Anna Włochowicz

nauczyciel Gimnazjum nr 2 im. H. Sienkiewicza

w Lubartowie

Komunikowanie się nauczyciel - uczeń

Zadaniem współczesnej szkoły jest wspieranie, wspomaganie i stymulo -

wanie wszechstronnego rozwoju uczniów, wdrażanie ich do twórczego

i rozumnego działania oraz do samokształcenia. Do właściwego funkcjonowania szkoły, umożliwiającego realizację stojących przed nią zadań konieczne jest efektywne komunikowanie się osób biorących udział w procesie edukacyjnym.

Mówiąc o efektywnym komunikowaniu się uczestników komunikacji, mamy na myśli takie porozumienie się nauczycieli i uczniów, które respektuje zasadę podmiotowego i partnerskiego traktowania siebie nawzajem.

Orientacja na komunikację stanowi w edukacji sprawę bardzo istotną również dlatego, że obecna cywilizacja wymaga od młodego pokolenia posiadania dobrze rozwiniętych kompetencji komunikacyjnych, kooperacji społecznej oraz umiejętności rozwiązywania problemów i konfliktów na drodze demokratycznych negocjacji.² Aby mogło sprostać tym wymaganiom, należy od najwcześniejszego okresu uczyć młodzież sposobów skutecznego komunikowania się, prezentacji własnego punktu widzenia, argumentowania i obrony własnego zdania oraz rozwijać gotowość wysłuchania innych ludzi i brania pod uwagę ich poglądów.³

Proces edukacyjny jest niemożliwy bez komunikowania się jego uczestników. Każda sytuacja edukacyjna realizowana w ramach określonej interakcji społecznej związana jest z wyrażaniem, nadawaniem, interpretowaniem i przetwarzaniem znaczeń. Jakość procesów porozumiewania się ma związek z efektywnością działań edukacyjnych. Można nawet powiedzieć, że sedno edukacji polega na dialogu między uczestnikami procesu kształcenia, a więc głównie między nauczycielem, a uczniem. Aby dialog ten przebiegał prawidłowo i był efektywny, nauczyciel powinien posiadać kompetencje komunikacyjne.⁴

Porozumiewanie się nauczyciela z uczniem, jest modelem do kształtowania się u uczniów standardów interakcji z otoczeniem społecznym, rozwiązywania sporów, rozwijania umiejętności kontaktów, argumentacji i innych form relacji międzyludzkich.

Chcąc nadać porozumiewaniu uczestników procesu edukacyjnego cechy bardziej autentycznych i szczerych kontaktów, nie powinno się pozostawiać wzajemnego ich komunikowania w zamkniętym kręgu treści i zachowań narzuconych przez sztywne schematy czynności nauczyciela i uczniów.

Komunikowanie powinno przyjąć formę „ spotkania ” między dwoma podmiotami, w której dzięki autentyczności i wzajemnej akceptacji dochodzi się do porozumienia.

Dobrą formą komunikacji jest umiejętne prowadzenie dialogu. J. Tarnowski uważa, iż „ (...) dialog to sposób komunikacji, w którym podmioty dążą do wzajemnego zrozumienia, zbliżenia się i współdziałania.¹

Dialog przybiera najczęściej postać rozmowy, w toku której osiągnięcie porozumienia ma zasadnicze znaczenie.

Konstruktywnym atrybutem dialogu jest wzajemne otwarcie się młodzieży i nauczycieli na przekazywanie szczerych informacji o odczuciach, przeżyciach i myślach, dotyczących siebie i innych osób.

Z wnikliwych analiz J. Szczepańskiego nad funkcjonowaniem i uwarun- kowaniami oświaty wynika, że akceptacja dialogu w wychowaniu wymaga odejścia od analizowania procesu wychowawczego wyłącznie w wymiarze działań nauczycieli i uwzględnienia w tych rozważaniach także działalności uczniów jako podmiotów świadomych, zdolnych nie tylko do odbioru treści i pracy nauczycieli, ale także do aktywności własnej, która dotychczas jest w pedagogice w niedostatecznym stopniu uwzględniana w analizach.²

Otwartość na wzajemne komunikowanie się w życiu szkolnym uzależniona jest od wielu czynników. W grupie czynników wewnątrzszkolnych dialog zależy w dużej mierze od wiedzy i doświadczeń nauczycieli, ich cech osobowościowych i postaw, wzajemnych nastawień emocjonalnych, a także sukcesów i porażek w nauce i nieformalnym życiu szkolnym młodzieży. Wśród czynników pozaszkolnych, zdaniem L. Grzesiuk i E. Trzebińskiej, istotny wpływ na komunikację mają wcześniejsze doświadczenia z osobami znaczącymi, szczególnie możliwość otwartej komunikacji lub jej brak w rodzinie.³

Ważna dla otwartości jest również wiedza, jakie treści, myśli, uczucia, pragnienia czy działania mogą w społeczeństwie stać się tematem otwartych rozmów, jakie zaś stanowią tabu. Inny, ważny obszar mający znaczenie w realizacji dialogu stanowią przekonania dotyczące ludzi, ich zamiarów, zasad postępowania i postaw. Człowiek przekonany, że ludzie są wobec niego nastawieni obojętnie, nieżyczliwie lub wrogo, nie darzy ich zaufaniem i nie decyduje się na wtajemniczenie innych we własne sprawy.¹

Najistotniejszymi czynnikami blokującymi otwartą komunikację w relacji uczeń-nauczyciel według M. Gałasia są: silne uczucie negatywne przeżywane przez młodzież, a powodowane obawą przed przykrymi konsekwencjami i nie przewidywanymi zachowaniami nauczycieli.² Istotnymi czynnikami według tego samego autora, zniechęcającymi do rozmowy, są również: brak zaufania do nauczycieli, nietolerancja, niezrozumienie uczniów, nadmierna krytyka, nieuczciwość, obojętność, zakłamanie i nadużywanie władzy przez nauczycieli. Gałaś stwierdza również, iż znacznie mniejszy odsetek uczniów dostrzega trudności w nawiązywaniu dialogu z nauczycielem o własnych cechach i postawach (nieśmiałość, skrępowanie), lub stwierdza, że nie chce podejmować rozmów z nauczycielami ze względu na intymność i delikatność spraw prywatnych.³

Uznając prawo i potrzebę młodzieży do prywatności nie można jednak lekceważyć czynników ograniczających szczerość wyrażania własnych myśli. Zamykanie się uczniów w kręgu własnych spraw może prowadzić to zawężonego rozumienia i przeżywania świata, obwiniania za zło dziejące się w szkole wyłącznie nauczycieli i niedostrzeganie cech negatywnych u siebie.

Z drugiej strony brak lub skromny zasób informacji od młodzieży może utrudniać nauczycielom doskonalenie własnego działania i udzielania pomocy uczniom w ich problemach. Obok merytorycznej, metodycznej i pedagogicznej wiedzy, każdego wychowawcę i nauczyciela powinna cechować duża znajomość psychiki młodzieży, przy pomocy której odczuwa, reaguje, poznaje i potrafi opanować trudne sytuacje wychowawcze w klasie. Praca pedagogiczna nauczyciela wymaga od niego dużej znajomości w zakresie socjologii

i psychologii. Powinien wykorzystywać swoją wiedzę zarówno tę teoretyczną, jak i nabytą w toku swojej pracy. Dobra komunikacja w relacji nauczyciel-uczeń jest bardzo ważna, gdyż od tego zależy edukacja młodego pokolenia.

Kowalska G. : „Kompetencje nauczyciela warunkujące efektywną komunikację interpersonalną w procesie edukacyjnym”; (w:) „Edukacja” 2000/3 s. 32 i n.

² tamże .

³ Filas A. , Janecki S. , Szczęsny J. : „ Jak nastolatki uczą się przemocy "; ( w:) „ Wprost ” 1997/18.

⁴ Szybisz M.: „O potrzebie komunikacyjnego pojmowania edukacji”; (w:) Dudziakowa M. (red.) ; „Nauczyciel-uczeń, między przemocą a dialogiem; obszary napięć i typy interakcji.” Kraków 1996

¹ Tarnowski J. : „ Pedagogika dialogu ” ; ( w:) B. Śliwerski (red.) „Edukacja alternatywna. Dylematy teorii i praktyki ”, Kraków 1992, s.148 .

² Szczepański J. : „ Społeczne uwarunkowania rozwoju oświaty ”; Warszawa 1989, s. 29

³ Grzesiuk L., Trzebińska E. : „ Jak ludzie porozumiewają się ”; Warszawa 1978, s.78 i n.

¹ Grzesiuk L., Trzebińska E. : „ Jak ludzie porozumiewają się ”; Warszawa 1978, s.78 - 81.

² Gałaś M. : „Młodzież o porozumiewaniu się z nauczycielami”; (w:) „Problemy opiekuńczo-wychowawcze” 1993/8, s.336

³ tamże.

- 2 -

---