Kategorie gramatyczne polszczyzny (imienne).
Typologia kategorii gramatycznych:
kategorie fleksyjne - takie, ze względu na które leksemy danej części mowy się odmieniają; klasyfikujące - takie, ze względu na które można klasyfikować całe leksemy;
kategorie prymarnie składniowe -kategorie gramatyczne, których funkcja polega przede wszystkim na przekazywaniu informacji składniowych, istotnych dla budowy zdania; prymarnie semantyczne -kategorie gramatyczne, których funkcja polega przede wszystkim na przekazywaniu informacji semantycznych, istotnych dla znaczenia zdania.
kategorie sekundarnie składniowe - kategorie gramatyczne, których drugorzędne funkcje polegają na przekazywaniu informacji składniowych, istotnych dla budowy zdania; sekundarnie semantyczne - kategorie gramatyczne, których drugorzędne funkcje polegają na przekazywaniu informacji semantycznych, istotnych dla znaczenia zdania.
kategorie syntaktycznie uzależniane - kategorie gramatyczne o funkcji (prymarnie lub sekundarnie) składniowej, dostosowujące swoją wartość do wymagań innego składnika zdania; syntaktycznie uzależniające - kategorie gramatyczne o funkcji (prymarnie lub sekundarnie) składniowej, narzucające swoją wartość innemu składnikowi zdania.
kategorie sprzężone - tak samo nazywane kategorie gramatyczne, których wartości muszą być równe, gdy formy wyrazowe nacechowane ze względu na te kategorie łączą się w zdaniu.
Przypadek:
Kategoria fleksyjna rzeczowników, przymiotników, liczebników, zaimków rzeczownych, przymiotnych i liczebnych oraz gerundiów i imiesłowów przymiotnikowych.
Kategoria klasyfikująca czasowników.
Pełni funkcję prymarnie składniową, sekundarnie pełni funkcję semantyczną (np. mianownik wskazuje na sprawcę czynności).
Przypadki gramatyczne i przypadki konkretne.
Wołacz nie wchodzi w związki składniowe z innymi członami zdania i pełni funkcję samodzielnego wypowiedzenia (apelu).
Przypadki mogą występować w pozycji poprzyimkowej i niepoprzyimkowej, oprócz miejscownika, który występuje tylko w pozycji zależnej od przyimka.
Liczba:
Kategoria fleksyjna rzeczowników, czasowników, przymiotników, zaimków przymiotnych, imiesłowów przymiotnikowych oraz niektórych gerundiów.
Kategoria klasyfikująca liczebników - podział na liczebniki, które wymagają od zależnego rzeczownika liczby pojedynczej i takie, które wymagają liczby mnogiej.
Liczba czasowników, przymiotników, zaimków przymiotnych i imiesłowów przymiotnikowych pełni funkcję składniową i jest syntaktycznie uzależniana - dostosowuje się do liczby nadrzędnego rzeczownika.
Liczba rzeczowników (w tym gerundiów) pełni funkcję prymarnie semantyczną i jest syntaktycznie uzależniająca. Podstawową funkcją semantyczną liczby rzeczowników jest informowanie o liczebności zbioru przedmiotów nazwanych danym rzeczownikiem.
Wyjątki:
- rzeczowniki policzalne „pluralia tantum” spodnie, sanie, drzwi, niepoliczalne: perfumy, pomyje, warcaby.
- rzeczowniki „singulare tantum” woda, miłość, Bóg - nie informują o pojedynczości przedmiotów, w przeciwieństwie do pluralia tantum mogą być użyte w liczbie mnogiej.
- rzeczowniki policzalne mogą być użyte w l. poj. w znaczeniu gatunkowym np. Pies jest ssakiem.
- niektóre rzeczowniki policzalne są używane w l. poj. w znaczeniu zbiorowym np. skrzynka cebuli.
- niektóre rzeczowniki są używane w obu liczbach w tym samym znaczeniu: np. taczka.
- w formach pluralis majestaticus formy liczby mnogiej nie odnoszą się do wielu osób, lecz do jednej osoby: król Polski i Litwy, my.
Deprecjatywność:
Kategoria deprecjatywności rzeczowników dotyczy mianownika i wołacza liczby mnogiej w rodzaju męskoosobowym. Jest to kategoria fleksyjna o funkcji prymarnie semantycznej, przekazująca stosunek nadawcy do osoby nazwanej danym rzeczownikiem (np. urzędnicy, urzędniki). Wybór formy zależy od mówiącego.
Sekundarnie deprecjatywność rzeczowników jest ich kategorią składniową uzależniającą, gdyż deprecjatywne (odpowiednio: niedeprecjatywne) formy rzeczowników wymagają formy deprecjatywnej (odpowiednio: niedeprecjatywnej) od zależnych czasowników, przymiotników, zaimków przymiotnych, imiesłowów przymiotnikowych i liczebników np. Łotry przeklęte, łotrzy przeklęci.
Dla czasowników, przymiotników, zaimków przymiotnych, imiesłowów przymiotnikowych i liczebników deprecjatywność jest kategorią składniowo uzależnianą.
Formy deprecjatywne są nacechowane, formy niedeprecjatywne mają charakter neutralny.
Rodzaj:
Kategoria klasyfikująca rzeczowników i kategoria fleksyjna czasowników, przymiotników, zaimków przymiotnych, imiesłowów przymiotnikowych i liczebników. Ma funkcję przede wszystkim składniową, wskazuje bowiem, które formy wyrazowe są połączone związkiem składniowym.
Rodzaj rzeczowników jest kategorią uzależniającą, rodzaj pozostałych wyżej wymienionych leksemów jest kategorią uzależnianą. Tylko w ograniczonym zakresie rodzaj rzeczowników pełni sekundarnie funkcje semantyczne.
Korelacja między rodzajem rzeczownika a jego odmianą.
Korelacja między rodzajem rzeczownika a znaczeniem rzeczownika.
Statystyka rodzaju męsko zwierzęcego.
Stopień:
Stopniowanie proste - zjawisko fleksyjne.
Stopniowanie złożone - operacja składniowa.
Kategoria fleksyjna przymiotników i przysłówków - funkcja prymarnie semantyczna - wskazuje na różnicę w intensywności cech. Sekundarnie stopień może mieć jednak funkcję składniową i być kategorią uzależnianą np. bardzo wysoko, coraz wyżej.
Przymiotniki jakościowe - przymiotniki oznaczające cechę tkwiącą immanentnie w przedmiocie i dlatego zazwyczaj stopniowalne (ale nie: pusty i martwy nie podlegają stopniowaniu).
Przymiotniki relacyjne - przymiotniki oznaczające relację łączącą dany przedmiot z innym, zazwyczaj niestopniowalne np. drewniany, leśny, całoroczny.
Przymiotniki nierelatywne - przymiotniki oznaczające pewną cechę niezależnie od jakiejkolwiek zewnętrznej normy, np. biały, przezroczysty.
Przymiotniki relatywne - przymiotniki oznaczające cechę odniesioną do pewnej normy, np. duży lub stary.
Nie zawsze podstawą stopniowania jest forma stopnia równego.
Stopniowanie nie jest jedynym sposobem gradacji cechy.
Kategorie gramatyczne polszczyzny (werbalne - przysługujące czasownikom):
Tryb:
Kategoria fleksyjna czasowników, prymarnie semantyczna. Rzadziej kategoria składniowa, syntaktycznie zależna (spójnik „gdyby”).
Tryb jest kategorią służącą wyrażaniu modalności, czyli ustosunkowania nadawcy treści do jego wypowiedzi.
Sposoby wyrażania modalności: leksykalnie (chyba, oby), prozodycznie, syntaktycznie, morfologicznie, za pomocą kategorii trybu.
1.1. Tryb rozkazujący:
Służy wyrażaniu rozkazów, poleceń, żądań, apeli, perswazji, próśb, rad itp.
Czasownik dokonany, niedokonany.
Dokonany w zaprzeczeniu np. nie zbij talerza lub gdy nie mamy kontroli: nie przezięb się czasem.
Rzadko formy w pierwszej osobie liczby poj. niech skonam, jeśli kłamię (chwyt retoryczny), niech się zamienię w nietoperza (czary), niech się zastanowię (prośba).
Sekundarne użycie trybu rozkazującego: groźby np. Tylko spróbuj!
1.2. Tryb warunkowy:
- potencjalny - przypuszczenie, że w określonych warunkach nastąpi jakiś stan rzeczy, wyrażone za pomocą form nieprzeszłych trybu warunkowego.
- nierzeczywisty - przypuszczenie, że w określonych warunkach mógł nastąpić jakiś stan rzeczy, o którym wiadomo, że nie nastąpił. Może być wyrażone za pomocą form przeszłych lub nieprzeszłych trybu warunkowego.
Formy trybu warunkowego bywają używane ponadto w funkcji uprzejmej prośby, złagodzonego polecenia lub propozycji, czasem z negacją: sprzątnąłbyś tu, może byśmy wyszli na spacer, nie poszedłbyś na spacer? Używamy ich też, aby wyrazić chęć lub pragnienie czegoś, np. Zjadłbym coś.
Gdyby, niechby otwierające zdanie (-by) - wymagają użycia trybu orzekającego.
1.3. Tryb orzekający:
Tryb orzekający może być wtórnie używany w funkcji trybu rozkazującego.
Czas:
Kategoria fleksyjna czasowników, prymarnie semantyczna, rzadko składniowa, syntaktycznie zależna (żeby, gdyby, oby - spójniki, partykuły - wymagają czasownika w czasie przeszłym).
Temporalizacja - określenie czasu, w którym zaszło, zajdzie lub zachodzi zdarzenie, o którym mowa.
Temporalizacja bezwzględna - charakterystyka temporalna zdarzenia polegająca na odniesieniu go do pewnego momentu lub okresu w rzeczywistości pozajęzykowej np. do chwili mówienia albo do określonego dnia, roku itp. - czas teraźniejszy ją wyraża, plus leksemy teraz, obecnie i wyrażenia synonimiczne.
Temporalizacja względna - charakterystyka temporalna zdarzenia polegająca na odniesieniu go do innego zdarzenia wymienionego w wypowiedzi, odbywającego się równocześnie albo wcześniej lub później.
Temporalizację względna może być wyrażana za pomocą:
- kategorii czasu
- kategorii aspektu
- imiesłowów, zwłaszcza przysłówkowych np. Słuchając mnie, chodził po pokoju.
- spójników np. zanim, dopóki, podczas gdy;
- przysłówków i partykuł np. potem, poprzednio, wtedy, już, jeszcze, właśnie.
Czas aktualny - czas, w którym odbywa się dane zdarzenie, określony przez wskazanie jakiegoś momentu lub okresu np. Kto tam tak głośno śpiewa? + leksykalne wykładniki: teraz, właśnie, akurat.
Czas nieaktualny - czas, w którym odbywa się dane zdarzenie, nie związany z żadnym momentem ani okresem (np. gdy zdarzenie się powtarza - znaczenie habitualne - Ewa od roku śpiewa w chórze, gdy zdarzenie trwa wiecznie - znaczenie uniwersalne - Kanarek ładnie śpiewa). + leksykalne wykładniki: codziennie, czasem, zawsze. + czasowniki na -ywać, -iwać.
Prymarne funkcje czasów gramatycznych: czas teraźniejszy służy temp. bezwzględnej, wskazuje na zdarzenia odbywające się w chwili mówienia. Czas przeszły i przyszły również mogą służyć charakterystyce bezwzględnej (wymaga to użycia wyrażeń lokalizujących zdarzenie w czasie np. w średniowieczu, za sto lat. Poza tym czas przeszły i przyszły określają zdarzenie jako, odpowiednio, wcześniejsze lub późniejsze od innego zdarzenia, a więc temporalizują je względem niego. Temporalizacji względnej służy też na ogół czas zaprzeszły.
Sekundarne funkcje poszczególnych czasów gramatycznych:
- czas teraźniejszy: zdarzenia powtarzające się, zdarzenia i stany pozaczasowe, zdarzenia oczekiwane w bliskiej przyszłości, zdarzenia minione, uobecnione w chwili mówienia;
- czas przyszły prosty: zdarzenia powtarzające się, zdarzenia pozaczasowe, minione, uobecnione w chwili mówienia;
- czas przyszły prosty i złożony (będziesz na mnie czekać): w funkcji trybu rozkazującego;
- czas przeszły: do zdarzeń i stanów późniejszych może się odnosić: niechby szybko skończyli;
- czas dowolny: odniesiony do przeszłości, może wystąpić w zdaniu nadrzędnym, gdy zdanie podrzędne jest warunkowe.
Osoba:
Kategoria fleksyjna czasowników, prymarnie składniowa i uzależniana, gdyż jej wartość narzucana jest czasownikowi przez podmiot zdania. Jest to kategoria klasyfikująca zaimków rzeczownych (one narzucają formę).
W pewnym zakresie pełni funkcję semantyczną - semantyczno -pragmatyczną - funkcję taką pełnią formy pierwszej i drugiej osoby obu liczb, gdy nie towarzyszy im podmiot zaimkowy. Osoba pierwsza l.poj: wskazuje nadawcę, osoba druga: odbiorcę itp. itd.
Sekundarne (w szczególności nieosobowe) użycia form osobowych: instrukcje, rozkazy, zdania ogólne, protekcjonalne zwroty do słuchacza, w odniesieniu do nieokreślonej zbiorowości.
Nieosobowe formy czasownika:
-bezokolicznik: zwykle zależny składniowo od formy innego czasownika lub predykatywu, np. chcę pić, trzeba wracać; pełni czasem funkcję trybu rozkazującego; czasem użyty w funkcji podmiotu zdania (w tradycyjnych opisach składni polskiej), w nowszych człon zależny od formy niewłaściwego czasownika „być”;
- bezosobnik: nigdy nie łączy się z podmiotem-mianownikiem np. wybito szybę;
-imiesłowy przysłówkowe: są zależne składniowo od czasownika w zdaniu głównym np. list przepisano, usuwając wszystkie błędy, trzeba myśleć, czytając rozkład jazdy - z bezosobnikiem i bezokolicznikiem; zdarzenie wskazane imiesłowem uprzednim powinno być wcześniejsze od zdarzenia wskazanego czasownikiem głównym, a zdarzenie wskazane imiesłowem współczesnym powinno być zasadniczo równoczesne ze zdarzeniem wskazanym czasownikiem głównym;
- gerundium: forma ta zachowuje się składniowo, jak rzeczownik, a po czasowniku dzierży rekcję - ufać komuś - ufanie komuś; nie łączy się z podmiotem-mianownikiem, sprawcę czynności wskazuje przy nich albo dopełniacz, albo biernik poprzedzony przyimkiem „przez”.
Aspekt:
Kategoria klasyfikująca czasowników - czasowniki mają określony aspekt, a nie odmieniają się przez aspekt.
Kategoria prymarnie semantyczna. Sekundarnie może pełnić funkcję składniową i być kategorią uzależnianą (zacząć, skończyć, przestać, wymagają obok siebie bezokoliczników czasowników niedokonanych).
Dokonany. Niedokonany. Różnica w sposobie ujmowania akcji, tzn. czynności, procesu, stanu itd. Czasowniki niedokonane ujmują ją, jako rozciągłą w czasie i podkreślają jej trwanie, akcja taka albo odbywa się właśnie, albo jest powtarzana. Czasowniki dokonane natomiast ujmują akcję z pewnego momentu czasowego i uwydatniają jej koniec (sufiksalne - przepisywać), rzadziej początek (prefiksalne - zamieszkać).
Iteratywne użycie członu niedokonanego pary aspektowej - użycie go na oznaczenie czynności powtarzanej.
Terminatywne użycie członu niedokonanego pary aspektowej - użycie go na oznaczenie czynności zmierzającej do stanu oznaczanego dokonanym członem pary.
Czynność momentalna - szczeknąć - nąć, niemożliwe użycie terminatywne.
Strona:
Kategoria gramatyczna o charakterze syntaktycznym. O dwóch wartościach. Służy charakteryzowaniu różnic diatezy.
Diateza - relacja między uhierarchizowaniem argumentów predykatu a sposobem ich wyrażania w strukturze gramatycznej zdania. Różne realizacje tej relacji są nazywane też diatezami, przez co wyróżnia się np. diatezę czynną i diatezę bierną, odpowiadające tzw. stronie czynnej i stronie biernej czasownika.
Czynna - wskazuje na sprawcę czynności. Bierna - podmiot wskazuje na obiekt.
Kategorie gramatyczne polszczyzny. Gramatyka opisowa - kolokwium. |
2 |