J. Sławiński: Analiza, interpretacja i wartościowanie dzieła literackiego (2)
Analiza, interpretacja i wartościowanie:
nieokreślona rola w wiedzy o literaturze,
analiza – najbardziej lokowana w kontekście historii literatury, interpretacja – pomiędzy historią literatury a „sztuką interpretacji”, wartościowanie – usuwane poza historię literatury.
ANALIZA:
rozłożenie niestandardowej całości na standardowe elementy. Kierunek – od tekstu do stypizowanych jednostek – traktowany jako 1) odwrócenie procesu powstawania dzieła, 2) niszczenie dzieła,
próba dotarcia do stanu wyjściowego dzieła,
nie pyta o zasady wyborów, o to, czego autor nie użył,
często odwołuje się do elementów różnych teorii utworu,
jest opisem jeśli wystarczy jej rozpoznanie, wyodrębnienie i wyliczenie elementów,
analiza wychodzi poza inwentarz składników, próbuje uchwycić relacje i uszeregowania jednostek,
kategoria poziomu analizy – wywarły na nią wpływ lingwistyka strukturalna i teoria dzieła literackiego Ingardena – s.13 poziom analizy to sekwencja działań badawczych, skierowanych na odpowiedni poziom organizacji przekazu literackiego.
Koncepcje struktury dzieła:
tradycyjna – treść i forma,
tektoniczna – 4 warstwy (Ingarden),
fenotypowo-genotypowa – cechy i składniki + normy i reguły,
traktująca utwór jako sytuację komunikacyjną.
Strategia analityczna:
określenie poziomów,
uporządkowanie jednostek w odrębnych poziomach,
powiązania między jednostkami różnych poziomów:
2 modele – taksonomiczny – oddzielne badanie poszczególnych płaszczyzn; model generatywny – badanie przejść między poziomami,
analiza – 2 skrajności – 1) każdy poziom utworu jest nieprzezroczysty dla pozostałych, 2) poziomy kolejne znikają w miarę postępu analizy,
przekroczenie sfery słownej (bo analiza wnika w „sposób istnienia”) – poza zjawiska mowy do sfery wyznaczanej przez mowę. Tu 3 taktyki:uznanie konieczności przerwania ciągłości procesu badawczego,
obie płaszczyzny są ujmowane analogicznie,
ukazanie mechanizmów tworzenia się jednostek planu treści i jednostek planu wyrażania,
pośredniczyć między planami może semantyka,
analiza ma przysposobić utwór do włączenia do rozleglejszej całości,
analiza nie wnika w konteksty,
dociera do możliwości kontekstowych relatywizacji dzieła.
INTERPRETACJA:
dwufazowy proces – 1) nawarstwianie się nad analizą, próba odnalezienia i zdefiniowania sensu dzieła, 2) dotarcie do własnego sensu utworu
Faza 1:
rozróżnienie między kontekstem ukształtowanym przez kulturę a macierzystym kontekstem utworu,
kontekst macierzysty – jest przedmiotem rekonstrukcji.
2 odniesienia przekazu literackiego do kontekstu macierzystego:
odniesienie jak część do całości – interpretacje biografistyczne to wykorzystują,
relacja tego, co jest, do tego, co potencjalne – interpretacja genologiczna.
Kontekst:
raz jako układ przedmiotowy,
raz jako język, którego reguły tekst spełnia,
interpretacja dzieła powiązanego z biografią lub parafraza / parodia – mają inny charakter (parafraza – tu będzie tłumaczenie nieautonomiczności dzieła i określenie jego pozycji),
sens = miejsce utworu w kontekście,
kategoria kontekstu – skorelowana z kategorią analizy.
Interpretacja:
zależna od analizy,
wykracza poza dokonania pisarskie, przywołuje pozatekstowe klasy elementów,
chce poza utworem znaleźć reguły, dyspozycje dla składników utworu,
konteksty – jako zbiory możliwości częściowo zaktualizowanych przez dzieło,
rzeczywistość interpretacji – stan przejściowy między obecnością i nieobecnością dzieła (konteksty przypominają stan z decyzji twórcy) – to utwór sprowadzony do roli miejsca krzyżowania się kontekstów.
Faza 2:
ma dotrzeć do własnego sensu utworu – to negacja analizy i pierwszej fazy interpretacji – ich rezultaty mają znaczenie negatywne,
chce szukać rozwiązania zagadki, tajemnicy, ale może się tylko przybliżać do tego rozwiązania, nie dogoni sensu (choć może się zakończyć rezygnacją),
zasada koła hermeneutycznego,
nieproceduralna, nieprzewidywalna, narusza system pojęć interpretacyjnych,
próba powrotu do utraconej pierwszej lektury dzieła, przywraca dziełu nowość, jest odgrywaniem pierwszej lektury.
WARTOŚCIOWANIE:
może obejmować całe dzieło, jego elementy, zespół utworów,
dotyczy tego, co indywidualne, nie ma miejsca na oceny odnoszące się do możliwości spełnień (to zadanie krytyki literatury),
odpowiedź na wartość:
Kryteria identyfikujące wartość:
umożliwiające rozróżnienie wartości ogólnych (emotywne, poznawcze itp.),
umożliwiające rozróżnienie wartości swoistych dla jakichś przedmiotów,
umożliwiające rozróżnienie wartości naczelnych,
właściwe wartościowania odwołują się do języka wartości mieszczącego się z dziełem we wspólnej całości historycznoliterackiej,
język musi być zrekonstruowany,
język wartości – to jeden z kontekstów utworu.
E. Balcerzan: Interpretacja jako „próba całości” (w: „Problemy teorii literatury”, s.3)
Bibliografia – przedstawienie dzieł niezgodne z ich przeznaczeniem podstawowym.
„Całość” – wyodrębnia się według indywidualnych prawideł spójności wewnętrznej. Badacz uświadamia sobie, że nie da rady przyswoić wszystkiego.
Antynomia między poczuciem całości, a przeświadczeniem o koniecznej fragmentaryczności jej ujęcia daje o sobie znać na poziomie analizy, opisu i interpretacji.
Interpretacja wobec analizy:
Interpretacja szuka oparcia w analizie, nie jest specyficznie naukowa. Ale gdy obiektem badań staje się całość wielotekstowa – o powodzeniu interpretacji „całości” decyduje opis, nie analiza.
Interpretacja wobec opisu:
Opis to przeciwieństwo aktu interpretacji. Opis możliwy jest tylko przy uporządkowaniu literatury. Opis wymusza postawę racjonalistyczną i szacunek dla empiryzmu; s. 507 interpretacja różnicuje stanowiska badaczy – opis buduje tło, na którym to zróżnicowanie staje się widoczne.
2 porządki w opisie:
delimitacyjny (zewnętrzny),
konstrukcyjny (wewnętrzny).
Np. dla poezji współczesnej:
granice poezji są granicami doświadczenia poetyckiego danej społeczności.
Dziś są 3 zakresy doświadczenia poetyckiego:
A) najszerszy, ukryty – przypadki „cichego mówienia”, bycie poetką dla siebie; autokomunikacja. Nie musi stwarzać nowych tekstów, może teksty gotowe usytuować w porządku poetyckości;
B) ogólnospołeczna komunikacja werbalna – folklor in statu nascendi, twórczość spontaniczna;
C) poezja profesjonalna.
Ad A) – historia w polszczyźnie przeciwstawia się historii w biografii jednostki, B) folklor reaguje na wypadki z ostatniej chwili, brak poczucia ciągłości tradycji; C) – historyczność określa stosunek tej literatury do wyobrażeń czasowych folkloru i do przeżywania czasu w liryce autokomunikacyjnej.
J. Sławiński: O problemach „sztuki interpretacji”
prąd, poetyka, gatunek, konwencja, tradycja, epoka – wskazują na reguły schematyzujących procedur badawczych; kategoriom tym odpowiadają fikcje, pozbawione zdolności do wyjaśniania konkretnych utworów;
literatura – zbiór jednorazowych, osobliwych i niepowtarzalnych manifestacji pisarskich;
im bardziej badanie literackie odchodzi od konkretnego tworu, tym mniejszą rolę odgrywa subiektywne zaangażowanie badacza;
skupienie pracy interpretacyjnej na indywidualnych dziełach = obrona przed depersonalizacją działań badawczych. Wypowiedź interpretacyjna wtedy – to eksplikacja utworu literackiego i ekspresja przeżyć;
skrajnie: interpretacja jako utwór o utworze;
„sztuka interpretacji” to nie określony kierunek badawczy, mający jednorodne podstawy metodologiczne. To jest zespół tendencji idących w poprzek wielu kierunków i metod. To zespół dyrektyw i narzędzi postępowania badawczego umożliwiających identyfikację, rozumienie i wyjaśnienie jednostkowej inicjatywy twórczej – dzieła;
sztuka interpretacji stwarza opozycję dla badań generalizujących;
wspólnota nastawień różnych interpretacji – uniwersalna problematyka hermeneutyki literackiej ( 1) poszukiwanie w indywidualnym przekazie literackim immanentnej celowości; 2) poszukiwanie w tym przekazie znaczeń osobliwych i niepowtarzalnych, nie pozwalających się sprowadzić do kodów, które poza nim istnieją);
dzieło nie przedstawia sobą układu, który można unieruchomić „jedynie słusznym” odczytaniem; może mieć wiele centrów.
Interpretacja pojedynczego utworu – nawet gdy się określa utwór jako powieść czy porównuje dzieje bohaterów itp.:
wyjście poza bezpośrednie dane, których dostarcza tekst literacki, próby odnalezienia ukrytego układu odniesienia.
Poziom interpretacji dzieła a poziom opisu (analizy): opis utworu nie wychodzi poza elementy, cechy i stosunki bezpośrednio obserwowalne i dające się przedstawić w terminach jednostek i relacji standardowych. Opis rzadko bywa procederem samodzielnym. Tylko opis w całości podpada pod definicję prawdy (interpretacja nie może być prawdziwa / fałszywa, bo sięga poza elementy sprowadzalne do jednostek typowych). Opis obejmuje to, co w utworze zaktualizowane, znajdujące się na powierzchni i standardowe; interpretacja – próba dotarcia do potencjalnej strefy utworu, na którą składają się reguły określające jego całościowy charakter:
s. 164 każda interpretacja zakłada dwoistą modalność wypowiedzi literackiej – jawną i utajoną, eksplikowaną i implikowaną;
zdania interpretacyjne to interwencja badacza w empirię dzieła, wprowadzają w obręb dzieła instrumenty poznawcze, interpretacja to hipoteza ukrytej całości utworu.
Czy można wnioskować o istnieniu ukrytej całości na podstawie obserwowalnych danych a potem wyjaśniać te dane za pomocą rekonstruowanej całości – według Staigera to „krąg hermeneutyczny”.
Interpretacja to zawsze próba identyfikacji kontekstu tłumaczącego utwór, hipoteza całości dzieła + propozycja kontekstu = strategia działań interpretacyjnych.
Kontekst:
macierzysty kontekst utworu – okoliczności historycznoliterackie i socjopsychologiczne, które towarzyszyły powstawaniu dzieła i są dostępne w drodze rekonstrukcji;
odniesienie dzieła do kultury literackiej interpretatora, do jego wrażliwości, gustów, zapatrywań ukształtowanych przez bliskie mu tradycje i poetyki oraz do tych norm i postulatów, które głosi, gdy usiłuje wpływać na bieg zdarzeń literackich w swojej współczesności (s. 166).
W zależności od tego, który typ kontekstu jest bardziej wyrazisty, pojawiają się 2 typy podejścia interpretacyjnego: interpretacja historycznoliteracka i interpretacja krytycznoliteracka.
Interpretacja historycznoliteracka:
ma wyjaśnić utwór jako indywidualną inicjatywę, która musi zostać zrelatywizowana do ponadindywidualnych systemów;
kontekst ma tu mieć znaczenie negatywne – ma umożliwić określenie tego, co jest indywidualne, niewyprowadzalne z kontekstu;
interpretator przeciwstawia sferze niepowtarzalności powtarzalność;
interpretacja dąży do przedstawienia dzieła jako zamkniętego i jednorazowego świata sensu;
utwór – manifestacja nieciągłości procesu historycznoliterackiego ((bo jednorazowy), ale i kontynuacja procesu (sprowadzalny do systemów literatury).
Interpretacja krytycznoliteracka:
może nie brać pod uwagę macierzystego kontekstu utworu; kontekstem staje się program ideowo-artystyczny krytyka, jego upodobania i postulaty;
s. 168 krytyk poszukuje w utworze takich wartości i znaczeń, które mają być niejako przełożone na normy jego programu i definiowane przy pomocy pojęć ukształtowanych przez dokonania współczesnej literatury;
dzieło wytrącone z położenia historycznego i odniesione do innych warunków społeczno-literackich;
krytyk metaforyzuje tekst – kształtuje znaczenia na nowo, wmawia je utworowi, eksperymentuje z dziełem;
pozbawienie elementu diachronii.