ZAŁOŻENIA I NORMY ANALIZY I INTERPRETACJI
I. J. Sławiński: Analiza, interpretacja, wartościowanie dzieła literackiego
Dzieło jest interesujące jako okaz reprezentujący pewną historyczną klasę dzieł, a nie jako realność sama przez się zasługująca na uwagę. Dzieł nie czyta się `warstwami' czy `przekrojami', lektura jest zawsze potwierdzeniem jakiejś `totalności' dzieła, które nie jawi się w postaci sumy składników lecz jest czymś pierwotnym w stosunku do składników jakichkolwiek w niej wyodrębnionych.
Sztuka interpretacji może się przydać historii literatury jako faza badawczych czynności przygotowawczych i jej zadanie sprowadzałoby się do gromadzenia szczegółowych charakterystyk utworów, wykorzystywanych potem jako materiał pomocniczy przy wznoszeniu właściwych budowli historycznoliterackich.
Analizę, interpretację, wartościowanie dzieła zalicza się do historii literatury, a równocześnie przypisuje się im zadania swoiste i niezależne, utrzymuje się, że powinny one współbudować wiedzę o procesie historycznoliterackim, a zarazem wymaga się, by zdawały sprawozdanie z przeżycia niepowtarzalności dokonania pisarskiego.
Analiza dzieła jest lokowana w kontekście historii literatury jako rodzaj postępowania dający się funkcjonalnie przyporządkować wiedzy o typowych jednostkach procesu historycznoliterackiego.
Interpretacja odznacza się charakterystyczną ambiwalencją: waha się między udziałem w znormalizowanych czynnościach historyka literatury, a niezależną sztuką interpretacji.
Wartościowanie dzieła jest najbardziej spornym składnikiem historii literatury, często jest wypychane poza jej uznawane terytorium.
ANALIZA
Analiza dzieła to zawsze rozłożenie niestandardowej całości na standardowe elementy. Na `wejściu' procesu analitycznego znajduje się utwór jako układ integralny, odsyłający niejako sam do siebie.
Kierunek analizy jest wytyczony: od tekstu do słownika stypizowanych jednostek tekstowych(prefabrykatów), od jedynej w swoim rodzaju kombinacji elementów do ich repertuaru.
Analiza jest zawsze próbą dotarcia do stanu wyjściowego dzieła, do budulca, który poprzedza decyzję twórcy. Z drugiej strony stanowi przezwyciężenie pierwszej lektury, żywi się utworem już znanym, spodziewanym.
Analiza jest całkowicie związana faktycznością dokonania pisarskiego, dotyczy wyłącznie tego co przez twórcę zostało już definitywnie wybrane; nie pyta o zasady dokonanych wyborów, ani o szanse odmiennych wyborów. Nie obchodzą jej repertuary jednostek tekstowych w ogóle dostępne pisarzowi, lecz tylko repertuary przez niego wyzyskane - zredukowane już do rozmiarów tego oto jednostkowego dzieła.
Kwestią podstawową dla wszelkiej strategii analitycznej jest określenie typów jednostek standardowych wyodrębnianych w porządku dzieła. Jeśli analizę zadowala rozpoznanie, wyodrębnienie i wyliczenie pewnego zestawu elementów - mówi się o opisie dzieła. Opis stanowi konieczne i najbardziej elementarne stadium wszelkiego postępowanie analitycznego. To, co dla analizy szczególne, swoiste - mieści się poza granicami opisu: wychodzi ona bowiem poza inwentarz rozpoznanych w utworze składników usiłując uchwycić i scharakteryzować rodzaje wiążących je zależności - hierarchiczne uszeregowanie, relacje strukturalne.
Kluczową kategorią stosowanych dziś w literaturoznawstwie technik analitycznych jest kategoria poziomu analizy - mówienie o poziomach analizy zakłada określone wyobrażenia tyczące się sposobu istnienia i budowy dzieł.
Na całościową strukturę utworu składają się nieramicznie uporządkowane rejestry jednorodnych elementów morfologicznych. Poziom analizy to sekwencja działań badawczych skierowanych na odpowiedni poziom organizacji przekazu literackiego i zespołu takich jednostek standardowych, które mogą podpadać pod te same procedury analityczne.
Koncepcje struktury dzieła:
tradycyjna: operuje rozróżnieniem treści i formy
tektoniczna: ma dwa wcielenia: Ingardenowską ideę działa jako tworu czterowarstwowego i ukształtowaną na gruncie poetyki strukturalnej teorię dzieła, dla której wzorem jest lingwistyczny sposób budzenia budowy.
fenotypowo-genotypowa: ujmuje utwór jako całość dwoistą w sobie: ukrywającą poza indywidualną kombinatoryką `widzialnych' cech i składników - kombinatorykę norm i reguł poprzez które utwór włącza się w proces historyczno-literacki
koncepcja traktująca utwór jako sytuację komunikacyjną.
Etapy postępowania analitycznego:
określenie poziomu jednostek morfologicznych które maja podlegać obserwacji
charakterystyka uporządkowań jednostek w ramach poszczególnych poziomów i przedstawienie swoistych składnikowych poziomów
charakterystyka powiązań i odpowiedniości między jednostkami reprezentującymi różne poziomy.
Analizie dostępna jest jakaś jedna struktura dzieła. W żadnym innym ze swoich ogniw analiza nie jest w takim stopniu narażona na zerwanie ciągłości jak wtedy, gdy ma pokonać linię demarkacyjną między tym, co w strukturze utworu przynależy do zjawisk mowy, a tym, co przez mowę `wyznaczone'. Można wyróżnić trzy taktyki przekraczania owej linii:
uznaje się za konieczne przerwanie ciągłości procesu badawczego i poddaje się tej konieczności, wyraża się zgodę na to, by analiza działa miała charakter `dwujęzyczny'
sprowadza się do ujmowania obu płaszczyzn dzieła jako układów strukturalnie analogicznych
zmierza się do ukazania mechanizmów tworzenia się jednostek na różnych poziomach `planu treści' z jednostek reprezentujących poziomy wyodrębnione w `planie wyrażania'
Celem zasadniczym analizy jest zawsze przysposobienie utworu do tego, by dawał się włączać w jakąś całość od niego rozleglejszą. Dzieło poddane analizie ulega jakby rozbrojeniu - zostaje pozbawione `niepodobieństwa' do innych dzieł, ale dzięki temu nadaje się do wkomponowania w odpowiednie przekroje procesu historycznoliterackiego. Analiza nie wnika w konteksty, ani w to, jak utwór jest w nich osadzony. Dociera tylko do możliwości kontekstowych reaktywizacji dzieła - nic więcej. |
INTERPRETACJA
Interpretacja to proces dwufazowy. Do pewnego momentu nawarstwia się nad analizą przepuszczając jakby pomost nad `spreparowanym' utworem a danym rodzajem kontekstu tłumaczącego. Jest ona zawsze próbą odnalezienia i zdefiniowania sensu dzieła.
Kategoria kontekstu w działaniach interpretacyjnych jest zawsze skorelowana z kategorią poziomu analizy.
Interpretacja jest przedsięwzięciem zawisłym od uprzednich ustaleń analitycznych i to także dostarczając jej koniecznego `pożywienia'.
Interpretacja przechodzi od repertuarów elementów wyzyskanych przez pisarza do repertuarów szerszych, z których tamte zostały wywiedzione. Przywołuje pozatekstowe klasy elementów, starając się na ich tle wyjaśnić znaczenie ich tekstowych reprezentacji.
Interpretacja zmierza do tego, by dla składników danego poziomu organizacyjnego utworu odnaleźć poza utworem odpowiadający im obraz ewentualności: reguł, dyspozycji, użyć analogicznych składników w innych dziełach.
W interpretacji zawiera się zawsze mement wątpienia w nieodwołalność danego rozstrzygnięcia pisarskiego. Konfrontując dzieło z tym lub innym kontekstem wypycha je ona jakby z osiągniętego kształtu i przesuwa w kierunku potencjalności, w której kształt ów nie unieważnia prawdopodobieństwa innych rozwiązań.
Tak jak analiza musi założyć jakąś klasyfikację poziomów organizacji dzieła, tak dla interpretacji kwestią zasadniczej wagi jest dysponowanie określoną semantyką branych w rachubę kontekstów. Interpretacja ma dotrzeć także do własnego sensu utworu, nierelacyjnego i niepodzielnego.
Etapy postępowania interpretacyjnego:
stadium, w którym poznawany utwór przeobraża się w jednostkę procesu historycznoliterackiego
przywrócenie dziełu zagadkowości, znaczenia, nowości, niepodzielności
WARTOŚCIOWANIE
wartościowanie - działanie to pojawia się w obrębie literatury o tyle o ile dotyczy utworów poszczególnych, może obejmować nie tylko dzieło traktowane jako podmiot całościowy, ale ograniczać się do jego wybranych przekrojów czy aspektów. Z drugiej strony obiektem wartościowania stać się może jakiś zespół utworów. Mamy więc do czynienia - w historii literatury - jedynie z wartościowaniem tego, co indywidualne i mieszczące się w obrębie pisarskich dokonań.
Wartościowanie to odpowiedź na wartość, odpowiedź w której danemu podmiotowi wartościowemu świadczy się uznanie i podziw (R. Ingarden).
Zbiór kryteriów pozwalających na identyfikację wartości:
- kryteria umożliwiające rozróżnienie typów wartości zdolnych w ogóle uobecniać się w danym rodzaju podmiotów
- kryteria pozwalające określać wartości swoiste dla tego rodzaju przedmiotów
- kryteria wedle których wyróżnione są wartości naczelne
Język wartości to nic innego jak jeden z dających się wyodrębnić kontekstów utworu.
Właściwie na gruncie historii literatury oceny mieszczą się w obrębie pierwszej fazy interpretacji dzieła, są po prostu jedną z form działania interpretacyjnego i w związku z tym nie nasuwają jakiejś odrębnej problematyki metodologicznej.
II. Słownik terminów literackich
ANALIZA
Analiza - działania badawcze zmierzające do ustalenia z jakich elementów i w jaki sposób zbudowany jest utwór literacki; zasadnicze czynności analityczne to:
wyodrębnienie poziomów organizacji dzieła
segmentacja poszczególnych poziomów tzn. wydzielenie ich w obrębie jednostek składowych
określenie powiązań między jednostkami w ramach każdego poziomu
określenie powiązań między jednostkami reprezentującymi różne poziomy
Zabiegi analityczne zależą zawsze od przyjętej przez badacza teorii dzieła. Z drugiej strony typowe narzędzia i metody analizy ulegają mniejszej lub większej modyfikacji w zetknięciu z indywidualnym przekazem pisarskim. Analiza obejmowac może całokształt utworu, ale może też skupiać się wyłącznie na jego poszczególnych poziomach (np. ukształtowaniu stylistycznym lub wersyfikacyjnym) albo odcinkach (np. rozdziale powieści).
INTERPRETACJA
Interpretacja - działanie badawcze zmierzające do wydobycia i wyjaśnienia sensu danego zjawiska. Punktem wyjścia jest założenie, ze istotne znaczenie badanego przedmiotu jest ukryte poza danymi bezpośredniej obserwacji empirycznej i nie pozwala się z nich wprost wyprowadzić. Znaczenie to uobecnia się wtedy, gdy ulokuje on przedmiot w odpowiednim kontekście.
Interpretacja - ukoronowanie dociekań nad dziełem, bądź jako działanie dostarczające przesłanek do aktu wartościowania.
WARTOŚCIOWANIE
Wartościowanie - sąd stwierdzający występowanie w dziele określonych wartości, dzięki którym jest ono dla odbiorcy bardziej lub mniej cenne od innych dzieł. W podwójny sposób relatywizuje dzieło: określa jego położenie w jakimś zbiorze dzieł pokrewnych wyznacza jego odległość od akceptowanej normy. Może być skierowane na rozmaite strefy wartości (estetyczne, poznawcze, ekspresyjne, oryginalność). Jest nieodłącznym składnikiem konkretyzacji dzieła.
Dwa typy wartościowania:
kryteria oceny mają charakter transcendentny w stosunku do ocenianego dzieła (typowy dla krytyki literackiej)
kryteria są wyprowadzane z samego podmiotu, który podlega ocenie: dzieło zostaje odniesione do swego macierzystego pola wartości (typowy dla historii literatury).
III. S. Sawicki: Uwagi o analizie utworu literackiego
Analiza krytyczno-historyczna: ma za zadanie wykrycie funkcji pewnych elementów, związków miedzy nimi, określenie ich cech.
Analiza to jedynie etap w postępowaniu → potem dochodzi do syntezy tego, co zanalizowaliśmy.
Synteza - ma znowu złożyć w całość i dać pojęcie o jego wewnętrznej integralności.
Do analizy potrzebna jest nam pewna perspektywa. Po pierwszym czytaniu określamy intuicyjnie rysy utworu. I dopiero teraz sprawdzamy, weryfikujemy i dokumentujemy (!) je przez analizę. Ta pierwsza, robocza hipoteza musi być sprawdzana, czasami całkowicie zmodyfikowana.
Budowa - podstawowym budulcem jest SŁOWO (i to co ono ze sobą niesie). Wyboru i selekcji w tym tworzywie dokonuje autor. To on ma jakąś koncepcję artystyczną, która kształtuje wiersz:
- może być założona z góry
- może się kształtować w czasie pisania
- może się zmieniać, zawsze jednak o krok wyprzedza sam akt tworzenia
Nigdy nie można całkowicie zanalizować czegoś. Zawsze musimy dokonać wyboru/ wyselekcjonować to, co najważniejsze, najistotniejsze (opiera się to na pewnej hierarchii). Te elementy nie muszą być jednorodne (raz zwracamy uwagę na metaforę, innym razem na kompozycję) - te wybrane elementy muszą być po prostu reprezentatywne.
Jakość - Sawicki nazywa tak cechy utworu, np. ton wypowiedzi, budowa akcji, stylizacje, deformacje. Te jakości, które w sposób analogiczny powtarzają się przy kształtowaniu różnych elementów, są charakterystyczne dla indywidualnych walorów artystycznych poszczególnych utworów. Tworzą dominantę: decydującą o jedności dzieła, podporządkowują sobie pozostałe elementy.
Analiza zewnętrzna - potrzebujemy komentarza, wyjaśnienie pewnych słów, zwrotów. Znaczenie tego rodzaju analizy rośnie przy utworach oddalonych od nas czasowo. Powinno się stworzyć pewne tło dla utworu. Wtedy analiza będzie bardziej obiektywna. Zmieniają się kanony i to co kiedyś szokowało dziś jest zwyczajne, oprócz tego pomaga zrozumieć aluzje i stylizacje.
- dotychczasowa twórczość pisarza
- życie literackie
- kultura, historia
- biografia autora
Wartościowanie - już nasza pierwsza reakcja na utwór jest wartościowaniem, trudno o obiektywizm. Wartość artystyczna jest względna, artyzm jest jednostkowy (indywidualny). Z pomocą przychodzi psychologia i estetyka. Chodzi tu o celowość i swoisty ład artystyczny. Wszystko to trzeba oczywiście udokumentować i zrozumieć jakie cechy spowodowały dane ocenę, na czym polega urok albo `nieurok' danego utworu.
Badania literackie pełne są hipotez i przypuszczań - jest to ich swoistą cecha. Chcąc być ściśle naukowym trzeba by było ograniczyć się do liczenia sylab w wierszach
1
ZAŁOŻENIA I NORMY ANALIZY I INTERPRETACJI