Metody teoretyczne - podające - źródłem nauczania treści jest wiedza w swoim układzie systematycznym.

Metody laboratoryjne - poszukujące - źródłem nauczania są właściwości samych czynności uczenia się.

System metod nauczania składa się z 2 układów sposobów nauczania:

1. metody wprowadzania i opracowywania nowych treści - układ dostosowany do zasady wiązania poznawania treści nauczania z rozwojem procesów i funkcji myślenia u ucznia; są to metody:

• stykania uczniów z nową wiedzą;

• opracowywania nowej wiedzy (mają głównie charakter poszukujący);

metody utrwalania wiadomości i formowania umiejętności operowania nowymi treściami - układ dostosowany do potrzeb łączenia teorii z praktyką; są to metody:

• formowania umiejętności i sprawności w zakresie operowania nową wiedzą;

• utrwalania wiadomości, umiejętności i sprawności.

• pomocnicze metody nauczania, np. pokaz.

Zakresy tych układów krzyżują się wzajemnie.

Postawa twórcza znajduje swój wyraz w uczeniu problemowym, na które składają się następujące elementy:

• dostrzeganie problemu,

• sformułowanie go,

• wytwarzanie pomysłów jego rozwiązania,

• ocena pomysłów rozwiązania,

• wytwarzanie pomysłów sprawdzania,

• ocena pomysłów sprawdzania,

• sprawdzanie,

• uświadomienie sobie wyników odkrycia i metody sprawdzania.

Pomoce naukowe - okazy, modele, obrazy, schematy, ilustracje znakowe, przyrządy, środki słowne.

Metody stykania ucznia z nową wiedzą teoretyczną:

1. opowiadanie - słowne przedstawienie jakiegoś zdarzenia; wprowadza ucznia w świat obiektywnych zjawisk i działań, wpływa na jego emocje i ożywia przedstawiane treści;

• treść musi być prawdziwa, zgodna z rzeczywistością;

• temat musi być zgodny z programem nauczania;

• dobór treści musi być taki, aby opowiadanie przedstawiało i uwypuklało zdarzenia charakterystyczne, zjawiska typowe i procesy poznawczo znaczące;

• powinno mieć logiczną konstrukcję (układ treści o jasnej i przejrzystej strukturze; zjawiska i procesy składające się na opowiadane zdarzenie - usystematyzowane w czasie i przestrzeni, ułożone w porządku przyczynowym);

• sposób opowiadania - żywy, utrzymany w tempie odpowiadającym rytmowi akcji zdarzenia i możliwościom percepcyjnym ucznia, obrazowy

• odpowiednia forma literacka;

• język poprawny, piękny, ale przede wszystkim prosty.

2. opis - słowne przedstawienie uczniowi części i właściwości przedmiotów lub zjawisk oraz związków i stosunków między nimi; celem jest przekazanie informacji o danym obiekcie wraz z objaśnieniem jego właściwości;

1. opis funkcjonalny - dostarcza wiedzy o funkcyjnych zależnościach między elementami opisywanych przedmiotów;

2. opis jakościowy - informuje o stosunkach logicznych między elementami opisywanej klasy przedmiotów;

3. opis idiograficzny - wyróżnia indywidua wg swoistych cech, dostarcza wiedzy o strukturalnych związkach opisywanego indywiduum z grupą, do której należy, pozwala zrozumieć dane zjawisko przez poznanie praw strukturalnych rządzących zbiorem zjawisk o tym samym charakterze;

4. cechy:

• musi rozpoczynać się od ogólnego przedstawienia przedmiotu; może być to wsparte pokazem;

• musi zawierać analizę opisywanego przedmiotu (materialną, czyli rozłożeniem konkretnego przedmiotu lub konkretnego wyobrażenia obiektu na równie konkretne elementy realne czy też obrazowe, lub logiczną, polegającą na tym, że w pewnej całości - konkretnej bądź abstrakcyjnej - wyróżniamy ich części, tj. cechy pojęciowe);

• analiza musi być odpowiednio stopniowana;

• następnie musi nastąpić synteza - połączenie rozłączonych części w całość (materialną lub logiczną);

• syntezy muszą być tworzone stopniowo.

3. wykład - polega na podaniu grupie słuchaczy wiedzy w jej naukowej postaci;

1. wykład pełny - przekazywane wiadomości są tak dobrany, że wyczerpują w całości treści objęte określonym tematem;

2. wykład niepełny - nie przedstawia w swoim zakresie wszystkich informacji objętych danym tematem tylko metodą wykładu (część wiadomości jest przekazywana innymi metodami); 2 odmiany: wykład wprowadzający (podaje tylko takie wiadomości, które są potrzebne jako niezbędne wprowadzenie do tematu) i wykład przedstawiający rezultaty przeprowadzonych przez ucznia badań i poszukiwań;

3. cechy:

• treści dobrane tak, by przekazywane w nich informacje wyczerpywały możliwie całość wiedzy z danego zakresu;

• układ treści tworzy porządek logiczny - linearny (liniowy) lub hierarchiczno-strukturalny;

• wykładający posługuje się terminami i symbolami właściwymi danej nauce; nowe dla ucznia nazwy i wyrażenia muszą być wyjaśnione możliwie najdokładniej;

• jasność wypowiedzi;

• język rzeczowy przy intelektualnym wyrażaniu treści myśli;

• język emocjonalny przy wyzwalaniu w słuchaczach uczuć;

• lekki, literacko opracowany styl mowy (ideał).

4. praca z książką - istotą tej metody jest zyskiwanie przez ucznia nowych wiadomości z podręczników i innych źródeł pisanych;

1. czytanie z objaśnieniami - reprodukcja treści i samodzielne ustosunkowanie się do przeczytanego tekstu;

• odbywa się pod kierunkiem nauczyciela w szkole;

• n-l wyjaśnia nowe zwroty, pojęcia itp.;

• pytaniami i poleceniami n-l zwraca uwagę na główne myśli, główną ideę itp.;

1. czytanie samodzielne - zmierza do reprodukcji treści i samodzielnego ustosunkowania się do przeczytanego tekstu przy zastosowaniu innej techniki czytania i innych, wyższych wymagań w zakresie percepcji treści niż czytanie z objaśnieniami;

2. studiowanie książki - studiowanie tekstów naukowych i utworów literackich; celem reproduktywnego studiowania jest adekwatna rekonstrukcja myśli zapisanych w tekstach i pełne rozumienie ich treści;

• studiowanie tekstu naukowego:

• I stadium - podział całości na części (logiczne rozczłonkowanie) i czytanie każdej z wyodrębnionych części osobno:

• opracowanie leksykalnej strony teksów (korzystanie ze słowników, encyklopedii; poznawanie sensu i treści z podanych w tekście definicji i kontekstów);

• odkrywanie konstrukcji poszczególnych części, porównywanie ich ze sobą, odróżnianie myśli głównej od tego, co uboczne; wykrycie naczelnej idei dzieła i określenie głównych metod jej badania;

• ustalanie wzajemnych związków tez i pojęć ze sobą; stwarzanie w ten sposób obrazu całości;

• ujęcie reprodukcji w postaci streszczenia, planu, schematu lub grafu;

• II stadium - krytyczne ustosunkowanie się do przeczytanego dzieła:

• naświetlenie i ocena tekstu z różnych punktów widzenia;

• weryfikacja prawdziwości tez i poprawności dowodów w rozprawie;

• ocena wewnętrznej spójności tekstu, jego poszczególnych części;

• ocena ważności problemów i ich rozwiązania (ocenienie, czy problem jest nowy, czy jego rozwiązanie jest oryginalne, na czym polega odmienność tego rozwiązania w stosunku do innych kierunków badań);

• ocena języka rozprawy (badanie, czy jest to język naukowy i jasny, rzeczowy czy emocjonalny itp.)

• reprodukcja treści utworu literackiego i krytyka jego treści:

• przeczytanie całości utworu w sposób „ekstensywny”; na podstawie ogólnej znajomości treści - podzielenie go na części, które należy przeczytać „intensywnie”;

• zwracanie uwagi podczas studiowania na nieznane i rzadkie wyrażenia, nazwiska i imiona bohaterów, na zdarzenia i zjawiska przedstawione w poszczególnych częściach;

• ujęcie całości akcji łącznie z jej główną myślą na podstawie przeczytanych „intensywnie” części;

• analiza treści (zwł. akcji), konstrukcji (budowanie planu całości, badając kolizje zdarzeń, wzrastanie napięć, momenty kryzysu, rozwiązanie akcji), języka (stylu, słownictwa, zwrotów retorycznych, poetyckich, figur literackich, budowy zdań; określanie ogólnego charakteru języka), elementów psychologicznych (ogólnego nastroju dzieła, przeżyć bohaterów i ich osobowości oraz oddziaływania akcji i utworu jako całości na czytelnika) itp.;

• krytyczne ustosunkowanie się do dzieła - analiza wewnętrznej logiki utworu, ocena wartości ogólnej idei dzieła oraz jego charakteru literackiego (rodzaju, gatunku, przynależności do epoki; porównywanie dzieła do innych dzieł tego samego autora).

Metody stykania ucznia z nową wiedzą praktyczną:

1. obserwacja - dokładne śledzenie przebiegu zjawisk lub wyglądu przedmiotu w warunkach naturalnych celem osiągnięcia określonych zamierzeń poznawczych (uzyskania wiadomości o zjawiskach lub przedmiotach stanowiących obiekt poznania; wykrycia związków i stosunków między zjawiskami lub częściami poznawanych przedmiotów; ujęcia faktów i związków pomiędzy nimi w całość zjawiska lub przedmiotu w odpowiednich sformułowaniach słownych);

1. przygotowanie obserwacji:

• przygotowanie uczniów do obserwacji (podanie szczegółowych uwag; informacje, co będzie przedmiotem obserwacji, gdzie i kiedy ona nastąpi, jak należy zachować się w czasie jej prowadzenia itp.);

• przypomnienie znanych już wiadomości o zjawisku lub przedmiocie badanym;

• wskazanie głównych zagadnień, które obserwacja ma rozwiązać (podanie celu obserwacji);

• zwrócenie uwagi na najistotniejsze i charakterystyczne strony i momenty przedmiotów i procesów, które uczeń ma spostrzec w trakcie prowadzenia obserwacji;

1. przeprowadzenie obserwacji:

• pobudzanie uwagi uczniów;

• zwracanie uwagi na wzajemną zależność elementów i na ich stosunek do siebie;

• można wykonać z uczniami rysunek obserwowanego przedmiotu;

1. omówienie wyników obserwacji:

• zebranie wyników obserwacji - opis obserwowanego obiektu i sformułowanie odpowiedniego uogólnienia;

Obserwacja może być też wykonywana samodzielnie przez uczniów (każdy osobno) i na lekcji omawiane są wyniki jednostkowych prac lub też może być ona przeprowadzana zespołowo (np. przy pokazie lub na wycieczce).

2. eksperyment - jego istotą jest wywoływanie interesującego nas zjawiska niezależnie od naturalnych warunków jego występowania; celem jest uzyskanie wiedzy o rzeczywistości, a więc o prawach naukowych oraz myślowe ujęcie tych praw w izolacji od reszty prawidłowości;

1. metody eksperymentowania:

• metoda zgodności;

• metoda różnicy;

• metoda zmian towarzyszących;

1. odmiany eksperymentu szkolnego:

• badawczy - uczeń droga stosowania go rozwiązuje pewne nowe dla siebie zagadnienie dążąc do rozszerzenia swoich własnych wiadomości; n-l musi przygotować instrukcję, w której:

• podaje cel i zadania eksperymentu,

• określa wiadomości, jakie trzeba przygotować oraz lekturę, z jakiej należy korzystac przy jego przeprowadzeniu,

• podaje wykaz potrzebnych materiałów, w jakie mają zaopatrzyć się uczniowie,

• wymienia przyrządy, które są potrzebne do przeprowadzenia eksperymentu; poucza, jak się nimi posługiwać,

• opisuje główne etapy badania (pozostawiając przy tym miejsce dla samodzielnego myślenia uczniów),

• wskazuje na środki ostrożności, jakie należy zachować podczas przeprowadzaniu eksperymentu,

• informuje, co w czasie wykonywania eksperymentu trzeba zapisać, jakie wykonać rysunki, jak sporządzić sprawozdanie itp.,

• poucza, co zrobić z przyrządami i materiałami po przeprowadzeniu eksperymentu, jak uporządkować salę itp.;

• sprawdzający - jego głównym celem jest sprawdzenie działania i funkcjonowania praw naukowych w produkcji i nauce; metoda ta pozwala uczniom dokładniej zrozumieć daną zasadę;

• punktem wyjścia jest sytuacja empiryczna - taka, w której dzięki zestawowi specjalnych pomocy naukowych mogłoby wystąpić działanie praw nauki, na jakich opierają się zasady techniki stanowiące cel i treść lekcji;

• produkcyjny - polega na zastosowaniu przez ucznia pewnej zasady technicznej opartej na poznanych już prawach w konkretnym rodzaju wytwórczości, aby przez to uzyskać określony produkt; pozwala na poznanie wartości i praktycznego zastosowania praw naukowych;

• musi być stosowany w ten sposób, by zaznajamiał ogólnie uczniów z podstawowymi warunkami wytwórczości industrialnej i rolniczej;

• etapem przygotowującym do eksperymentu produkcyjnego jest eksperyment sprawdzający;

• użycie narzędzi i urządzeń powinno być poprzedzone obserwacją ich budowy i działania oraz przewidywaniem zjawisk i rezultatów, jakie mogą powstać w zależności od sposobu ich użycia, wraz z teoretycznym uzasadnieniem tych przewidywań.

• wycieczka - organizacyjna forma nauczania; umożliwia bezpośrednie poznanie pewnego środowiska i jego właściwości. Stosowanie tej metody pozwala na: wyodrębnienie przedmiotów i zjawisk z ich naturalnego otoczenia oraz poznanie na jego tle ich istoty; wykrycie związków przedmiotów i zjawisk z ich otoczeniem; rozszerzenie osobistych doświadczeń ucznia i rozbudzenie u niego aktywnej i badawczej postawy wobec rzeczywistości.

Metody opracowywania nowej wiedzy:

1. pogadanka - rozmowa nauczyciela z uczniami na temat podany przez nauczyciela; w jej trakcie omawianą problematykę poddaje się analizie i tworzy z wyabstrahowanych w jej procesie składników uogólnienia (poszczególne wiadomości staja się elementami ogólniejszego abstraktu i są przez ten abstrakt głębiej i pełniej rozumiane, nabierając nowego znaczenia);

• posługiwanie się pytaniami (pobudzającymi i badawczymi), których celem jest wywołanie aktywności umysłowej ucznia i ukierunkowanie jej na rozumowanie prowadzące do rozwiązania zagadnienia:

• pytania przygotowawcze - ma na celu przypomnienie treści, jakie mają stać się przedmiotem opracowania; za ich pomocą uczniowie przygotowują się do pracy nad rozwiązaniem omawianego problemu;

• pytania naprowadzające - pomagające w rozwiązywaniu problemu;

• pytania o charakterze pozytywnym - pobudzają aktywność umysłową ucznia, zbliżają go do wykrycia nowych abstraktów i rozwiązania zagadnienia;

• pytania o charakterze negatywnym - wykazują błędy i niedokładności myślenia ucznia, nieprawidłowe bądź pozorne rozumienie potrzebnych pojęć i praw albo wręcz ich niezrozumienie; uświadamiają uczniowi stopień jego niewiedzy dotyczącej poznanych treści, charakter ich niezrozumienia i wykazują, że użyty wskutek tego sposób rozumowania był niewłaściwy;

• pytania zbierające - za ich pomocą dokonuje się podsumowania wyników; ich zadaniem jest ułatwienie uczniom zrozumienia rezultatu pogadanki (nowych uogólnień) i rozumowania, które do nich doprowadziło; zmierzają do tego, by uzyskanym uogólnieniom nadać dokładne i jednoznaczne sformułowanie słowne;

• pytania muszą być formułowane tak, by były one jasne, zrozumiałe, językowo poprawne, a przede wszystkim pobudzające do myślenia i wysiłku; nie powinny być podpowiadające ani takie, na które można odpowiedzieć „tak” lub „nie”;

• należy unikać dygresji;

• nie wolno pytać o to, czego uczniowie nie mogą wiedzieć (nie wszystko można uzyskać drogą pytań i rozumowania).

2. dialog bez arbitra - rozmowa nauczyciela z uczniami, w której obie strony współpracują ze sobą (zasada kooperacji); celem jest uzyskanie rozwiązania pewnego zagadnienia lub zbliżenie się do jego rozwiązania (zasada psychologicznej niezależności poznających i otwarcie ich umysłu na przedmiot badania);

• uczestniczący w rozmowie nauczyciel nie wie, co będzie rezultatem poszukiwań ani z góry nie zakłada treści, ich następstwa i porządku, które uczeń powinien uzyskać czy odkryć w trakcie rozmowy (zasada tożsamości ról uczestników dialogu);

• proces analizy odbywa się przez rozmowę obu stron, które przez pytania i odpowiedzi wzajemnie pobudzają się do myślenia i poszukują jego rozwiązania, wykorzystując logiczne rozumowanie i pomysłowość uczestników rozmowy (zasada wzajemnego pobudzania się do myślenia);

• temat może zaproponować nauczyciel bądź uczniowie; jest nim problem, który wyłonił się w trakcie lekcji;

• uczniowi należy uświadomić jego niewiedzę w danym zakresie i wzbudzić w nim rzeczywistą potrzebę poszukiwania rozwiązania (uczeń musi wiedzieć, że nauczyciel nie zna rozwiązania);

• proces docierania do istoty poznawanego przedmiotu jest procesem twórczym.

3. dyskusja - wymiana myśli w trakcie wspólnego opracowywania przez uczniów określonego materiału, ujętego w programie nauczania, a opierającego się przede wszystkim na wykorzystaniu posiadanej przez uczniów wiedzy; każdy z członków zespołu ma okazję oświetlenia poznawanego zagadnienia na podstawie własnego doświadczenia i własnej wiedzy; dyskusja prowadzi do uzyskania przez ucznia szerokiej wiedzy i rozwoju jego funkcji umysłowych; dzięki temu poznawane treści są rozumiane w różnych związkach i relacjach;

• zróżnicowany zespół = różnorodność treści i ujęcia;

• nauczyciel pełni role formalnego przewodniczącego zespołu, pilnuje przestrzegania porządku w zabieraniu głosu i uczestniczy w dyskusji na takich samych prawach, jak pozostali członkowie zespołu;

• na dyskusję składają się 3 komponenty:

• nawiązanie dyskusji - postawienie problemu, którego precyzowanie i rozłożenie na zagadnienia cząstkowe odbywa się w toku ścierania poglądów, przytaczania argumentów i podawania przez uczniów propozycji wyników;

• prowadzenie dyskusji - wypełniają ją wypowiedzi członków zespołu zawierające projekty odpowiedzi na postawiony problem, krytyka prezentowanych stanowisk i sądów, obrona podważanych twierdzeń itp.;

• swobodne wypowiadanie się uczniów - uczniowie wysuwają koncepcje rozwiązań problemu, projekty odpowiedzi, pomysły sposobów przeprowadzania postępowania badawczego itd.; nauczyciel nie ingeruje w wypowiedzi uczniów;

• porządkowanie otrzymanych wypowiedzi - przegląd uzyskanego materiału i wyniku jego analizy i oceny uczniowie usuwają to, co się w nim powtarza; pozostałe wypowiedzi poddają klasyfikacji wg odmienności rozwiązań w nich zaproponowanych i tworzą strukturę rozwiązań możliwych, dołączając do niej odpowiednie uzasadnienie, wykrywają w argumentacji błędy w rozumowaniu, ustalają stosunki między rozwiązaniami oraz dociekają podstaw, na jakich się one opierają (wszystko to odbywa się w toku publicznej wymiany myśli między członkami zespołu);

• zebranie wyników - ujęcie wyników dyskusji, na które składają się uogólnienia treści i metody ich uzyskania; treścią tego ujęcia jest naukowe rozwiązanie zagadnienia;

• problem stanowiący przedmiot dyskusji musi być jasno sformułowany, musi właściwie ukierunkować aktywność badawczą dyskutujących.

Metody formowania umiejętności i sprawności w zakresie posługiwania się nową wiedzą:

1. ćwiczenia - polega na stotowaniu wiedzy teoretycznej do celów praktycznych lub teoretycznych; celem jest zyskanie umiejętności, sprawności, nawyków oraz utrwalanie posiadanych wiadomości tak, by posiadana wiedza stała się wiedzą operatywną

• stosowanie myslenia przez analogię - wymaganie od ucznia stwierdzenia podobieństw i różnic między dwoma przemdiotami, procesami, stosunkami; sa to ćwiczenia w porównywaniu przedmiotów i zjawisk; uczeń przenosi związki stwierdzone między cechami znanych przemiotów lub między znanymi zjawiskami na inne poznawane zjawiska i przedmioty;

• stosowanie wiadomości teoretycznych w rozszerzaniu dotychczasowej wiedzy; posiadana weidza może wystapić w roli uogólnienia; uczen musi doszukać się znanego sobie prawa ogólnego w nowym zjawisku, które dzieki temu staje się zrozumiałe;

• dotychczasowa wiedza ucznia może być wykorzystana w roli przesłanek rozumowania dla wyprowadzenia z nich nowych uogólnień; sa to ćwiczenia w teoretycznym stosowaniu wiedzy;

• ćwiczenia wymagające strukturalizacji dotychczasowej wiedzy;

• rodzaje ćwiczeń:

• ćwiczenia reprodukcyjne - wymagające uogólnień, które są znane uczniom z ich dotychczasowej nauki;

• ćwiczenia twórcze (problemowe) - wymagające łączenia poznanych niepełnych uogólnień z samodzielnym poszukiwaniem brakujących dla rozwiązania jednostkowych wypadków; dzięki nim posiadana wiedza rozszerza się i pogłębia.

• zajęcia praktyczne - forma ćwiczeń, w których akcent kładzie się na wynik działania i na rozwój sprawności u ucznia; celem jest uzyskanie realnego rezultatu;

• udział ucznia powinien być świadomy;

• wykonywanie prac powinno być zgodne z opracowanym planem działania i realizowane przez ucznia z pełnym zrozumieniem jego treści i zasad (wiązanie teorii z praktyką);

• muszą to być zajęcia budzące zainteresowanie uczniów;

• uczniowie powinni - w miarę możliwości - prace wykonywać samodzielnie.

Metody utrwalania wiadomości, umiejętności i sprawności:

• powtarzanie - główna metoda utrwalania wiedzy ucznia; polega na kilkakrotnym wykonywaniu tych samych lub zbliżonych do siebie czynności ruchowych lub umysłowych; celem jest pamięciowe utrwalenie wiadomości lub czynności;

• rodzaje powtarzania:

• powtarzanie łańcuchowe - wiadomości powtarzane są dosłownie i niezmiennie w jeden i ten sam sposób i wg tego samego schematu, w takim samym układzie i porządku (powtarzanie np. definicji, twierdzeń, wierszy, tekstów naukowych, wykładów);

• powtarzanie wyrywkowe - powtarzanie ogniw łańcucha wiadomości wybieranych przypadkowo, wyrywkowo (np. powtarzanie tabliczki mnożenia);

• powtarzanie strukturalne - przedmiotem powtarzania są nie tylko ogniwa pewnego łańcucha wiadomości, lecz jego budowa (treści i związki między nimi);

• powtarzanie problemowe - tworzenie z poznanych wiadomości nowych ich układów, odmiennych od tych, w jakich te treści były poznane;

• powtarzanie systematyczne - ponowny przegląd pewnych całości wiedzy (zajmuje zwykle całą lekcję lub klika lekcji); odbywa się tokiem reprodukcyjnym;

• powtarzanie okolicznościowe - reprodukowane treści są urywkowe i fragmentaryczne, „wyjęte” z pewnej przerobionej całości i użyte tylko doraźnie po to, by powiązać je z materiałem nauczania bieżąco opracowywanym.

Pomocnicze metody nauczania:

- pokaz - pokaz przedmiotów, zjawisk bądź wzór jakiejś osoby lub grupy osób.

Poznanie eksperymentalne opiera się na wnioskowaniu indukcyjnym - od poszczególnych przypadków przechodzimy do ogólnego wniosku.

---