Marian Niezgoda

TWIERDZENIA

• Pojęcie twierdzenia:

1. Kategoria twierdzenia (prawa) pojawia się wtedy gdy staramy się nie tylko opisać (czyli odpowiedzieć na pytanie jak jest), ale także wyjaśnić funkcjonowanie jakiś stanów lub fragmentów rzeczywistości (zjawisk, pro­cesów). W procesie wyjaśniania odwołujemy się najczę­ściej do związków pomiędzy zjawiskami (zmiennymi). Te związki mogą przybierać postać zależności:

• przyczynowo-skutkowych (mocniejszej), gdy zajście jednego zjawiska wywołuje zajście innego lub zmianę stanu innego zjawiska,

• współwystępowania (słabszej) gdy zachodzeniu jednego zja­wiska towarzyszy zachodzenie innego zjawiska,

• funkcjonalnej (słabszej) gdy zjawisko jedno jest uzależ­nione od drugiego.

1. Twierdzenie jest zdaniem orzekającym coś o rzeczywistoś­ci: o jej stanie (egzystencji) lub o związkach pomiędzy jej właściwościami. Jako zdaniu w sensie logicznym przy­sługuje mu walor prawdy lub fałszu.

2. Twierdzenie jest zbudowane z dwóch części: poprzednika i następnika. Rodzaje pojęć występujących w poprzedniku i następniku decydują o typie twierdzenia.

3. Twierdzenia (prawa) można konstruować w dwojaki sposób:

• wyprowadzając je z twierdzeń (praw) ogólniejszych (deduk­cja). Wtedy ich prawdziwość i ważność jest zagwa­rantowana przestrzeganiem logicznych reguł wnioskowania (rachunku zdań),

• konstruując je w oparciu o dane empiryczne, gromadząc informacje o stanie i zależnościach (indukcja). Jednak ich prawdziwość jest trudniejsza do dowiedzenia, ze wzglę­du na ograniczenia metody indukcji (brak indukcji zupełnej)

• Rodzaje twierdzeń

1. Podział ze względu na uniwersalność twierdzeń, tj. zakres ich obowiązywania:

- twierdzenia ogólne (ogólne prawa nauki), których zakres obowiązywania nie jest warunkowany żadnymi ogranicznika­mi czasowo-przestrzennymi. Jednak istnieją wątpliwości czy istnieją takie prawa absolutne. Okazuje się, że zwykle ich zakres obowiązywania ograniczają jakiegoś typu warunki (np. prawa mechaniki klasycznej i ich ogranicze­nia, a w naukach społecznych uniwersalność jest jeszcze bardziej problematy­czna. Może się tak zdarzyć, że prawo ogólne (uniwersalne) będzie tylko ogólnikiem, który niczego nie wyjaśnia.

- generalizacje, tj. takie gdy w poprzedniku występuje pojęcie (nazwa) ogólne, a w następniku jednostykowe. Generalizacje są twierdzeniami typowymi dla nauk huma­nistycznych i społecznych, ponieważ są zwykle odnoszone do konkretnych epok historycznych, o których specyfice decy­duje szczególny układ warunków. Wśród generalizacji można wyróżnić:

+ generalizacje historyczne (np. twierdzenia o związku etosu rycerskiego ze strukturą społeczną są ograni­czone do epoki średniowiecza),

+ twierdzenia lokalizacyjne

2. Twierdzenia w naukach społecznych mają bardzo rzadko cha­rakter twierdzeń o zależnościach (związkach) bezwyjąt­ko­wych. Najczęściej procesy społeczne mają stochastyczny charakter, tzn., że zachodzą z określonym prawdopodo­bień­stwem.

• Hipotezy

1. Hipotezy są twierdzeniami jeszcze nie udowodnionymi, takimi, które rozpoczynają się od formułki “Czy jest prawdą, że...”. Hipoteza jest rodzajem przypuszczenia o związkach pomiędzy zjawiskami (procesami).

2. Do hipotez odnoszą się wszystkie uwagi o charakterze twierdzeń i ich budowie. Warto dodać, że niektóre hipotezy pozostają zawsze na poziomie hipotez, bo nie dają się udowodnić (przynajmniej przy obecnym stanie rozwoju nauki).

3. Hipotezy mogą mieć postać słabą (hipotezy egzystencjalne “Czy prawdą jest, że X istnieje”) średnią i mocną (o zależnościach przyczynowo-skutkowych).

4. Hipotezy przyjmują postać hipotez teoretycznych gdy w poprzedniku i następniku występują pojęcia teoretyczne oraz roboczych, gdy w poprzedniku i następniku występują definicje operacyjne czyli wskaźniki.

• Błędy w formułowaniu twierdzeń

1. Wewnętrzna sprzeczność.

2. Tautologia.

2

3

---