Przyczyny niepowodzeń szkolnych.
Przyczyny niepowodzeń szkolnych są zazwyczaj wielorakie i złożone, i prawie nigdy nie występują pojedynczo. Należą do nich takie czynniki jak niechętny stosunek do nauki, nieodpowiednie zachowanie się w szkole, lenistwo itp., to znaczy czynniki względnie zależne od dzieci albo też zła atmosfera wychowawcza w rodzinie, długotrwała choroba, różnorakie niedostatki w dydaktyczno-wychowawczej pracy szkoły itd., a więc czynniki od ucznia względnie niezależne. Złożony charakter przyczyn niepowodzenia ucznia w nauce szkolnej podkreślali zgodnie wszyscy autorzy, którzy zajmowali się dotychczas ich analizą. Nie wszyscy natomiast zgodzili się co do tego, które spośród różnych uwarunkowań odgrywają dominującą rolę i decydują ostatecznie o szkolnych postępach uczniów.
Henrich Grassel wyraża pogląd, że postępy uczniów w nauce zależą głównie od ich stopnia gotowości do pracy, który z kolei wyznaczony jest przez następujące zakresy czynników:
osobowość
stan zdrowia
rodzina
środowisko
nauczyciel
warunki pracy dydaktycznej
inne typu: organizacje dziecięce, sposób spędzania wolnego czasu od nauki, zainteresowania i uzdolnienia ucznia
Jan Konopnicki wymienia następujące kompleksy przyczyn niepowodzeń szkolnych:
intelektualne
emocjonalne
społeczne
szkolne: organizacyjne i metodyczne
Jednocześnie autor uważa, że na pierwszy plan należy wysunąć przyczyny społeczne, później przyczyny emocjonalne, a dopiero na końcu intelektualne.
Halina Spionek natomiast przedstawia nieco inny podział przyczyn niepowodzeń szkolnych. Za główną przyczynę uważa zaburzenia rozwoju dzieci. Zaburzenia te mogą mieć różne podłoże przyczynowe. Autorka wyodrębnia następujące przyczyny zaburzeń rozwoju dziecka:
biologiczne
społeczne
biopsychiczne
1. Rodzina jako źródło niepowodzeń szkolnych.
Rodzina stanowi dla dziecka naturalne i podstawowe środowisko, w którym się ono rozwija. W środowisku tym i w zależności od warunków tego środowiska kształtują się wszystkie czynności dziecka, jego osobowość, inteligencja. Rodzina kształtuje zatem w decydującym stopniu to, co nazywa się dojrzałością szkolną dziecka. Dzieci, którym środowisko rodzinne stwarza mniej korzystne warunki z punktu widzenia ich rozwoju intelektualnego, psychicznego i społecznego są na ogół gorzej przygotowane do podjęcia obowiązku szkolnego. Tak więc już w momencie wstępowania do szkoły istnieje zróżnicowanie poziomu ogólnego rozwoju sprawności umysłowej dziecka.
Wiele przypadków niepowodzenia szkolnego dzieci jest rezultatem nie tyle niedostatecznego rozwoju sprawności umysłowej, co raczej ograniczenie możliwości pełnego wykorzystania posiadanych sprawności intelektualnych na skutek różnych zachowań i konfliktów emocjonalnych, których źródłem jest bardzo często niesprzyjająca sytuacja rodzinna i błędy wychowawcze popełnione przez rodzinę.
Sytuację dziecka w rodzinie określają:
warunki społeczno-ekonomiczne, czyli poziom dochodów i wielkość mieszkania zajmowanego przez rodzinę
warunki kulturalne, to znaczy poziom wykształcenia rodziców, poziom potrzeb i zainteresowań kulturalnych, stopień ich zaspokajania i opieka nad rozwojem dziecka
warunki społeczno-psychologiczne, a więc struktura społeczna rodziny, pozycja dziecka w rodzinie, praca matki poza domem oraz atmosfera wychowawcza rodziny.
Sytuacja materialna rodziny zależy przede wszystkim od tego, jaka część dochodu miesięcznego rodziny przypada na poszczególnego jej członka. Złe warunki materialne rodziny wpływają w dużym stopniu na obniżenie postępów szkolnych dzieci, ponieważ pogarszają atmosferę życia rodzinnego, stając się przyczyną napięć i konfliktów między członkami rodziny, co z kolei odbija się ujemnie na samopoczuciu dziecka, a także na jego pracy szkolnej.
Bardzo ważnym czynnikiem sytuacji rodzinnej jest wielkość mieszkania. Jeśli nie zapewnia ono minimum wygody poszczególnym członkom rodziny jest często źródłem ostrych konfliktów. Dla dziecka sytuacja taka jest bardziej szkodliwa, że na nim właśnie najczęściej odbijają się ujemne skutki ciasnoty mieszkaniowej.
Ciasne mieszkanie stwarza gorsze warunki rozwoju różnych zainteresowań dziecka i ogranicza możliwości jego pracy w domu.
Dlatego też, niezależnie od warunków mieszkaniowych rodziny, dziecko musi posiadać własne miejsce do pracy, gdyż jest to podstawowym warunkiem wdrożenia się dziecka do systematycznego odrabiania zadań domowych i rozwijania zainteresowań. Dobrze zorganizowane miejsce pracy pomaga wytworzyć przyzwyczajenia sprzyjające skupieniu się, które ułatwia uczenie się.
Bardzo duże znaczenie dla rozwoju umysłowego i postępów szkolnych dziecka ma poziom kulturalny rodziny. Rodzina o wyższym poziomie kulturalnym lepiej przygotowuje dziecko do szkoły zarówno pod względem rozwoju jego sprawności intelektualnych jak i nawyków obcowania z dobrami kultury. Daje także dziecku lepsze warunki do spełniania obowiązków szkolnych i wyrabia w nim te cechy, które pozwalają mu łatwiej przystosować się do środowiska szkolnego.
Duży wpływ na rozwój intelektualny dziecka ma poczucie bezpieczeństwa w rodzinie, w której panuje dobro, spokojna atmosfera.
Atmosferę tę zaburzają konflikty między rodzicami, kłótnie i awantury spowodowane zwłaszcza przez alkoholizm.
Nie sprzyja powodzeniu szkolnemu atmosfera nerwowości, ciągłego pośpiechu i chaosu, która panuje często w tych rodzinach, gdzie ojciec i matka lub jedno z nich są ludźmi bardzo nerwowymi. Ma to miejsce w rodzinach, gdzie rodzice podejmują dodatkowe prace, zaniedbując w ten sposób dom i dzieci, tworząc nastrój napięcia i niepokoju.
Na atmosferę rodzinną składają się nie tylko stosunki między rodzicami, ale także stosunek rodziców do dzieci. Ma on wpływ na rozwój dzieci, na ich postawę, wpływa też na powodzenie w nauce. Jeśli dziecko ma poczucie, że jest zbyteczne, że rodzicom na nim nie zależy, nie wykazuje zapału do nauki. Jeżeli rodzice poświęcają mu niewiele czasu, nie interesują się jego sprawami i ciągle traktują je obojętnie - nie stara się ono osiągnąć dobrych wyników w nauce.
Nie wystarczy systematycznie posyłać dziecka do szkoły, zaopatrzyć je w potrzebne przybory szkolne. O powodzeniu szkolnym decyduje także zapewnienie mu ciszy i spokoju podczas odrabiania lekcji oraz ogólna atmosfera, jaka panuje w rodzinie, wolna od nadmiernych napięć, nacechowana życzliwością dla dziecka, a równocześnie kulturalna. Poza tym trzeba zwracać większą uwagę na to, czy dziecko uczy się systematycznie i prowadzi racjonalny tryb życia.
2. Szkoła jako przyczyna niepowodzeń szkolnych.
Jedną z wielu omawianych przyczyn niepowodzeń są tak zwane przyczyny szkolne. Przyczyny te możemy podzielić na dwa rodzaje: organizacyjne i dydaktyczne. Pierwsze tkwią w samej organizacji szkoły i jej programach, drugie w niewłaściwej organizacji pracy dydaktycznej.
Uznając istotny wpływ czynników pedagogicznych na postępy uczniów w nauce, trzeba zwrócić uwagę iż czynniki te są bardzo liczne, a także bardzo różne. Według Czesława Kupisiewicza do najważniejszych należą: treść, formy, metody oraz środki wychowania i nauczania, a ponadto warunki, w jakich przebiega praca dydaktyczno-wychowawcza, na przykład nauka na jedną lub dwie zmiany, stan liczbowy klasy, określony poziom kwalifikacji zawodowych nauczycieli, ich pozycja społeczna itd.
Ważną rolę odgrywa program nauczania. Gdy jest on niedostatecznie przystosowany do możliwości umysłowych uczniów w danym okresie życia, w procesie uczenia się dzieci występuje wiele trudności, których narastanie prowadzi z czasem do jawnych niepowodzeń szkolnych. Inną wadą programów jest ich przeładowanie. Realizacja dużej ilości materiału wymaga stałego pośpiechu, co uniemożliwia ugruntowanie wiadomości uczniów i w konsekwencji staje się przyczyną trudności szkolnych.
Kolejną przyczyną niezadowalającej efektywności pracy szkół jest nieprzystosowanie treści i organizacji nauczania do potrzeb i zainteresowań poszczególnych uczniów. Szkoła powinna rozwijać indywidualne zainteresowania dzieci. Tym samym zamiast eliminować uczniów niezdolnych, powinna im stwarzać możliwość wyboru najbardziej dla nich odpowiedniego kierunku nauki.
Wyraźny wpływ na jakość pracy szkoły, a więc takie lub inne rozmiary niepowodzeń szkolnych, mają ponadto takie czynniki, jak: częste zmiany nauczycieli pracujących w danej klasie, dwuzmianowość pracy szkół, wadliwie ułożone plany lekcji, wskutek czego w pewne dni tygodnia uczniowie przeciążeni są pracą, nie zawsze wystarczające wyposażenie szkół w sprzęt i pomoce naukowe.
Często źródłem niedostatecznych postępów uczniów w nauce jest niedostateczna pod względem dydaktycznym praca nauczyciela. Niedociągnięcia i błędy w realizacji poszczególnych ogniw procesu nauczania powodują obniżenie efektywności tegoż procesu, stanowią istotną przyczynę niepowodzeń dydaktycznych. Uświadomienie uczniom celów i zadań dydaktycznych często realizowane jest niewłaściwie lub całkowicie pomijane. Nauczyciele zapominają, że należy dostosować je do poziomu i możliwości intelektualnych uczniów.
W pracy nauczycieli często zauważa się brak systematycznej kontroli indywidualnej, na przykład prac domowych czy prac wykonywanych na lekcji, stosowanie ciągle tych samych form kontroli, stosowanie zbyt wysokich lub zbyt niskich wymagań, brak uzasadniania oceny. Na ocenę ucznia nauczyciele nie mają czasu, robią to w pośpiechu, w atmosferze nerwowości, napięcia, co ujemnie wpływa na psychikę dziecka.
Niedociągnięcia i błędy pracy dydaktycznej prowadzą z reguły do powstania drobnych początkowo i nieznacznych luk w wiadomościach ucznia oraz braku precyzji w ich nawykach intelektualnych. Luki te przeważnie zwiększają się z biegiem czasu powodując opóźnienie w nauce, a w konsekwencji ostrzejsze niepowodzenie ucznia w szkole.
W przypadku niepowodzeń dydaktycznych należy możliwie jak najwcześniej podjąć odpowiednie środki zaradcze. Środki te można podzielić na profilaktyczne i terapeutyczne.
Celem pierwszych jest zapewnienie dziecku powodzenia w nauce i niedopuszczenie do powstania niepowodzeń poprzez:
lepszą znajomość dziecka
obserwacje dziecka
odpowiednio opracowany program
podniesienie poziomu skuteczności nauczania i maksymalne podwyższenie efektywności pracy dydaktyczno-wychowawczej w szkołach
systematyczne badania wyników nauczania
odpowiednie przygotowanie nauczycieli do zapobiegania powstawaniu niepowodzeń i ich zwalczania.
Celem drugich jest leczenie niepowodzenia już istniejącego poprzez:
pomocnicze nauczanie indywidualne - zespołowe
organizowanie klas specjalnych, przejściowych lub wyrównawczych
3. Osobowościowe przyczyny niepowodzeń szkolnych.
Jest rzeczą powszechnie wiadomą, że powodzenie w nauce szkolnej zależy od uzdolnień dziecka oraz od poziomu jego rozwoju umysłowego.
Wśród ogółu dzieci w klasie znajduje się najczęściej niewielka grupa o nieco słabym rozwoju umysłowym. Przyczyną ich słabego rozwoju intelektualnego mogą być niekiedy zaniedbania środowiskowe, choroby przebyte w życiu płodowym, uszkodzenia okołoporodowe, urazy i choroby układu nerwowego we wczesnym dzieciństwie.
Zgodnie z wynikami najnowszych badań naukowych fragmentaryczne deficyty rozwojowe, obejmują najczęściej następujące dziedziny:
rozwój spostrzegania wzrokowego
rozwój spostrzegania słuchowego
rozwój motoryczny, a zwłaszcza rozwój manualny
W procesie nauki szkolnej dużą rolę odgrywają spostrzeżenia wzrokowe. Są jednak dzieci, u których rozwój spostrzegania wzrokowego jest opóźniony. Mają one trudności w rozróżnianiu liter, a tym samym w opanowaniu umiejętności czytania i pisania.
Inny jest rodzaj kłopotów występujących u dzieci z opóźnionym rozwojem spostrzegania słuchowego. Dziecko takie ma trudności z różnicowaniem dźwięków, podziałem wyrazów na głoski, a także łączeniem głosek w wyrazy. Płyną stąd trudności w czytaniu orasz pisaniu, głównie pisaniu ze słuchu.
Z obniżeniem poziomu analizy i syntezy słuchowej łączy się zazwyczaj pamięć słuchowa, dlatego uczniowie ci wolniej uczą się tabliczki mnożenia, a także gorzej zapamiętują wiersze.
Trudności w nauce szkolnej mogą wpływać także z opóźnień i zaburzeń rozwoju motorycznego. Dzieci, u których występują te nieprawidłowości doznają w szkole niepowodzeń przede wszystkim na lekcjach wychowania fizycznego i zajęć praktyczno-technicznych.
Opóźnienie w rozwoju ruchowym może obejmować całokształt tego rozwoju lub też niektóre jego strefy. Najważniejszym źródłem niepowodzeń szkolnych jest obniżenie sprawności manualnej. Dzieci o obniżonej sprawności ręki rysują i piszą brzydko oraz niestarannie. W szkole wolno uczą się pisać, mają trudności w łączeniu liter. Często nie zdążają zapisać, co jest zadane do domu. U niektórych dzieci zaburzenia rozwoju ruchowego występują w postaci nieprawidłowej laterolizacji, to jest stronnej przewagi czynnej
Osobną grupę uczniów, u których stwierdza się niepowodzenia szkolne stanowią dzieci upośledzone w stopniu lekkim.
Stosunkowo dobrze rozwinięte mogą być u tych dzieci niektóre funkcje elementarne: motoryczne, wzrokowe czy słuchowe. Najsłabiej natomiast rozwinięte są złożone spostrzeżenia słuchowe, mowa i związane z nią myślenie słowno-pojęciowe oraz zdolności abstrahowania i uogólniania. Dzieciom upośledzonym najtrudniej przychodzi wyodrębnianie właściwości istotnych wśród dużej liczby cech przypadkowych w postrzeganych przedmiotach. Trudno jest im także uchwycić związki przyczynowo-skutkowe wśród innych zbieżności zjawisk w czasie i przestrzeni. Dlatego dzieci upośledzone z takim mozołem uczą się poprawnego logicznego wnioskowania nawet na materiale konkretnym. Wszystkie te specyficzne właściwości poznawcze dzieci upośledzonych sprawiają, że nie mogą one efektywnie się uczyć razem ze swoimi rówieśnikami w szkole podstawowej. Potrzebują bowiem nie tylko więcej czasu, lecz również odmiennych metod dydaktycznych.
Zapobieganie niepowodzeniom uczniów wymaga przede wszystkim wykrycia i dokładnego ustalenia ich źródeł. Niektórym niepowodzeniom można przeciwdziałać, jeśli rodzice i placówki wychowania przedszkolnego w porę spostrzegą zarysowujące się niebezpieczeństwo i w oparciu o wskazania specjalistów otoczą dziecko specjalną opieką. Drogą ćwiczeń można wyrównać lub choćby zmniejszyć braki jeszcze przed rozpoczęciem nauki szkolnej, a później kontynuując pracę nad dzieckiem gdy chodzi ono już do szkoły, stosować dalsze zabiegi usprawniające.
Cz. Kupisiewicz, Podstawy…, s. 214
CZ. Kupisiewicz, Niepowodzenia dydaktyczne. Przyczyny i niektóre środki zaradcze, Warszawa 1970 PWN s. 21-22
J. Konopnicki, Powodzenia…, s. 45-46
H, Spionek, Zaburzenia rozwoju uczniów, a niepowodzenia szkolne, Warszawa 1985, PWN, s. 21-31
M. Tymkowa, Czynniki determinujące pracę szkolną dziecka, Warszawa 1964, PWN, s. 62-64
M. Tymkowa, Czynniki…, s. 64-65
M. Tymkowa, Czynniki…, s. 65-70
M. Tymkowa, Czynniki…, s. 70-73
H. Filipczuk, Zapobiegamy trudnościom i niepowodzeniom szkolnym, Warszawa 1995, Instytut Wydawniczy CRZZ, s. 59-60
Cz. Kupisiewicz, Niepowodzenia…, s. 39
Cz. Kupisiewicz, Niepowodzenia…, s. 42
Cz. Kupisiewicz, Niepowodzenia…, s. 80
Cz. Kupisiewicz, Podstawy…, s. 221
J. Konopnicki, Podstawy…, s. 141-144
J. Konopnicki, Podstawy…, s. 149-153
Cz. Kupisiewicz, Niepowodzenia…, s. 183
H. Spionek, Zaburzenia…, s. 52
H. Filipczuk, Zapobiegamy…, s. 79
H. Spionek, Psychologiczna analiza trudności i niepowodzeń szkolnych, Warszawa 1970, PZWS