Golanko. Nauczanie przez dzialanie, metody aktywizujące


Tekst: Jolanta Golanko

Nauczanie przez działanie, czyli jak efektywnie uczyć przyrody

Przyroda - przedmiot nauczany w klasach IV-VI szkoły podstawowej od 1999 r. - w założeniu miała pokazywać uczniom holistyczny obraz świata, rozbudzać pasje badawcze i chęć poznawania otaczającej rzeczywistości, rozwijać zainteresowania.

Nauczyciel umożliwia działanie

Uczenie się przyrody i o przyrodzie wymaga bezpośredniego kontaktu z otoczeniem. Takie możliwości stwarzają zajęcia terenowe oraz samodzielne obserwacje i prace badawcze. Ważną rolę odgrywa w tych działaniach nauczyciel - jako koordynator. To nauczyciel planuje przedmiot i zakres badań, określa cel i sposób prowadzenia obserwacji, wybiera miejsce zajęć terenowych, uczy prawidłowego dokumentowania badań. Ma przy tym obowiązek pamiętania o aspektach wychowawczych - ukierunkowuje aktywność uczniów tak, aby wdrażali się do rozumnego, systematycznego, skutecznego i etycznego działania.

Co to jest obserwacja?

Obserwacje polegają na bezpośrednim „oglądzie” środowiska przyrodniczego i jego składników, np. roślin, zwierząt oraz innych obiektów, w tym także świeżych i trwałych preparatów mikroskopowych. W ramach obserwacji mieści się również praca z wykorzystaniem modeli, szkieletów, plansz dydaktycznych, foliogramów, filmów i innych pomocy dydaktycznych. Obserwacja jest też ważnym etapem doświadczeń przyrodniczych.

W zależności od wielkości obserwowanego obiektu i użytych przyrządów obserwacje dzielimy na makro- i mikroskopowe. Bez względu na rodzaj obserwacji nauczyciel powinien ukierunkować uczniów w ich działaniach i dopilnować, aby ich obserwacje były prowadzone systematycznie (dotyczy to np. obserwacji pogody, procesu kiełkowania i wzrostu rośliny nasiennej) i dokładnie (uczniowie powinni zwracać uwagę nawet na szczegóły, które wydają się im mało istotne). Obserwacje należy systematycznie i dokładnie dokumentować.

Dokumentacja obserwacji powinna zawierać:

  • cel obserwacji,

  • sposób prowadzenia obserwacji,

  • spostrzeżenia i wyniki (w postaci opisu, tabeli lub rysunku),

  • wnioski.

Dokumentacja powinna powstawać w trakcie prowadzenia obserwacji, ponieważ zmniejsza to ryzyko nieścisłości i pominięcia ważnych szczegółów.

Co to jest doświadczenie?

Oprócz obserwacji ważną rolę w nauczaniu - uczeniu się przyrody odgrywają doświadczenia przyrodnicze. Chociaż na etapie szkoły podstawowej doświadczenia są bardzo proste, to należy je opisywać zgodnie z zasadami dokumentacji doświadczeń. Nauczyciel powinien dobrać sposób dokumentowania do rodzaju prac badawczych i zwracać uwagę na to, aby uczniowie czytali instrukcje doświadczeń ze zrozumieniem, systematycznie prowadzili zapisy obserwacji i samodzielnie wyciągali wnioski. Formułowanie problemów badawczych i hipotez, odnoszenie wyników doświadczeń do literatury, planowanie działań powinno się odbywać pod kierunkiem nauczyciela.

Dokumentacja doświadczenia powinna zawierać:

  • temat doświadczenia,

  • problem badawczy,

  • hipotezę roboczą,

(Te trzy elementy na poziomie szkoły podstawowej formułuje nauczyciel).

  • opis przygotowania i przebiegu doświadczenia (w którym uwzględniamy m.in. potrzebne materiały i etapy doświadczenia),

  • obserwacje i wyniki,

  • wnioski,

  • odniesienie do literatury (na poziomie szkoły podstawowej źródła wskazuje nauczyciel).

Już na etapie szkoły podstawowej należy wprowadzić pojęcia próby kontrolnej i próby badawczej (nazywanej też doświadczalną). Trzeba być przygotowanym na trudne początki uczniowskich prac badawczych - pomyłki, a nawet niechęć uczniów. Wynikają one z innego niż w kształceniu zintegrowanym sposobu pracy i odmiennego dokumentowania jej efektów, dużej ilości nowych, często trudnych pojęć, obawy przed popełnieniem błędów. Rolą nauczyciela jest więc odpowiedni wybór przedmiotu doświadczenia, stopnia jego trudności, przydział zadań adekwatny do możliwości uczniów, tak aby każde dziecko było włączone do pracy, mogło się wykazać aktywnością poznawczą, mieć satysfakcję ze swojej pracy.

Obserwacje i doświadczenia według podstawy programowej

Obowiązująca podstawa programowa nauczania przyrody jedynie zakreśla ramy koncepcji kształcenia i wychowania. Brakuje w niej zapisów dotyczących przeprowadzenia konkretnych obserwacji i doświadczeń, chociaż pod hasłem Cele edukacyjne (określają, jakie efekty powinniśmy uzyskać w procesie nauczania - uczenia się) jest zapis: Zdobycie umiejętności obserwacji zjawisk przyrodniczych i dokonywania ich opisu.

W tym samym dokumencie, pod hasłem Zadania szkoły (wyznaczają ogólny rodzaj działań szkoły), znajdują się zapisy dotyczące prowadzenia obserwacji środowiska i zjawisk przyrodniczych, wykonywania prostych eksperymentów i interpretowania ich wyników oraz przeprowadzania ćwiczeń kształtujących umiejętność orientowania się w terenie.

Oczekiwane umiejętności uczniów w zakresie prowadzenia prac badawczych są najwyraźniej określone w wybranych punktach podstawy programowej, w części zatytułowanej Osiągnięcia. Przykładowe zapisy: Obserwowanie przyrodniczych składników środowiska i ich opis; Obserwowanie i identyfikowanie różnorodnych substancji i procesów chemicznych w najbliższym otoczeniu.

Uszczegółowienie tematyki obserwacji i doświadczeń zostawiono twórcom programów nauczania i nauczycielom przygotowującym plany edukacyjne. W programach, podręcznikach i zeszytach ćwiczeń znajdują się propozycje doświadczeń i obserwacji do przeprowadzenia w pracowni lub poza nią, pokazano także sposób przygotowywania i dokumentowania obserwacji i doświadczeń.

W podręcznikach i obudowie dydaktycznej serii Tajemnice przyrody już w IV klasie zamieszczono opisy doświadczeń i obserwacji oraz sposobów ich dokumentowania. To ułatwia nauczycielom rozwijanie i kształcenie u uczniów umiejętności, których znajomość będzie przydatna na kolejnych etapach kształcenia.

Nowa podstawa programowa (w wypadku IV klasy szkoły podstawowej wchodząca w życie w 2012 r.) bardzo precyzyjnie określa treści (wiedzę i umiejętności), których szkoła ma nauczyć przeciętnego ucznia. W celach kształcenia - wymaganiach ogólnych - znajdujemy punkt 5: Obserwacje, pomiary i doświadczenia, który dokładnie wskazuje zakres umiejętności ucznia w omawianym zakresie.

W treściach nauczania, czyli wymaganiach szczegółowych, we wszystkich punktach (poza punktem 3: Obserwacje, doświadczenia przyrodnicze i modelowanie, w całości poświęconym obserwacjom i doświadczeniom przyrodniczym) znajdziemy zapisy wskazujące na konieczność przeprowadzenia konkretnych doświadczeń, pomiarów i obserwacji oraz właściwego ich dokumentowania.

Nauczanie przez działanie daje efekty

Działania praktyczne kształtują i doskonalą wiele umiejętności nie tylko przyrodniczych, ale także ponadprzedmiotowych, niezbędnych na dalszych etapach edukacyjnych. Umiejętnościami tymi są m.in.: określanie ogólnego pokroju ciała organizmów i szczegółów ich budowy, analiza porównawcza, wskazywanie powiązań między poszczególnymi elementami przyrody, posługiwanie się przyrządami optycznymi i pomiarowymi.

Prace badawcze często odbywają się w zespołach, co stwarza możliwość rozwijania umiejętności pracy w grupie, przyjmowania odpowiedzialności za współpracujących, wzajemnego wspierania się, ale też zdrowej rywalizacji między zespołami. Każdy badacz szybko się orientuje, że warunkiem powodzenia badań są też cechy jego osobowości - systematyczność, dokładność, cierpliwość i spostrzegawczość.

Bezsprzecznie uczniowie lepiej zapamiętują informacje, które sami uzyskują. Podczas samodzielnej pracy badawczej mogą się też przekonać, że dobre zaplanowanie i przeprowadzenie eksperymentu czy obserwacji wymaga czasu i niekiedy wyrzeczeń - wzbudza to w nich szacunek dla ludzi nauki, uczy odpowiedzialności za przebieg doświadczeń, zwłaszcza gdy do badań wykorzystuje się żywe organizmy. Planowanie badań, opisywanie ich i wnioskowanie wymaga łączenia wiedzy z różnych dziedzin, często wykorzystania matematyki, co ma wpływ na ogólny rozwój intelektualny.

Zakończone powodzeniem badania przyczyniają się do rozwoju zainteresowań, inspirują do dalszych poszukiwań, ułatwiają zrozumienie wielu problemów, wreszcie mobilizują do korzystania z różnych źródeł wiedzy. Jak widać, lista zarówno kształconych umiejętności, jak i korzyści, które odnoszą uczniowie, pracując metodami laboratoryjnymi lub prowadząc obserwacje, jest dość długa i jednocześnie otwarta. Zachęcam wszystkich nauczycieli do jak najczęstszego wykorzystywania w swojej pracy z uczniami różnorodnych metod badawczych, obserwacji, wycieczek i zajęć terenowych.

Propozycje działań

Poniżej proponuję obserwację i doświadczenie, które warto przeprowadzić na lekcjach przyrody.

OBSERWACJA: Etapy rozwoju rośliny.

Potrzebne materiały: pojemnik (słoik) z wodą, gaza, gumka recepturka, trzy nasiona fasoli.

Cel obserwacji: Poznanie etapów rozwoju rośliny. Poprawne dokumentowanie prowadzonych obserwacji. (Cel należy uświadomić uczniom przed rozpoczęciem obserwacji).

Przygotowanie: Na pojemnik z wodą nałóż gazę i przymocuj ją gumką w taki sposób, aby gaza była zanurzona w wodzie. Wolne rogi gazy zagnij do środka. Połóż na gazie trzy nasiona fasoli tak, żeby były zanurzone w wodzie.

Sposób prowadzenia obserwacji: Codziennie obserwuj zmiany w wyglądzie nasion oraz uzupełniaj wodę w pojemniku. Obserwację prowadź przez trzy tygodnie.

Spostrzeżenia i wyniki

Przykładowe pytania pomocnicze ukierunkowujące obserwację i ułatwiające notowanie spostrzeżeń: