„Świat poprawiać -zuchwałe rzemiosło”. Antologia poezji polskiego oświecenia.
Oprac. T. Kostkiewiczowa, Z. Goliński
1. Poeci oświecenia - wstęp:
* doba oświecenia obfitowała w twórczość wierszowaną;
* różnorodne rozumienie istoty poezji:
a) antyczne autorytety: niezbędność twórczego daru, zapalającego wyobraźnię i dającego władzę nad językiem, która pozwala uczynić z wypowiedzi wierszowane dzieło sztuki;
b) poezja jako sztuka (ars): rodzaj techniki, której można się wyuczyć, stosując sformułowane przez teoretyków reguły i zasady;
* umiejętność wierszowania była traktowana jako wyposażenie niezbędne do działań społecznych;
* wiersze traktowane były jako czynnik uświetniania i urozmaicania uroczystości oraz zabaw;
* idea twórczości literackiej jako ważnego czynnika kształtowania życia społecznego
w czasach oświecenia uległa modyfikacji, w której położono naciska na władzę poezji, pozwalającą jej porywać słuchaczy, wzniecać zapał do walki i czynić z natchnionego poety duchowego przywódcę narodu;
* poeci oświecenia nie byli grupą w pełni jednolitą, dającą się scharakteryzować jako całość;
* w oświeceniowym 80-leciu w Polsce (1740-1820) badacze wyróżniają co najmniej pięć pokoleń, których losy życiowe, doświadczenia i dążenia były wyznaczone przez odmienne sytuacje polityczne i społeczne czasów burzliwych, wypełnionych wydarzeniami wstrząsającymi losem kraju i narodu (nadzieje na uzdrowienia narodu, wstrząs I rozbioru, konstytucja, wychodźstwo, entuzjazm czasów napoleońskich, kongres wiedeński);
* pisarze należący do stanu duchownego: biskupi Józef Andrzej Załuski, Adam Naruszewicz, Ignacy Krasicki, Jan Paweł Woronicz;
* pochodzenie społeczne poetów wiązało ich głównie ze stanem szlacheckim, z którego wywodziła się największa liczba autorów oświeceniowych;
* w pierwszych latach panowania Stanisława Augusta najbardziej znaczącym środowiskiem pisarskim był zespół ludzi skupionych wokół dworu królewskiego; byli to np.: Franciszek Bohomolec, Adam Naruszewicz, Ignacy Krasicki (twórcy programu poezji moralizatorsko-dydaktycznej, poświęconej zarówno naprawie obyczajów, walce z tradycjami kultury saskiej, jak i bezpośredniej reakcji na aktualne wydarzenia polityczne, umacnianiu autorytetu monarchy i propagowaniu jego działalności kulturalnej i państwowej);
* czasopismo Zabawy Przyjemne i Pożyteczne jako ośrodek grupujący wielu poetów,
w którym publikowali nie tylko autorzy najwybitniejsi, ale również mniej znani, nie związani z dworem i otoczeniem królewskim (np. Franciszek Zabłocki, Felicjan Wykowski, Józef Koblański);
* środowisko literatów niezależne od ośrodka królewskiego i Zabaw…, pozostające poza wpływami sfer oficjalnych; środowisko obserwujące nowe mechanizmy życia społecznego, obnażające je w satyrycznych portretach ludzi (np. Tomasz Kajetan Węgierski, Jan Czyż, Jan Ancuta);
* poeci uczestniczący w realizacji inicjatyw kulturalnych dworu, nie akceptujący w pełni królewskiego programu, traktujący twórczość poetycką jako rozrywkę (np. Ignacy i Stanisław Kostka Potoccy, Józef Szymanowski);
* poezja rozwijająca się w pozawarszawskich ośrodkach dworskich, gdzie służyła przede wszystkim zabawie i przyjacielskim kontaktom literatów (np. Elżbieta Drużbacka, Wojciech Albert Mier, Maria Wirtemberska, Ludwik Kropiński);
* grupa młodych poetów, stawiających przed sobą cele związane z doskonaleniem warsztatów i dyskusjami profesjonalnymi (np. Michał Wyszkowski, Alojzy Feliński, Konstanty Tyminiecki);
* w początkach XIX wieku miejscem publikacji utworów poetyckich były przede wszystkim czasopisma: „Gazeta Warszawska”, „Pamiętnik Warszawski”, pisma Brunona Kicińskiego: „Tygodnik Polski i Zagraniczny”, „Tygodnik Polski” i „Wanda”, a także ówczesne czasopisma pozawarszawskie: „Dziennik Wileński”, „Tygodnik Wileński”, „Pamiętnik Lwowski” oraz „Pszczółka Krakowska”;
2. Poezja Józefa Szymanowskiego:
a) życie i twórczość:
* urodził się w 1748 r., zmarł w 1801 r.;
* był synem Macieja, starosty wyszogrodzkiego;
* kształcił się w pijarskim Collegium Nobilium w Warszawie, po ukończeniu którego przebywał na dworze Czartoryskich;
* uczestniczył w Obiadach czwartkowych (spotkania intelektualistów polskich, organizowane przez króla Stanisława Augusta Poniatowskiego na wzór paryskich salonów literackich);
* od 1770 r. ogłaszał swe utwory poetyckie w Zabawach Przyjemnych i Pożytecznych;
* brał czynny udział w życiu politycznych (od 1778 r. posłował na sejmy, w latach 1781-1784 był członkiem Komisji Skarbowej, a w czasie powstania kościuszkowskiego był zastępcą radcy Rady Najwyższej Narodowej i kierownikiem wydziału sprawiedliwości; ponadto był także jednym z pierwszych członków Towarzystwa Przyjaciół Nauk);
* był tłumaczem dzieł Woltera i Monteskiusza, autorem teoretycznych rozważań estetyczno-literackich (Listy o guście z 1779 r.) oraz utworów poetyckich o charakterze lirycznym
i sielankowym.
b) [Anusia ładna…]:
Anusię ładną złowiła miłość. Antek oszczerca mówił jej, że kocha, lecz wkrótce porzucił ją dla innej. Przyszedł do niej Kuba wesoły i prosił, by to jego pokochała, lecz Anusia nie chciała siąść przy nim przy krzewinie, gdzie cierń kole. Wolała siedzieć przy dębie.
* wiersz jest erotykiem!
c) [Zosiu, Zosiu, moja luba]:
Piękna Zosia, oberwawszy kwiat z liści, rzuciła nim w Jana. Obiecywała, że kwiat od Stasia dany, będzie strzegł miłość. Ale jeśli będzie on bez liści, wówczas ta miłość ulotni się. Dlatego, jeśli róża prawdę wróży, czemu Zosia nie ma losu róży? Dlaczego jest jeszcze taka ładna?
* wiersz jest erotykiem!
d) [Jużci przyjemna chwila dopływa]:
Żołnierz wyrusza na boje. Będzie bronić Ojczyzny z miłości do Zosi, a jeśli będzie musiał zginąć, wówczas będzie wiedział, że ginie za kraj i za Zosię.
3. Poezja Wojciecha Alberta Miera:
a) życie i twórczość:
* urodził się w 1759 r., zmarł w 1831 r.;
* wywodził się ze środowiska ziemiańskiego;
* nauki pobierał w kolegium pijarskim w Warszawie;
* utrzymywał kontakty literackie ze Stanisławem Trembeckim (wymieniał z nim nawet żartobliwe wiersze, np. Bilet do Pana Trębeckiego), Józefem Szymanowskim oraz Ignacym
i Stanisławem Kostką Potockimi;
* adresował pochwalne wiersze do Adama Kazimierza Czartoryskiego, prawił kunsztowne komplementy księżnej Izabeli, Helenie Radziwiłłowej i Marii Teresie Tyszkiewiczowej;
* w latach 1782-1785 należał do opozycji królewskiej, później był przeciwnikiem stronnictwa patriotycznego i członkiem konfederacji targowickiej;
* po III rozbiorze Polski często przebywał w Wiedniu, sprawując różne funkcje urzędowe
w cesarstwie austriackim;
* uprawiał twórczość poetycką oryginalną i przekładową, traktowaną jako rodzaj prywatnej rozrywki lub adresowaną do przyjaciół;
* nie publikował swych utworów.
a) Moja filozofia:
Korzystajmy z życia, nie myśląc, co będzie po śmierci. Więcej żył na świecie, choć krócej, ten, kto znał przyjaźń i miłość, a nie ten, kto był przykry dla siebie i innych. Póki człowiek będzie kochanym, póty będzie szczęśliwym. Podmiot liryczny nie skarży się na swój los, ma bowiem przyjaciół i serce, które ich kocha. Wiele wycierpiał przez miłość, ale uważa, że szczęśliwym jest ten, kto z miłością i przyjaźnią ciche pędzi lata.
b) Do księdza Grzegorza Piramowicza:
Podmiot liryczny zwraca się do Grzegorza Piramowicza, mówiąc mu, że nie wie, w kim ten, ma swojego patrona. Zastanawia się, czy jest nim Grzegorz I Wielki (święty, papież, uznany za Ojca Kościoła i świętego, zreformował liturgię) czy Grzegorz Cudotwórca (święty, jeden
z Ojców Kościoła, któremu przypisuje się znaczny udział w budowie Kościoła i zwiększanie jego znaczenia). Podmiot liryczny stwierdza wreszcie, że wszyscy są równi w niebie, a ludzie nie zapominają o świętych, dlatego, jeśli Grzegorz Piramowicz będzie święty, każdy czytający się o tym dowie.
c) Cztery pory roku. Do Kossowskiej:
Barbara Kossowska była jedną z najpiękniejszych kobiet ówczesnej Warszawy. Podmiot liryczny zastanawia się, co by było, gdyby kobieta była jedną z pór roku. Zauważa, że gdyby kobieta ta była wiosną, wówczas używałby on wiosny. Gdyby natomiast była latem, wówczas nieciłaby ona upały i pochłonęła podmiot liryczny. Gdyby jednak była jesienią, zerwałby on owoc zakazany, choć wie, jaka czeka go kara. Gdyby była zimą zmieniłaby postać, byłyby straszniejsze zimy niż upalne lata.
4