Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa

im. Witelona w Legnicy

Semestr II MGR

Kierunek Pedagogika

RELACJE NAUCZYCIEL-UCZEŃ,

SKUTECZNOŚĆ INTERAKCJI.

Opracowały:

Hachuła Ewelina

Surmiak Dominika

Spis treści

WSTĘP

W wychowaniu dziecka oprócz rodziców istotny wpływ wywiera środowisko szkolne, a w nim nauczyciele, którzy mają wpływ na rozwój uczniów. W procesie wychowania nauczyciel i uczeń pozostają ze sobą w ciągłej interakcji, która ma spowodować określone skutki. Nauczyciel powinien posiadać odpowiednią wiedzę, doświadczenie i predyspozycje do pracy z dziećmi. Autentyczność nauczyciela i profesjonalne podejście do wychowanków wpływa na dobre relacje. Dobry układ stosunków między nauczycielem a uczniem powoduje zmianę jego nastawień do klasy i szkoły. Uczeń w ten sposób zaczyna się czuć dobrze w szkole a nauczyciela traktuje z szacunkiem. Reguły nieformalne i oficjalne muszą się wzajemnie uzupełniać. Zrównoważenie tych dwóch elementów warunkuje prawidłowe relacje nauczycieli z uczniami.

1. POJĘCIE RELACJI.

Pojęcie relacja pochodzi z języka łacińskiego relatio- stosunek, odnoszenie. ,,To pojecie o wielowiekowej historii. Zostało ono wymienione już przez Arystotelesa- twórcę profesjonalnego języka, którym nauka posługuje się do dziś- wśród podstawowych kategorii bytów.”

Istnieje kilka kategorii problemowych relacji interpersonalnych w edukacji, ,,uwzględniając intra- i interpersonalne relacje jedno-, dwu- i wieloczłonowe:

• człowiek ujmowany w relacji do samego siebie,

• człowiek ujmowany w relacji do drugiego człowieka,

• człowiek ujmowany w relacji do innych ludzi, do zbiorowości społecznych,

• zbiorowości społeczne we wzajemnych relacjach między sobą.”

1. PERSPEKTYWA PEDAGOGICZNA

,,W refleksji pedagogicznej, w zależności od preferencji zainteresowań i inspiracji badawczych autorów podejmujących problem relacji interpersonalnych, pojawiają się rozmaite ujęcia owych kwestii i w różnych aspektach. W piśmiennictwie pod koniec XX wieku pedagodzy operowali zarówno pojęciem ,,interakcja”, jak i ,,relacja”. Pierwsze z wymienionych było ujmowane m.in. następująco:

• typy interakcji

• struktury interakcji

• interakcje w klasie szkolnej

• interakcje nauczyciela z uczniami

• interpretatywny model interakcji

• obraz interakcji

• interakcja edukujący- edukowani

• interakcja dwupodmiotowa

• interakcja młodzież- dorośli

• interakcje szkolne.”

W literaturze pedagogicznej istnieje różnorodność pojęcia ,,relacje” m.in.:

- ,,relacje między ludźmi jako przedmiot badań pedagogicznych,

- osobowe relacje nauczycieli z uczniami,

- kontekst relacji osobowych,

- doświadczanie ,,ja” w relacji z ,,ty” w procesach edukacyjnych,

- relacje międzyludzkie w rodzinie,

- problem relacji między podmiotowością nauczyciela i ucznia w procesie wychowania.”

1.2. TYPOLOGIE RELACJI NAUCZYCIEL-UCZEŃ.

Literatura przedstawia nam bardzo szeroko zakres różnego rodzaju typologii relacji. Według H.H.. Andersona w kontaktach między nauczycielami a uczniami przeważają dwa podstawowe typy:

1. ,,Typ dominujący (władczy, nieuwzględniający poglądów, indywidualnych właściwości, postaw uczniów, ewokujący rozkazy, zakazy, pouczenia, poniżenia; występuje z reguły u nauczycieli, których cechuje niepewność; wyzwala niepewność uczniów wobec nauczyciela, zaś władczość w kontaktach z rówieśnikami; typ ten obejmuje podtypy:

- dominujący konfliktowy,

- dominujący bezkonfliktowy,

- dominujący z tendencją do współpracy.

2) Typ integrujący (scalający)- wspierający się na podstawach naukowych, respektujący indywidualne właściwości i różnice uczniów, pozytywnie wpływający na proces dydaktyczno-wychowawczy i eksponujący u uczniów poczucie pewności siebie oraz zaufania we własne siły, z reguły cechuje nauczycieli zrównoważonych, pewnych siebie, toteż również u uczniów wyzwala poczucie pewności siebie oraz ufność we własne siły; typ ten obejmuje:

- podtyp integrujący bez przejawów współpracy nauczyciela i uczniów,

- podtyp integrujący z wyraźną tendencją do współdziałania.”

M. Łobocki wyróżnił dwa rodzaje relacji nauczyciel- uczeń. Wyszedł z założenia, że dojrzałością nauczycieli jest umiejętność nawiązywania kontaktów z uczniami oraz kreowanie stosunków opartych na zasadzie demokratyzmu i wzajemnego zrozumienia.

1) ,,Relacja osobowa-łącząca nauczycieli z uczniami, powstająca z reguły w toku współpracy z nimi, czyli w warunkach wzajemnego na siebie oddziaływania, a wymownym wyrazem istniejącej więzi między nauczycielami a uczniami w tej relacji jest wzajemna akceptacja, poszanowanie i rozumienie się oraz skłonność do bezinteresownego wspomagania/nieprzeszkadzania sobie, a także łatwość nawiązywania stosunków nacechowanych życzliwością i przyjaźnią.

2) Relacja rzeczowa- wynikająca głównie z utrzymywania formalnych kontaktów nauczycieli z uczniami, a także wykonywania przez nich zadań związanych z organizowaniem procesu nauczania i wychowania.”

2. SKUTECZNOŚĆ INTERAKCJI NAUCZYCIEL-UCZEŃ.

Dobra relacja nauczyciel-uczeń opiera się na wzajemnym szacunku. uczeń szanuje nauczyciela za umiejętność nauczania, zalety osobiste, wiedzę i profesjonalizm, lecz nauczyciel szanuje każdego ucznia jako osobę, a także za wysiłek, jaki wkłada on w zdobywanie wiedzy.

Interakcja jest skuteczna jeżeli nauczyciela cechują:

- otwartość i przejrzystość, które pozwalają na ryzyko bezpośredniości i uczciwości we wzajemnych kontaktach;

- wzajemna troska, kiedy to każdy wie, że jest ceniony i dostrzegany przez drugą stronę;

- wzajemna zależność;

- poszanowanie odrębności, pozwalające obu stronom na rozwój swych twórczych zamierzeń i indywidualności;

- wzajemne uwzględnianie potrzeb, tak by nic nie działo się kosztem którejś ze stron.

W powszechnej opinii relacji nauczyciel-uczeń jest relacją zależności hierarchicznej. Nauczyciel jest w pozycji osoby budzącej respekt, ma władzę w klasie szkolnej, posługując się całym arsenałem środków, takich jak: ocena, nagroda, kara, upomnienie. Natomiast uczeń jest podporządkowany nauczycielowi, ma się uczyć i wykonywać polecenia nauczyciela.

Istotą nauczycielskiego profesjonalizmu jest to, że związek nauczyciela z uczniem nie jest związkiem podmiotu z przedmiotem, lecz związkiem dwóch osób obdarzonych podmiotowością. Ten atrybut spełnia się w warunkach relacji wychowawczej, co oznacza, że związek nie jest w pełni symetryczny, ale często asymetryczny ze względu na rolę obu podmiotów. Nauczyciel odpowiada za nauczenie i wychowanie, uczeń ma się uczyć i wychowywać pod wpływem oferty nauczyciela, własnych chęci i możliwości.

W skład procesu interakcji wchodzą dwa zjawiska:

- postrzeganie się

- porozumiewanie się

Postrzeganie to zdobywanie informacji za pomocą własnych zmysłów. Porozumiewanie się to przesyłanie informacji z jednego miejsca w drugie. Może odbywać się werbalnie i niewerbalnie. Niewerbalne formy porozumiewania się to: kontakt fizyczny, bliskość fizyczna, ruchy orientacyjne (zajmowanie określonego miejsca np. w pokoju), ruchy całego ciała, gesty, ruchy głowa, wyraz twarzy, wygląd zewnętrzny, pozalingwistyczne aspekty mowy.

1. TYPOLOGIA NAUCZYCIELI ZE WZGLĘDU NA ICH PRACĘ Z UCZNIAMI.

Typologia nauczycieli ze względu na ich pracę z uczniami wg B.Badziukiewicz i M.Sałasińskiej.

1. Nauczyciel „urzędnik” - preferuje urzędowe podejście” do rozwiązywania sytuacji w klasie. Przestrzega realizacji tego, co wynika z przepisów. Wyniki jego pracy nie muszą być złe, gdyż prowadzi uczniów do realizacji wszystkiego, co jest od nich wymagane. problemy mogą się jednak pojawić, kiedy klasa, w której nauczyciel stosuje ten model urzędniczy, jest tzw. złą klasą (odrzucanie żądań nauczyciela) albo klasą, która wymaga większego zaangażowania ze strony nauczyciela (nie tylko spełniania wymagań, ale stawania w obronie klasy, lepszego komunikowania się z uczniami itp.).

2. Nauczyciel „nadzorca” - jest jeszcze bardziej konsekwentny niż nauczyciel „urzędnik”. Cechą charakterystyczną jego dzielności jest kontrola uczniów i nadzorowanie ich działań. Nauczycielowi tego typu brakuje zaangażowania emocjonalnego względem uczniów. Uczniowie bają się go, co może prowadzić do wagarowania albo do wywoływania strachu przed szkołą.

3. Nauczyciel „tyran” - czuje się „źródłem prawa, sędzią, ale też wykonawcą wyroku”. jego postawy są różne - od wielkiej przychylności do twardego reżimu. Uczniowie odrzucają takie podejście, ich reakcje bywają w związku z tym często nieadekwatne, co może nauczyciela prowokować do wręcz despotycznego zachowania wobec uczniów i klasy. Ten stan „wojny” między nauczycielem i uczniami nie przynosi żadnego pożytku ani nauczycielowi, ani uczniowi.

4. Nauczyciel „udający pracę” - dla nauczyciela tego typu jest charakterystyczne, że lubi odgrywać rolę nauczyciela przed dyrekcją szkoły, rodzicami i społeczeństwem. W jego pracy niewiele jest rzeczy twórczych, tym bardziej jednak mówi o swej pracy z zapałem. Jego wpływ na klasę i jej klimat jest bardzo mały, praktycznie niezauważalny. Dba najbardziej sam o siebie. Dzięki dobremu odgrywaniu swej roli jest zwykle uważany za dobrego nauczyciela.

5. Nauczyciel „fałszywy przyjaciel” - zachowuje się w taki sposób, jakby zależało mu na uczniach, na klasie, ale tylko dlatego, by zrobić dobre wrażenie. Kiedy pojawia się problem lub nieprawidłowości, przyjmuje to z pewnym zaskoczeniem i szuka winy wszędzie, tylko nie w sobie.

6. Nauczyciel „stary chytrus” - można go określić słowami „wszędzie był, wszystko widział, nie potrzebuje od nikogo żadnych rad”. Wysoko ceni sam siebie, dokształcanie uważa za zbędne, ponieważ jest przekonany, że to, co sam robi, jest najlepsze. Uczniowie i rodzice są zadowoleni, nie uświadamiając sobie, że nauczyciel pracuje rutynowo, bez innowacji. Mogą się też pojawić problemy, kiedy nauczyciel, przekonany o swych zdolnościach, zacznie eksperymentować z nauczaniem i wychowywaniem, bez zapoznania się z nowymi pedagogicznymi, psychologicznymi i metodycznymi poglądami.

7. Nauczyciel „mistrz-fachowiec” - ten typ nauczyciela swoja pracą, podejściem do uczniów, ideami i stosunkami wobec młodzieży przyciąga uczniów jak magnes. Jest fachowcem w swym zawodzie, wie czego chce, potrafi zainteresować uczniów. Jeśli nawet wymaga posłuszeństwa i czasami pojawiają się u niego drobne (dla niego typowe) błędy i kaprysy, uczniowie go lubią.

8. Nauczyciel „przyjaciel” (kumpel) - chodzi z reguły o nauczyciela, który rozpoczyna pracę pedagogiczną. Jeśli taki nauczyciel uczy wyższe roczniki (szkoły zawodowe, szkoły średnie), między nim a uczniami jest mała różnica wieku, lepiej rozumie młodych ludzi, nawiązuje przyjacielskie stosunki itp. Często jednak zdarza się, że uczniowie (klasa) wykorzystują te przyjazne relacje, a wymagania, które przed nimi stawia nauczyciel, lekceważą. Pod wpływem takich doświadczeń nauczyciel „przyjaciel” może w następnych latach stać się nauczycielem - tyranem.

9. Nauczyciel „przewodnik” - tak można nazwać nauczyciela, który prowadzi uczniów, który pokazuje drogę; nauczyciela, za którym uczniowie idą. Trzeba mieć na uwadze, że prowadzenie może być różne.

10. Nauczyciel „rodzic”- zależy mu na uczniach, pracuje z nimi bardzo odpowiedzialnie. Problemy mogą się pojawić wtedy gdy nauczyciel zanadto identyfikuje się z ta rolą.

11. Nauczyciel „dobry wujaszek” albo „dobra ciocia” - dla nauczyciela tego typu jest charakterystyczny optymizm, poświęcenie dla uczniów i klasy. Jest dobrym nauczycielem dla uczniów niższych klas. Jednak uczniowie klas wyższych nadmiernie zaangażowanie nauczyciela odbierają jako pewną słabość.

2.2. SKUTECZNOŚĆ RELACJI NAUCZYCIEL UCZEŃ WG THOMASA GORDONA:

Czynniki ułatwiające komunikację między nauczycielem a uczniem:

1. Bierne słuchanie (milczenie):

Zachęca uczniów do dalszego mówienia, ale nie zaspokaja ich potrzeb, jeśli chodzi o dwustronną, współdziałającą i reagującą komunikację interpersonalną. Milczenie wprawdzie nie przerywa uczniom, ale nigdy nie upewnia ich co do tego, że nauczyciel rzeczywiście słucha. Nie mają także żadnego dowodu na to, że zostali zrozumiani.

Słuchanie bierne do pewnego stopnia przekazuje uczniowi akceptację, może on jednak przypuszczać, że nauczyciel milczący dokonuje oceny. Milczenie nie jest przekaźnikiem empatii i ciepła.

2. Odpowiedzi potakujące.

W pewnym sensie lepsze niż milczenie jest okazywanie uczniom, że nauczyciel słucha. Tego typu odpowiedzi przekazują jakiś element empatii. Świadczą o tym, że nauczyciel jest przynajmniej nastawiony na słuchanie.

Ułatwiają one komunikację z uczniem, ale w niewielkim stopniu. Wskazują na pewną akceptację, ale jej nie udowadniają. Nie przekonują też uczniów o tym, że nauczyciel ich naprawdę rozumie.

3. „Otwieracze”, zaproszenia do rozmowy.

Są bardzo skuteczne, jeśli chodzi o pokazanie uczniom, że nauczyciel chce ich wysłuchać i poświęcić czas, by służyć im radą.

Szczególnie użyteczne są na samym początku, bezpośrednio po wysłuchaniu przez ucznia sygnału o istnieniu jakiegoś problemu. Mogą pomóc uczniowi, który ma trudności z wyartykułowaniem swej sprawy. Nie są natomiast skuteczne tam, gdzie chodzi o okazanie akceptacji, zrozumienia i serdeczności.

4. Aktywne słuchanie ( wypowiedzi zwrotne).

Sprawie, że uczeń czuje, iż jego poglądy i uczucia są szanowane, rozumiane i akceptowane. Sprzyja dalszej komunikacji interpersonalnej. Rozładowuje napięcie oraz przynosi oczyszczenie. Pomaga uczniom w przyjęciu ich uczuć jako czegoś naturalnego, ludzkiego.Ułatwia zidentyfikowanie problemu. Rozpoczyna proces rozwiązywania go, czyniąc ucznia odpowiedzialnym za to. Dzięki aktywnemu słuchaniu, stosunek pomiędzy uczniem a nauczycielem opiera się na wzajemnym zrozumieniu, szacunku i trosce.

ZAKOŃCZENIE

W strukturze szkoły nikt nie ma takich możliwości oddziaływań wychowawczych jak nauczyciele, ponieważ to z nimi łączą uczniów najważniejsze stosunki, reakcje i interakcje. Dzięki nauczycielom uczniowie pogłębiają swoje doświadczenia, poszerzają umiejętności, a także zaspokajają potrzeby poznawcze, co przyczynia się do ich prawidłowego rozwoju.

Pamiętać należy, że to nauczyciel znajduje się na „najwyższym szczeblu drabiny hierarchicznej” w relacjach łączących go z uczniami. Wszystko bowiem zaczyna się i kończy na nauczycielu. Nauczyciel jest taka samo ważny dla ucznia, jak uczeń dla nauczyciela, a świadomość wzajemnej ważności jest w wychowaniu czymś bardzo istotnym. Świadomość ta jest podstawą sensu relacji nauczyciel-uczeń.

Komunikacja między nimi odgrywa doniosłą funkcję w ich relacjach. Powinno się w niej pamiętać o podmiotowym wzajemnym traktowaniu. Podmiotowość w relacjach nauczyciel-uczeń przejawia się poszanowaniem wzajemnej godności. U nauczyciela świadczy o nim „ludzkie podejście” do ucznia, polegające na spostrzeganiu każdego z nich jako autonomicznej jednostki, a tym samym okazywaniu im serdeczności, poszanowania i udzielaniu niezbędnej pomocy.

Kolejnym istotnym elementem w skuteczności interakcji między nimi jest zrozumienie przez nauczyciela swej roli, o jej docenienie i chronienie jej integralności.

BIBLIOGRAFIA

1. Encyklopedia Pedagogiczna XXI wieku [tom V], wyd. Akademickie ŻAK, Warszawa 2003.

2. Gordon Thomas Wychowanie bez porażek w szkole, wyd. Instytut Wydawniczy Pax, Warszawa 2004.

3. Kwiatkowska Henryka Pedeutologia, wyd. Akademickie i Profesjonalne, 2008.

4. Petlak Erich Klimat szkoły, klimat klasy, wyd. Akademicki ŻAK, Warszawa 2007.

5. Petty Geoff Nowoczesne nauczanie. Praktyczne wskazówki i techniki dla nauczycieli, wykładowców i szkoleniowców, wyd. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Sopot 2010.

Internet:

1. O relacji nauczyciel - uczeń: http://www.gimnazjumwczarnej.pl/publikacje/relacje_nauczyciel_uczen.pdf, z dnia 28.02.2011

Encyklopedia Pedagogiczna XXI wieku [tom V], wyd. Akademickie ŻAK, Warszawa 2003, str.179

Ibidem, str.179

Ibidem, str.182

Ibidem, str182

Ibidem, str.185

Ibidem, str.186

Petty Geoff Nowoczesne nauczanie. Praktyczne wskazówki i techniki dla nauczycieli, wykładowców i szkoleniowców, wyd. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Sopot 2010, s. 80.

Gordon Thomas Wychowanie bez porażek w szkole, wyd. Instytut Wydawniczy Pax, Warszawa 2004, s.36.

Kwiatkowska Henryka Pedeutologia, wyd. Akademickie i Profesjonalne, 2008, s. 118.

Ibdem, s. 169.

http://www.gimnazjumwczarnej.pl/publikacje/relacje_nauczyciel_uczen.pdf

Petlak Erich Klimat szkoły, klimat klasy, wyd. Akademicki ŻAK, Warszawa 2007, s. 41-44.

T. Gordon Wychowywanie…., s. 101-102.

12

---