisarską zaczął od polemik, występował przeciw innowiercom i przeciw konfederacji warszawskiej z1573 r. (Upominanie do ewanjelików, Proces konfederacyjej, Dyskurs na konfederacyją)

Wspierał zabiegi wokół unii z prawosławiem- O jedności Kościoła Bożego, Synod brzeski

Pareneza: idealny obraz rycerza- chrześcijanina w traktacie Żołnierskie nabożeństwo

Hagiografie: Żywoty Świętych (1579)

No i najważniejsze: Kazania sejmowe (1597), w których zawarł 6 najgorszych grzechów przeciw ojczyźnie:

• Brak miłości do ojczyzny

• Niezgody wewnętrzne

• Tolerowanie różnowierstwa

• Osłabienie i ograniczenie władzy królewskiej

• Niedobre i niesprawiedliwe prawa, bezkarność występków przeciw Kościołowi

Skarga wykorzystał w kazaniach zasady retorycznej perswazji, naśladując ten typ wymowy, który nazywano genus deliberativum. W warstwie stylistycznej ważne miejsce wyznaczył epitetom, przenośniom, a zwłaszcza porównaniom zaczerpniętym z ksiąg prorockich, dzięki czemu w kazaniach dominuje tonacja profetyczne.

1

To wszystko wymaga pracy, ukształtowania!

---