Współczesne Zagrożenia Wychowania

Globalizacja i standaryzacja życia współczesnego świata sprawia, że zjawiska cywilizacyjno-kulturowe niosą ze sobą nowe zagrożenia, mogące zachwiać ludzką egzystencją. Fakt, że świat współcześnie pogrąża się w patologii społecznej, jest powszechnie znany. Źródeł zagrożeń wychowawczych a wręcz patologii społecznej można się doszukiwać w wielu rejonach życia społecznego i w wielu aspektach je tłumaczyć. Badacze jednak dopatrują się ich w sferze przeżyć psychicznych.

E. Durkheim na przykład był przekonany, że zło ludzkie jest z natury „wkomponowane” w ludzką osobowość. Z kolei T. Hirsche sądził, że destrukcja i patologia społeczna wynikają z rozluźnienia obyczajowości międzyludzkich. Ten problem inaczej dostrzega R. Schoemacher. W jego mniemaniu działania destrukcyjne wymagają swoistej „konsolidacji” grup działających destrukcyjnie. Odmienne zdanie w kwestii patologii i destrukcji ludzkiej wyraża J. Frank. Twierdzi on, że wszelkie zło i jego odmiany są rezultatem „zgnuśnienia” człowieka lub chęci wyzwolenia się z „awersji” do rzeczywistości.

Przyczyn dylematów wychowawczych można dopatrywać się w zmianie postaw i zachowań zbiorowisk ludzkich. Bowiem w tak szybkiej przemianie kultury, postępu technicznego i ekonomicznego, stają się one zaprzeczeniem podstawowych norm moralnych, etycznych a zwłaszcza obyczajowo-kulturowych. Nawał pracy i obowiązków, pęd życia powodują, że coraz więcej ludzi cierpi na różnego rodzaju dolegliwości i zaburzenia psychiczne. Co może przejawiać się nadmierną agresją, nadpobudliwością, nieufnością, lękami, podejrzeniami i chęcią odwetu czy zemsty.

Również braki wychowawcze mogą stać się podwaliną zagrożeń wychowawczych, ponieważ występuje na całym świecie ogromne zróżnicowanie ideowe. Wychowanie oparte jest zatem na różnych wzorcach i wartościach oraz odmiennych przesłankach celowościowych. Różnorodność opcji wychowawczych budzi miedzy ludźmi napięcia, uprzedzenia, konflikty i brak wzajemnej tolerancji.

I choć dawna formuła wychowawcza mówiąca o tym, że najlepszym sposobem postępowania wychowawczego jest przykład osób starszych czy nawet całych zbiorowości nie straciły na swej aktualności. Młodzież bowiem wciąż zdobywa wiedzę o rolach społecznych czy o stosunkach interpersonalnych poprzez naśladownictwo. Te jednak zjawiska relacji międzyludzkich wskazują, iż źródłem wszelkiej deprawacji społecznej młodzieży są głównie ludzie dorośli, a właściwie ich zbiorowości.

Bardzo duże znaczenie ma wpływ środowiska szkolnego na proces wychowania. Zdaniem wielu wybitnych pedagogów-humanistów naczelnym zadaniem każdej placówki oświatowej, nie tylko szkoły, jest przede wszystkim wychowanie. Procesy wychowawcze uwikłane są jednak w konteksty społeczne w przeciwieństwie do procesu kształcenia. Uczeń nie uczy się działań matematycznych czy chemicznych od społeczeństwa. Tych zagadnień uczy go szkoła. Natomiast takich zjawisk jak: kradzież, nieuczciwość, narkomania, haracze, ksenofobia, napady uczy się uczeń od społeczeństwa ludzi dorosłych- czyli poza szkołą.

To też reformy oświatowe nie przyniosą rezultatów, ponieważ środowisko poza szkolne wywiera o wiele większy wpływ niż środowisko szkolne czy dom rodzinny. Należałoby wprowadzić raczej reformy wychowawcze, które są możliwe wtedy, gdy weźmiemy pod uwagę nie tylko szkołę, ale całe społeczeństwo. Fakty dokonywania mordów, napaści czy kradzieży przez młodzież, nie są wyłącznie sprawą rodziców czy szkoły.

Ludzie młodzi uzyskują wyraźną „zachętę” do działań destrukcyjnych ze strony osób dorosłych. Z codziennych doniesień prasowych czy telewizyjnych dowiadujemy się o wielkich aferach finansowych, nadużyciach, korupcji, protekcji lub dyskryminacji gospodarczej, łapówkarstwie, wymuszaniu haraczy, sprzedaży narkotyków, nadużyciach władzy, porachunkach mafijnych czy nadużywaniu prawa. Wszystkie te zjawiska wpływają destrukcyjnie na proces wychowania młodych ludzi. Należy przy tym zwrócić uwagę na fakt, że są to zjawiska z obszaru ludzkich postaw i zachowań. Niestety, te postawy i zachowania są z gruntu wychowawczego naganne.

W Nowej Erze XXI wieku rozpowszechniło się zjawisko „komasacji” młodych ludzi z okazji odbywanych festiwali, zjazdów światowych, zlotów młodzieży, obozów międzynarodowych, w których biorą udział olbrzymie skupiska młodzieży. Takie zgromadzenia wyzwalają pewne przejawy „subkultur” jak np. narkomania, alkoholizm, zakażenia wirusem HIV drogą płciową, zbiorowe dewastacje i przejawy wandalizmu(Festiwal w Jarocinie). Moim zdaniem nie powinno się jednak generalizować zjawiska komasacji jako negatywnego zjawiska, gdyż nie wolno zapominać o takich spotkaniach jak: Światowy Dzień Młodzieży Katolickiej - spotkanie z Ojcem Świętym, który jest pozytywnym przejawem zgromadzeń ludzkich.

Oprócz „subkultur” ważnym czynnikiem wpływającym na młodzież jest grupa rówieśnicza i to w niej najczęściej pojawiają się pierwsze prowokacje do deprawacji, czyli do narkomanii, alkoholizmu, nikotyzacji, „komputeromanii”, „TV-manii”.  Olbrzymi wpływ telewizji na psychikę człowieka - szczególnie młodego - podkreślają wszystkie badania przeprowadzane w różnych środowiskach i kulturach. Obraz, w szczególności ruchomy, oddziałuje bardzo intensywnie. U młodego widza działanie to może być przyrównane do stanu hipnozy, w którą wprowadza pacjenta hipnotyzer, by po pewnym czasie wyprowadzić go z tego stanu. Różnica polega jednak na tym, iż ekran telewizyjny czy filmowy na swój sposób hipnotyzuje widza, lecz wyprowadzenia z tego stanu musi dokonać sam widz. U osób dorosłych, o ukształtowanej psychice, proces ten jest w pełni możliwy; zupełnie inaczej wygląda to jednak w przypadku dzieci i młodzieży. Dziecko uczestniczy w oglądanym spektaklu, angażując się w pełni i często utożsamiając się z bohaterami. Jeszcze długo po zakończeniu filmu jest "nieobecne" w rzeczywistości. Podejmuje działania, naśladując bohaterów oglądanych filmów, nie licząc się z rzeczywistymi faktami i ograniczeniami. W tym kontekście niezbędna jest obecność osoby dorosłej bliskiej dziecku, która pomoże mu powrócić do świata rzeczywistego. Jeśli zabraknie takiej osoby lub świat, do którego trzeba wrócić jest dla dziecka nieprzyjazny, wówczas wytworzy się nawyk ucieczki w świat ułudy i fantazji z wielką potrzebą pozostania w nim na zawsze. W ten sposób tworzy się mechanizm uzależnienia od telewizji.

    Ta pobieżna analiza wpływu telewizji i filmów na psychikę dziecka i młodego człowieka pokazuje, jak istotną sprawą są treści przekazywane tą drogą. Pozytywne treści mogą skutecznie wesprzeć proces wychowania, natomiast treści negatywne mogą go skutecznie zniszczyć. Najsilniej funkcjonuje to w sferze emocjonalnej i erotycznej; stąd też w tej dziedzinie obserwujemy najwięcej oddziaływań destrukcyjnych. O skutkach tych oddziaływań dowiadujemy się, czytając codzienną prasę informującą o aktach przemocy i gwałtach mających miejsce wśród coraz młodszych grup młodzieży i dzieci.

    Powszechnie uważa się, że współczesnym nośnikiem kultury są środki masowego przekazu, a więc telewizja, prasa, filmy. Jak w świetle powyższych uwag wygląda kształtowanie kultury młodego pokolenia? Pytanie to można jeszcze dobitniej wyrazić słowami Wielkiego Polaka, Papieża Jana Pawła II, wypowiedzianymi w siedzibie UNESCO na początku pontyfikatu, a powtórzonymi w Poznaniu do zgromadzonych tysięcy młodych ludzi: Pierwszym i zasadniczym zadaniem kultury jest wychowanie człowieka. Trudno o jednoznaczną, pozytywną ocenę w tym zakresie.

     Komputery stanowią niezwykły wyróżnik intensywnego rozwoju techniki. Jak zwykle w takich sytuacjach, obok wielu pozytywnych aspektów wykorzystania tego typu urządzeń, pojawiają się elementy negatywne, obok pożytecznych - niszczące.

    Powstanie sieci internetowej jest uważane za główny czynnik tzw. globalizacji informacji. Dzięki powszechnej dostępności do internetu osiągalne stają się informacje zawarte daleko poza bezpośrednim zasięgiem użytkownika, np. na drugiej półkuli. Strony internetowe największych muzeów świata proponują obejrzenie swoich bezcennych zbiorów, a biblioteki oferują możliwości korzystania z unikalnych i oryginalnych arcydzieł literatury.

    W świecie nauki, internet spowodował w praktyce zanik bariery informacji, której przepływ ma olbrzymie znaczenie dla rozwoju badań naukowych.

    Wobec tych niewątpliwie pozytywnych stron wykorzystania sieci internetowej pojawiają się inne elementy, takie jak pornografia, atrakcyjne strony sekt, destrukcyjne seanse internetowe. Treści przekazywane na stronach internetowych w praktyce nie podlegają kontroli. Przemysł pornograficzny bardzo szybko zaczął wykorzystywać to atrakcyjne narzędzie, tym bardziej że głównym użytkownikiem systemów stał się zazwyczaj młody człowiek.

    Internet to również bardzo ważny czynnik wykorzystywany przez różnego rodzaju sekty. Niezwykle atrakcyjne strony przygotowane przez sekty powodują wciągnięcie młodego człowieka coraz głębiej, aż do deklaracji przystąpienia do nich i współpracy w pozyskiwaniu nowych wyznawców. Ocenia się, że obecnie sieć internetowa stanowi główny element naboru nowych członków sekt.

    W sieci internetowej można również obejrzeć przygotowane spektakle o różnych treściach. Dwa przykłady zapowiedzi takich spektakli znalazły się w poznańskiej prasie lokalnej. Pierwsza notatka prasowa (z dnia 17.07.1998 r.) informowała, że o określonej porze będzie można oglądać w internecie akt seksualny nastolatków, przekazywany na żywo. Młodzi ludzie określili ten spektakl jako "utratę cnoty na żywo w internecie". Inny anons dotyczył możliwości obserwacji agonii człowieka umierającego na chorobę nowotworową.

    Równolegle z rozwojem komputerów rozwija się rynek programów i gier. Produkcja gier komputerowych jest adresowana do masowego odbiorcy, daje to zatem szansę dużych zysków w krótkim czasie.

    Większość gier oparta jest na prymitywnej "zabawie" w strzelanie i zabijanie. Obowiązuje zasada okrucieństwa wobec przeciwnika. Okrucieństwo jest oceniane negatywnie tylko w wydaniu przeciwnika, jest natomiast zaletą u bohatera, z którym identyfikuje się grający. W wielu przypadkach dodaje się do tego sceny silnie zabarwione erotycznie, z aktami bezwzględnej przemocy seksualnej. Rynek gier oferuje również pokaźną liczbę gier erotycznych, propagujących określone zachowania seksualne.    Ze względu na opisane wyżej cechy charakterystyczne gier komputerowych, łatwo jest zauważyć bezpośrednie zagrożenia, jakie stwarzają, w procesie wychowania. Najbardziej widoczne zagrożenie polega na brutalizacji życia. Efekty tego procesu spotykamy w codziennych informacjach radiowych, telewizyjnych i prasowych.   

 Kolejnym zagrożeniem - szczególnie istotnym w odniesieniu do młodego człowieka o silnych przewartościowaniach emocjonalnych - jest erotyzacja życia. Powoduje ona interpretację zachowań i postaw niekiedy wyłącznie w aspekcie erotycznym. Tym samym inne różnorodne formy wyrazu dostępne dla człowieka są marginalizowane lub wręcz zanikają. Tworzy się specyficzny łańcuch zachowań: przeżyć - doznać - użyć - wyrzucić.

    Ucieczka w nierealny świat ułudy stanowi kolejny element zagrożenia podobny do mechanizmu znanego z uzależnień od alkoholu lub narkotyków. Świat rzeczywisty przerasta młodego człowieka lub też jest niezgodny z jego oczekiwaniami. Zamiast decyzji o podjęciu trudu zmiany świata, np. poprzez pracę pojawia się pokusa ucieczki w świat wirtualny. Coraz częściej mówi się o psychologicznym uzależnieniu od komputera.

Inne, pozytywne przykłady można podać w zakresie dydaktycznych gier przedmiotowych, szczególnie z geografii, biologii i historii. Podobne efektowne zastosowania są znane w dziedzinie podróży i turystyki. Pozwalają one często na wirtualną podróż w nieznany ciekawy świat i dostarczają wielu wrażeń mających charakter uczący, a nie destrukcyjny.

    Wniosek, który należy sformułować brzmi podobnie jak w odniesieniu do sieci internetowej: gry komputerowe, a w szczególności wykorzystywany w nich mechanizm rzeczywistości wirtualnej, stanowi silne narzędzie oddziaływania na człowieka i może wspomagać jego rozwój, lecz może mieć również charakter destrukcyjny.

Chęć zaistnienia, pokazania się w grupie, zwrócenia na siebie uwagi powoduje, że młodzież sięga po coraz bardziej drastyczne środki. Sięgając po używki młodzi chcą swoim rówieśnikom udowodnić dojrzałość i niezależność, możliwość decydowania o sobie.

Ponadto problem narkomanii w Polsce jest problemem ideologicznym a tym samym problemem otwartym. Owa fala ma swoje źródło nie rzadko w szkole, gdzie rosną wymagania i obowiązki wobec uczniów, Ci często nie mogą im sprostać sięgają po „wspomagacze” w postaci np. amfetaminy. Szkoła będąc instytucją oświatowo-wychowawczą staje się ośrodkiem pierwszego kontaktu z narkotykami, również ze względu na obecność młodocianych dealerów.

Narkomania jako jeden z najdotkliwszych przejawów patologii społecznej wzbudza zainteresowanie szerokich kręgów społeczeństwa i elit politycznych. Zjawisko to obrosło legendami i przesądami, wkomponowane w określoną strukturę, otoczone jest lękiem przed popadnięciem w nałóg. Nie ma państwa, które nie borykało się z tym problemem. Wraz ze wzrastającą liczbą uzależnionych lub też bezpośrednio zagrożonych uzależnieniem, wzrasta liczba przestępstw związana z narkotykami. Powstała nowa kategoria przestępców zajmujących się wyrobem, przemytem i handlem narkotykami ma ogromną skalę. Ponadto trudna sytuacja materialna państwa stwarza dogodne warunki do poszukiwania źródeł szybkiego zysku, a wśród nich również zarobkowania na handlu narkotykami.

Na przełomie XX wieku wraz z postępem technologicznym i początkiem laboratoryjnej produkcji alkaloidów, opium i kokainy, narkomania otrzymała nowe wymiary masowości i epidemicznego sposobu rozprzestrzeniania się. Ekspansja transportu i handel międzynarodowy zmniejszyły odległości i naturalne bariery między narodami. Plaga narkomanii nie ominęła żadnego państwa. Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) w 1997 roku szacowała liczbę osób używających narkotyki na 60 milionów. Największą, bo 30 milionową grupę stanowią "konsumenci" konopi indyjskich, z których jest wytwarzana marihuana i haszysz, 1,6 mln stanowią osoby uzależnione od kokainy, 1,7 mln to osoby uzależnione od opium, a 700 tyś od heroiny.

Niepokojącym faktem jest obniżanie się dolnej granicy wieku osób biorących narkotyki. Granica ta wynosi 9-10 lat, czyli narkotyki zażywają dzieci szkół podstawowych.

Amfetamina jest bardzo popularnym narkotykiem wśród młodzieży szkolnej a także studentów czy osób dążących do sukcesu, kariery. Powoduje ona podniecenie, stan samozadowolenia, wysokiej samooceny, łączy się z nadmierną rozmownością, pobudliwością, jednoczesnym rejestrowaniu wielu bodźców. Zażywanie amfetaminy powoduje życie na tzw. większych obrotach jednak prowadzi to nieuchronnie do wyniszczenia organizmu oraz poważnych zaburzeń psychicznych.

Konopie indyjskie są najbardziej na świecie rozpowszechnioną rośliną służącą do produkcji narkotyków. Z konopi otrzymuje się marihuanę, haszysz, olej haszyszowy. Najważniejszym składnikiem konopi indyjskich jest Delta tetrahydrocarnnabind (Delta 9 THC) który ma działanie psychotropowe. Marihuana zazwyczaj jest palona w formie skrętów, zmieszana z tytoniem. Odczucia po zażyciu tego narkotyku podobne są do odczuć przy upojeniu alkoholowym. Systematyczne zażywanie marihuany czy haszyszu może powodować halucynacje, stany lękowe, zaburzenia pamięci, zaburzenia pracy serca, zanik systemu obrony immunologicznej organizmu.

W narkomanii wyróżnić można dwie ogólne przyczyny uzależniania się: początkowe, w których dominuje ciekawość, moda, namowa, naśladownictwo oraz motywy późniejsze, gdzie podstawowe znaczenie jest nadane przymusowi, uzależnieniu i głodowi narkotycznemu B. Hołyst następująco ujmuje przyczyny narkotyzowania się:

1) przyczyny tkwiące w środowisku rodzinnym

- konflikty i nieporozumienia

- trudna sytuacja rodzinna

- błędy wychowawcze rodziców

2) przyczyny tkwiące w środowisku szkolnym

- niepowodzenia w nauce

- kłopoty związane ze szkołą

- metody wychowawcze szkoły

3) przyczyny tkwiące w środowisku rówieśniczym

- wzorowanie się na rówieśnikach

- namawianie przez osoby odurzające się

- chęć poprawy kontaktów rówieśniczych

- poszukiwanie akceptacji]

- chęć zaimponowania

4) przyczyny tkwiące w społeczeństwie

- brak dostatecznej wiedzy na temat narkomanii

- przypadkowy kontakt ze środkiem odurzającym

- brak możliwości atrakcyjnego spędzenia czasu wolnego

- protest przeciwko rzeczywistości

- przyczyny polityczne

5) przyczyny tkwiące w sferze funkcjonowania osobowości

- zaspokojenie wiedzy poznawczej

- przymus (jako skutek nałogu)

- reakcje ucieczkowe

- kryzys egzystencjalny

- niedojrzałość

- poczucie odrzucenia

- poszukiwanie wolności

- skutek porażek życiowych

Do zagrożeń wychowawczych zaliczyć można również alkoholizacje. Alkoholizm jest podobnie jak narkomania chorobą, która swoim działaniem obejmuje nie tylko organizm alkoholika ale także jego życie społeczne. WHO definiuje alkoholików jako osoby spożywające alkohol u których występuje fizyczne i psychiczne uzależnienie oraz różnego rodzaju zaburzenia w funkcjonowaniu społecznym, międzyludzkim oraz choroba ta wymaga leczenia. Bezpośrednią przyczyną alkoholizmu jest samo długotrwałe spożywanie alkoholu. Organizm i psychika po pewnym czasie uzależnia się od alkoholu. Pośrednią przyczyna alkoholizmu jest między innymi traktowanie alkoholu jako niezbędnego elementu życia społecznego, samotność, niemożność rozwiązania swoich problemów życiowych i szukanie w alkoholu ucieczki od rzeczywistości. Alkohol szkodliwie wpływa na wątrobę (marskość wątroby czyli niezdolność do oczyszczania naszego organizmu ze szkodliwych substancji), nadmierne rozszerzanie się tętnic, odwodnienie, wrzody żołądka, zaburzenia w układzie nerwowym objawiające się zachwianiem ruchu, mowy. Alkohol piją dorośli, młodzi jak i dzieci. Młodzież po spożyciu alkoholu robi się agresywna wulgarna a co za tym idzie pozostawia wiele śladów wandalizmu. Wiele mienia prywatnego jest niszczona, a konsekwencje karne są znikome. Młodzi uciekający w alkohol szukają w nim „rozwiązania” problemów.

Dużym zagrożeniem a zarówno dylematem wychowawczym jest przestępczość. Prawo, nie tylko karne, ustanawia cały szereg kategorii wiekowych, od przynależności do których zależy między innymi odpowiedzialność za popełnienie czynów zabronionych. W obecnym stanie prawnym wyróżniamy np.: takie grupy, jak dzieci czyli osoby przed ukończeniem 13. roku życia, nieletnich między 13. a 17. rokiem życia i dorośli powyżej 17. roku życia. Konsekwencją tego podziału jest podleganie odpowiedzialności bądź na zasadach Kodeksu Karnego, bądź Ustawy z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich (Dz. U. Nr 35, poz. 228). Interesująca nas grupa nieletnich podlega właśnie tym przepisom, co w konsekwencji oznacza, że nie stosuje się wobec nich kar, a jedynie środki wychowawcze i poprawcze. Celem jest więc nie odwet, sprawiedliwa odpłata, czy izolacja, a resocjalizacja i zapewnienie prawidłowego rozwoju psychofizycznego. Cytowana ustawa przewiduje prowadzenie postępowania wobec nieletnich zarówno w związku z popełnieniem czynu przestępnego, jak i występowaniem oznak demoralizacji. Oznacza to, że spożywanie alkoholu może stać się samoistną przyczyną prowadzenia postępowania, jak i towarzyszyć innym zachowaniom. Otwartość młodzieży na przekraczanie granic prawa spowodowane jest wzrastającą przestępczością ludzi dorosłych, zwłaszcza przestępczości gospodarczych, nagłaśnianych w mediach. Łatwość dokonywania czynów łamiących prawo wspomagają i podsycają narkotyki i alkohol oraz grupy rówieśnicze. Świadomość bezkarności ułatwia im takie destrukcyjne działanie, a poparcie ze strony „paczki” mobilizuje do działania. Skala przestępczości wzrosła, i wzrasta, niewspółmiernie do poprzednich epok.

Wychowanie, podobnie jak cywilizacja i kultura muszą stać się przedmiotem ogólnoludzkiej troski, a nie tylko wyspecjalizowanych placówek oświatowo-wychowawczych. Radio, prasa i telewizja mogą stać koło szkoły i domu rodzinnego ważnym sprzymierzeńcem procesu wychowania.

Należy pamiętać, że zjawiska wychowawcze nie występują jedynie w warunkach szkoły, ale głównie poza nią. Na dyskotekach, na stadionach piłkarskich, miejscach publicznych, zabawach, obozach koloniach. Zatem nie można, analizując procesy wychowawcze, ograniczyć się do zajęć szkolnych.

Reforma wychowawcza jest wiec konieczna, ale powinna stać się potrzebą społeczną.

Cywilizacja ma to do siebie, że nieustannie postępuje. Natomiast to co ulega degradacji, to humanizm i kultura. A kultura i humanizm w ujęciu pedagogicznym to właśnie wychowanie. Należy zatem edukację powiązać z tą sferą, sferą przekonań, światopoglądu, wierzeń oraz intelektualizmu. Na to żeby cywilizacja i jej produkty mogły służyć rozwojowi niezbędna jest pewna podstawa kulturowa i humanistyczna Umiejętność korzystania z dóbr cywilizacji w sposób godny człowieka, oparty jest na podstawach moralnych. Myślę, że my, jako społeczeństwo, powinniśmy więcej uwagi poświeć zagrożeniom wychowawczym, bo należyte wychowanie w powiązaniu z cywilizacja stanowi podstawę postępu ludzkości.

Literatura:

1. Frasunkiewicz D., Rodzina i telewizja, "Wychowawca", nr 6/1997.

2. Grzegorski Z.G., Ja, dziecko i telewizja, Poradnik dla rodziców i wychowawców, Poznań 2000.

3. Lepa A. bp, Pedagogika mass mediów, Częstochowa 2000.

4. Pulikowski J., Urbaniakowie G. A., Młodzi i miłość, Wrocław - Poznań, 1996.

5. Rozpiątkowski P., Rodzice, dziecko plus telewizja, "Niedziela" nr 39/1998.

6. Popularna Encyklopedia mass mediów, (red.) Skrzypczak J., Poznań 1999.

7. Urbaniak A., Wspólna troska - Wychowanie do miłości w domu i szkole, Poznań 1999.

8. B.Popielski "Sądowo lekarskie zagadnienie narkomanii" Wrocław 1993r.

9. J. Czerny, Zagrożenia wychowawcze we współczesnym świecie, Katowice 1999

10. W. Godzic, Retoryka Sieci-retoryka reklamy, „Aida-media”1999 nr 9

11. K. W. Frieske, P. Poławski, Opieka i kontrola. Instytucje wobec problemów społecznych, Katowice 1999

12. J. Czerny, Zagrożenia wychowawcze we współczesnym świecie, Katowice 1999

13. A. Łatka "Narkotyki. Podstawowe rodzaje i opis" Główny Urząd Ceł Warszawa 1993

14. Centrum Metodologiczne Pomocy Psychiczno-Pedagogicznej MEN "Zanim w szkole będzie źle" Warszawa 1996

15. B.Hołyst "Narkomania" Problemy prawa i kryminologii

16. T.Cekiera "Toksykomania" PWN Warszawa 1985r.

1

1

---