Dr Anna Malenda
Grupa eksperymentalna (ang. experimental group) - w naukach społecznych zbiór osób tworzących w badaniach eksperymentalnych grupę, do której świadomie i celowo badacz wprowadza zmienną niezależną (tzw. czynnik eksperymentalny, inaczej bodziec eksperymentalny), a następnie obserwuje jej wpływ na zmienną zależną. W eksperymencie przeprowadzanym na gruncie pedagogiki grupę eksperymentalną stanowić może klasa jako zespół uczniów, nauczyciele pracujący w określonej szkole, grupa wychowanków jakiejś placówki oświatowo - wychowawczej; wówczas czynnikiem eksperymentalnym może być - odpowiednio - nowatorska metoda nauczania wprowadzona do danej klasy; odbywany przez nauczycieli kurs dokształcający, cykl pogadanek i dyskusji prowadzonych wśród wychowanków na temat tolerancji.
Dobór grupy eksperymentalnej jest jedną z czynności mieszczących się w tzw. schemacie eksperymentalnym, nazywanym także planem eksperymentalnym albo techniką eksperymentu. W pedagogice najczęściej stosowany jest schemat klasyczny (inaczej technika grup równoległych, technika grup porównawczych), w którym jednym z kroków jest wybór dwóch - maksymalnie do siebie podobnych, zwłaszcza w zakresie zmiennej zależnej - grup: eksperymentalnej i kontrolnej. W obu grupach dokonuje się dwukrotnie pomiaru zmiennej zależnej: przed wprowadzeniem bodźca do grupy eksperymentalnej (badanie wstępne, czyli pretest) oraz po upływie przyjętego czasu trwania eksperymentu (badanie końcowe, czyli posttest). Porównanie uzyskanych wyników pomiarów pozwala stwierdzić stopień oddziaływania czynnika eksperymentalnego na zmienną zależną.
Technice grup równoległych stawia się zarzut, że nie daje ona całkowitej pewności, iż to zmienna niezależna wywołała otrzymane rezultaty badań w grupie eksperymentalnej. Mogły się do tego przyczynić np. pewne szczególne cechy osób wchodzących w skład grupy eksperymentalnej, których nie pokazały badania wstępne. Dlatego też dużą wagę przywiązuje się do właściwego doboru osób do grupy eksperymentalnej i do grupy kontrolnej. Wzrost ujednolicenia grup daje większą pewność wysuwanych wniosków z przeprowadzonego eksperymentu.
Przykładowo: badacza interesuje, jaki wpływ na relacje pomiędzy nauczycielami a uczniami ma uczestniczenie nauczycieli w treningu asertywności. Przy doborze nauczycieli do grup porównawczych, czyli do grupy eksperymentalnej i kontrolnej, badacz weźmie pod uwagę nie tylko zmienną zależną (tj. relacje panujące pomiędzy nauczycielami a uczniami), ale także cechy osobowościowe badanych, staż pracy, wykształcenie, motywację do pracy w zawodzie nauczyciela itp. Otrzymanie przez eksperymentatora dwóch identycznych grup nie jest w praktyce możliwe, gdyż przy podobieństwie jednej cechy pojawią się różnice w innych znaczących dla badań cechach, np. jedni nauczyciele będą bardziej otwarci na zmiany, inni - bardziej komunikatywni itp. Można zatem powiedzieć, że przy doborze grup: eksperymentalnej i kontrolnej dąży się do maksymalnego ich ujednolicenia pod względem istotnych zmiennych. To, że dla poprawności eksperymentu grupy mają różnić się między sobą w jak najmniejszym stopniu, sprawi, że badacz nie uczyni z nauczycieli lubianych przez uczniów - grupy eksperymentalnej, a z nielubianych - grupy kontrolnej.
W uzyskaniu maksymalnego podobieństwa grup porównawczych pomocne są tzw. techniki doboru grup, które opisuję sposoby przyporządkowywania osób badanych do grupy eksperymentalnej i grupy kontrolnej. Należą do nich:
- randomizacja, czyli losowy podział zbiorowości na grupy ujęte w schemacie eksperymentalnym; można ją przeprowadzić, rzucając monetą, czy też posługując się tablicami liczb losowych;
- dobór parami, w którym każdej osobie będącej w grupie eksperymentalnej odpowiada osoba z grupy kontrolnej posiadająca zbliżone istotne cechy; zaleca się go, gdy zbiorowość jest bardziej zróżnicowana oraz niewielka jest liczebność grup porównawczych;
- dobór polegający na „wyrównywaniu rozkładów częstości”, w którym dwie grupy dopasowuje się do siebie ze względu na zbliżone w nich rozkłady istotnych zmiennych; nie stawia się przy tym wymogu, aby grupa eksperymentalna i grupa kontrolna były do siebie podobne pod względem określonej kombinacji istotnych zmiennych;
- technika grup równoważnych, która jest techniką nielosową; stosowana, gdy badacz dobrze zna daną zbiorowość, co pozwala mu na dobór celowy ujednoliconych pod względem określonej cechy grup porównawczych.
Obok wybrania jak najbardziej podobnych do siebie grup: eksperymentalnej i kontrolnej za równie ważne uznaje się poddawanie tych grup w czasie trwania eksperymentu ujednoliconym oddziaływaniom tzw. zmiennych ubocznych, zakłócających. Wymaganie identyczności warunków dla grup uświadamia, że w eksperymencie istotne jest nie tyle stwierdzenie, że zaszła zmiana, ale zbadanie, czy zmianę powstałą w grupie eksperymentalnej można przypisać zmiennej niezależnej oraz czy w grupie kontrolnej to brak tej zmiennej sprawił nieobecność zmian.
Grupa eksperymentalna występuje nie tylko w klasycznym schemacie eksperymentalnym, ale również w pozostałych, będących jego przekształceniami, takich jak np.:
- technika jednej grupy, do której odwołuje się badacz, gdy nie ma możliwości stworzenia grupy kontrolnej;
- schemat Solomona, w którym są dwie grupy eksperymentalne (jedna z nich z pretestem) oraz dwie grupy kontrolne (w tym jedna z pretestem);
- schemat rotacyjny (technika rotacji, inaczej krzyżowa), który polega na przemiennym wprowadzaniu zmiennej niezależnej do każdej z dwóch grup, czyli ta sama grupa przez pewien czas jest grupą eksperymentalną, a przez pewien - kontrolną.
Grupa kontrolna (ang. control group) - w naukach społecznych zbiór osób tworzących w badaniach eksperymentalnych grupę, do której badacz nie wprowadza zmiennej niezależnej (tzw. czynnika eksperymentalnego, inaczej bodźca eksperymentalnego), czyli pozostawia ją w nie zmienionych warunkach. Grupa kontrolna nie występuje w schemacie eksperymentalnym zwanym techniką jednej grupy . Badacz dysponuje jedną grupą, do której wprowadza zmienną niezależną (czyli w badaniach uczestniczy tylko → grupa eksperymentalna), dokonuje przy tym dwóch pomiarów zmiennej zależnej: przed i po oddziaływaniu czynnika eksperymentalnego. W pozostałych schematach (technikach) - grupa kontrolna służy porównaniu z grupą eksperymentalną.
Istotne jest izolowanie grupy kontrolnej od sytuacji eksperymentu. Przykładowo, jeśli w eksperymencie interesuje badacza wpływ określonego programu telewizyjnego na zasób wiedzy licealistów na temat Unii Europejskiej, to uczniowie z grupy eksperymentalnej oglądać będą ten program, natomiast osoby tworzące grupę kontrolną wręcz nie mogą tego robić - czynnik eksperymentalny (czyli dany program telewizyjny) nie może bowiem pojawić się nawet w najmniejszym stopniu w grupie kontrolnej.
Istnienie grupy kontrolnej umożliwia przyjmowanie założenia, że grupy: eksperymentalna i kontrolna nie uległy żadnym innym oddziaływaniom aniżeli - odpowiednio - obecność czy nieobecność czynnika eksperymentalnego. I tak: jeśli po przeprowadzeniu eksperymentu badacz stwierdzi, że w grupie kontrolnej nie zaszły zmiany, to może przyjąć, iż na grupę eksperymentalną nie oddziaływał żaden czynnik poza zmienną niezależną i pojawienie się zmian w tej grupie przypisać można wyłącznie działaniu właśnie zmiennej niezależnej. Jeśli jednak w grupie kontrolnej pojawiły się jakieś zmiany w obrębie zmiennej zależnej, to badacz porównuje różnicę między stanem grupy eksperymentalnej i stanem grupy kontrolnej po zakończeniu eksperymentu i tylko tę różnicę uznaje za rezultat działania czynnika eksperymentalnego.
Literatura:
Frankfort-Nachmias Ch., Nachmias D., Metody badawcze w naukach społecznych, Zysk i S-ka Wydawnictwo, Poznań 2001;
Skonieczny T. (red.), Metody badania rzeczywistości społecznej, Wyd. WSP, Słupsk 1996;
Sułek A., Eksperyment w badaniach społecznych, PWN, Warszawa 1979;
Zaręba E., Eksperymenty i próby eksperymentalne w pedagogice, (w:) Orientacje w metodologii badań pedagogicznych, (red.) S. Palka, Wyd. UJ, Kraków 1998.