Pojęcie kategorii gramatycznej

Kategoria gramatyczna - uogólnienie przynajmniej dwóch znaczeń gramatycznych regularnie różniących się swoimi formami gramatycznymi np. przypadek, liczba, aspekt, czas, osoba itp.

Szczegółowe kategorie gramatyczne - poszczególne zróżnicowane znaczenia gramatyczne - np. mianownik, dopełniacz, liczba pojedyncza, liczba mnoga, czas teraźniejszy, czas przeszły.

* Nie ma takiej kategorii gramatycznej, która byłaby charakterystyczna dla wszystkich języków świata. Dane znaczenia gramatyczne w jednym języku występują, a w innym już nie.

Kategoria określoności: a house, the house, ein Haus, das Haus, una casa, la casa. Określoność i nieokreśloność określana rodzajnikami, ew. zaimki wskazujące oraz dzierżawcze (this house, mein haus).

Właściwości kategorii gramatycznej:

- regularność rozróżnienia znaczeń gramatycznych;

- obligatoryjność - jeśli występuje wskazanie na określoność, bądź nieokreśloność, to musi wystąpić zawsze przed rzeczownikiem (języki germańskie i romańskie);

Kategoria gramatyczna liczby

Dwa znaczenia gramatyczne - liczba pojedyncza (jeden przedmiot) i liczba mnoga (więcej niż jeden). W innych językach bywają nawet trzy znaczenia: pojedyncza, podwójna i mnoga.

Kategoria leksykalno - gramatyczna - momenty gramatyczne łączą się z leksykalnymi.

Leksykalizacja form gramatycznych - proces, polegający na tym, iż formy gramatyczne niektórych wyrazów (w tym wypadku formy liczby mnogiej) uzyskują leksykalne znaczenie. Zmiana znaczenia wiąże się niekiedy ze zmianą fleksji i akcentu.

Leksykalizacja - zacieranie się przejrzystości budowy słowotwórczej wyrazu.

Kategoria gramatyczna przypadka

Deklinacja - odmiana przez przypadki łac. declinatio „odchylenie” - odmiana leksemów odmiennych przez przypadki, czyli mających różne formy wyrazowe narzucone przez element kontekstu (najczęściej przez czasownik np. pisać piórem, czy przez przyimek np. w domu).

Przypadki gramatyczne (składniowe - podmiot, dopełnienie, przydawka) oraz konkretne (okoliczniki miejsca, czasu itp.). Większość przypadków występuje w obu funkcjach.

Przypadek traktowany jest jako kategoria morfologiczno - składniowa - środkami syntetycznymi (morfologicznymi) wyrażone są funkcje składniowe.

Najczęściej od czterech do ośmiu przypadków.

Kategoria gramatyczna klas nominalnych

Semantyzacja - określenia znaczenia jednostki leksykalnej przy pomocy odpowiedniej techniki leksykograficznej, również wyjawienie sensu, znaczenia.

Kategoria żywotności/nieżywotności.

Kategoria gramatyczna rodzaju (gramatycznego) - podział nominalny ze względu na kryterium płci. Różnica wyrażana nie w samym rzeczowniku, lecz w wyrazach pozostających z nim w związku zgody (przymiotnikach i czasownikach).

Przegląd niektórych kategorii gramatycznych

Posesywność (przynależność) - jedna z ogólnych kategorii gramatycznych, zwanych uniwersaliami. Występuje prawdopodobnie we wszystkich językach. Wyraża relację posiadania lub bycia posiadanym. W polszczyźnie może być wyrażana w sposób morfologiczny (fleksyjny i słowotwórczy), składniowy i semantyczny.

Wykładniki słowotwórcze - przyrostki dzierżawcze typu -in, -ów, -ski, -owski np. babcine okulary (rzadko już używane).

Wykładniki fleksyjno-składniowe - dopełniacz dzierżawczy np. dom Kowalskiego i celownik dzierżawczy np. dobra żona mężowi korona.

Wykładniki składniowo-semantyczne - czasowniki typu należeć, mieć, posiadać.

Gramatyczna kategoria gradualności (stopnia) - kategoria przymiotników i przysłówków. Jest to środek służący do wyrażania różnic w natężeniu cechy nazywanej przez przymiotnik lub przysłówek.

Kategorię stopnia tworzą trzy człony: stopień równy (positivus), stopień wyższy (comparativus) i stopień najwyższy (superlativus).

Kategoria gramatyczna osoby - ja, ty.

Liczba mnoga inkluzywna/ ekskluzywna - my z tobą, my bez ciebie (ale nie w języku polskim).

Gramatyczne kategorie czasownika:

- trybu, czasu, aspektu, strony.

Gramatyczna kategoria trybu - pokazuje w jaki sposób czynność wyrażona tym czasownikiem jest skorelowana z rzeczywistością. Tryb oznajmujący, rozkazujący i pośredni przypuszczający (coniunctivus)/warunkowy (condicionalis).

Gramatyczna kategoria czasu - pokazuje, w jaki sposób z momentem mówienia jest skorelowany realny czas czynności wyrażonej przez czasownik. Teraźniejszy, przeszły, przyszły.

W językach, w których nie występuje kategoria czasu stosunki czasowe wyrażane są bądź za pomocą środków leksykalnych (tj. wyrażeń o takich znaczeniach, jak `dziś', `jutro', `wczoraj', `teraz', `w przyszłym tygodniu', bądź wynikają z kontekstu.

Gramatyczna kategoria aspektu - łac. aspectus (wygląd) - sposób trwania czynności.

Aspekt, jako kategoria klasyfikująca - czasownik dokonany (perfektywny) i niedokonany (imperfektywny). Proces rozwijający się i proces kompletny.

Kategoria strony - kategoria gramatyczna czasownika sygnalizująca hierarchię składników wymaganych przez czasownik. Dzięki tej kategorii określa się stosunek między wykonawcą czynności, a obiektem tej czynności. Trzy strony: czynna (activum), bierna (passivum) i zwrotna (medium).

Strona czynna - na pierwszym planie w podmiocie wykonawca czynności, obiekt w dopełnieniu np. Piotr czyta książkę.

Strona bierna - na pierwszym planie obiekt czynności, jako podmiot, wykonawca jako dopełnienie np. Książka jest czytana przez Piotra. Czasem wykonawca w ogóle jest pomijany np. Ten dom został zbudowany przed wojną.

Strona zwrotna - wykonawca czynności jest jednocześnie obiektem, na którym wykonywana jest dana czynność np. Jan myje się.

[bać się, uśmiechać się, nie zawsze zaimek się oznacza stronę zwrotną]

Cz. Lechur „Zarys językoznawstwa ogólnego” str. 117-131. Gramatyka opisowa 19.10.07

1

---