ODPOWIEDZIALNOŚĆ CYWILNA, KONTRAKTOWA I DELIKTOWA

Odpowiedzialność cywilna jest to ponoszenie przewi­dzianych przez prawo cywilne niekorzystnych skutków zachowania wła­snego lub innych osób.

Prawo cywilne do zdarzeń (zachowań) powodujących ujemne (nieko­rzystne) skutki zalicza: niewykonanie zobowiązania, nienależyte wykonanie zobowiązania oraz czyny niedozwolone. One stanowią źródła odpowiedzial­ności cywilnej,

l. Majątkowy charakter odpowiedzialności cywilnej. Prawo cywilne przewiduje odpowiedzialność osobistą każdej osoby (fizycznej czy praw­nej), która w rozumieniu przepisów prawnych odpowiada za powstanie szkody i dlatego jest obowiązana do świadczenia naprawienia szkody. To oznacza obowiązek świadczenia swoim majątkiem teraźniejszym, jak również mająt­kiem przyszłym.

Świadczenie naprawienia szkody powinno nastąpić w taki sposób, by uszczerbek poniesiony przez poszkodowanego został w pełni wyrównany. Kodeks cywilny wyszczególnia dwa sposoby naprawienia szkody, z których pierwszy polega na przywróceniu stanu poprzedniego (sytuacji, która istnia­łaby, gdyby nieprawidłowe działanie lub zaniechanie nie miało miejsca), zaś drugi - to rekompensata pieniężna, która polega na zapłacie do rąk uprawionego sumy pieniężnej odpowiadającej wysokości szkody. Zgodnie z wolą ustawodawcy, wybór sposobu naprawienia szkody należy do poszkodowa­nego, który dokonuje wyboru przez złożenie stosownego oświadczenia dru­giej osobie.

Art. 363. § 1. Naprawienie szkody powinno nastąpić, według wyboru poszkodowanego, bądź przez przywrócenie stanu poprzedniego, bądź przez zapłatę odpowiedniej sumy pieniężnej. Jednakże gdyby przywrócenie stanu poprzedniego było niemożliwe albo gdyby pociągało za sobą dla zobowiązanego nadmierne trudności lub koszty, roszczenie poszkodowanego ogranicza się do świadczenia w pieniądzu.

§ 2. Jeżeli naprawienie szkody ma nastąpić w pieniądzu, wysokość odszkodowania powinna być ustalona według cen z daty ustalenia odszkodowania, chyba że szczególne okoliczności wymagają przyjęcia za podstawę cen istniejących w innej chwili.

Dwa ograniczenia:

- gdy przywrócenie stanu poprzedniego jest niemożliwe

- gdy pociąga za sobą dla zobowiązanego nadmierne trudności lub koszty

2. Rodzaje odpowiedzialności cywilnej. W prawie cywilnym rozróż­nia się dwa rodzaje odpowiedzialności, a mianowicie: odpowiedzialność kontraktową (nazywaną również odpowiedzialnością umowną) oraz odpo­wiedzialność deliktową, będącą następstwem popełnienia czynu niedozwo­lonego. O podziale tym stanowi źródło powstania odpowiedzialności cywil­nej. Źródłem odpowiedzialności kontraktowej (umownej) jest niewykonanie lub nienależyte wykonanie istniejącego zobowiązania przez partnera umo­wy. Natomiast źródłem odpowiedzialności deliktowej jest popełniony czyn niedozwolony, w następstwie którego powstała szkoda.

Odpowiedzialność cywilna może być oparta na:

a) zasadzie winy,

b) zasadzie ryzyka,

c) zasadzie słuszności,

d) zasadach współżycia społecznego.

Zasada winy opiera się na założeniu etycznym. Według tej zasady osoba, która swoim zawinionym czynem (działaniem albo zaniechaniem) komuś wyrządza szkodę, powinna ponieść konsekwencje swego zachowania, a to oznacza, iż powinna wyrównać poszkodowanemu doznaną przez niego szko­dę. Zasada ryzyka opiera się na założeniu odmiennym, mianowicie tym, że ten, kto eksploatuje pewne niebezpieczne dla otoczenia urządzenia lub po­sługuje się dla realizacji swoich interesów podległymi mu osobami, ponosi odpowiedzialność za szkody stąd wynikłe dla innych osób, chociażby on sam winy nie ponosił, a więc tym samym odpowiada za sam skutek.

Zasada słuszności polega na odejściu od zasady winy i przypisaniu odpo­wiedzialności odszkodowawczej ze względu na silne motywy etyczne wska­zane w zasadach współżycia społecznego. Nie odgrywa ona w praktyce zna­czącej roli. Ma ona zastosowanie tylko w przypadkach wskazanych w usta­wie.

Odpowiedzialność kontraktowa (umowna)

1. Istota wykonania zobowiązania. Kodeks cywilny wyraża zasadę generalną (art. 354 § l k.c.), według której dłużnik powinien wykonać zobowiązanie;

• zgodnie z jego treścią (treść zobowiązania określa umowa, a w ra­zie potrzeby treść zobowiązania dookreślają odpowiednie przepisy Kodeksu cywilnego albo ustaw szczególnych),

• w sposób odpowiadający celowi społeczno-gospodarczemu zo­bowiązania (Jest nim cel, który powszechnie tkwi u podłoża zacią­gania określonego rodzaju zobowiązania),

• zgodnie z zasadami współżycia społecznego,

• w zakresie ustalonych zwyczajów - także w sposób odpowiadający tym zwyczajom.

Prawidłowe wykonanie zobowiązania przez dłużnika wymaga:

a) spełnienia świadczenia w całości, bowiem świadczenie może być spełnione częściowo tylko wówczas, gdy na to pozwala ustawa, wynika to z orzeczenia sądu lub z treści zobowiązania (umowy),

b) by jakość świadczenia dłużnika była należyta (najczęściej jakość świadczenia jest określona treścią zobowiązania),

c) by świadczenie nastąpiło w należytym miejscu (często to miejsce jest określone treścią zobowiązania),

d) by świadczenie nastąpiło we właściwym czasie (niekiedy z treści zobowiązania wynikają również liczne szczegóły dotyczące czasu spełnienia świadczenia).

Wierzyciel powinien współdziałać z dłużnikiem przy wykonaniu zobo­wiązania.

2. Niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania. Zobowią­zanie nie jest wykonane wówczas, gdy dłużnik nie spełnia świadczenia, które zgodnie z treścią stosunku zobowiązaniowego należy się wierzycielowi. Niewykonanie zobowiązania rodzi odpowiedzialność dłużnika, bowiem jeżeli dłużnik nie wykona zobowiązania, wówczas jest obowiązany do napra­wienia wynikłej szkody.

W prawie cywilnym obowiązuje zasada, każde zobowiązanie powinno być wykonane starannie. To oznacza:

1. podstawową powinnością każdego dłużnika jest wykonanie zobo­wiązania przestrzegając staranności ogólnie wymaganej w stosunkach danego rodzaju (należytej staranności);

2. jeżeli dłużnik prowadzi działalność gospodarczą, wówczas nadto ma obowiązek wykonać zobowiązanie według reguł związanych z zawodowym charakterem tej działalności.

Dłużnik swoim zachowaniem powinien potwierdzić, że wykonując zobo­wiązanie (umowę) działa z należytą starannością, bowiem postępuje: su­miennie i terminowo, zapobiegliwie, ostrożnie, przezornie, uczciwie, dba o osiągnięcie optymalnych rezultatów, a więc rzeczywiście działa również w interesie wierzyciela (partnera umowy).

Art. 355. § 1. Dłużnik obowiązany jest do staranności ogólnie wymaganej w stosunkach danego rodzaju (należyta staranność).

§ 2. ⁽¹⁴⁸⁾ Należytą staranność dłużnika w zakresie prowadzonej przez niego działalności gospodarczej określa się przy uwzględnieniu zawodowego charakteru tej działalności.

3. Przesłanki i zakres odpowiedzialności kontraktowej. Odpo­wiedzialność kontraktową (umowną) warunkuje występowanie łącznie trzech przesłanek:

a) koniecznym warunkiem jest wystąpienie szkody jako uszczerbku majątkowego (przy czym szkodę musi ponieść wierzyciel, stąd uszczerbek dotyczy jego majątku),

b) istniejąca szkoda jest spowodowana niewykonaniem lub nienależy­tym wykonaniem zobowiązania,

c) występuje związek przyczynowy między niewykonaniem lub nie­należytym wykonaniem zobowiązania a szkodą.

Z reguły zakres okoliczności, za które dłużnik odpowiada, obejmuje trzy podstawowe grupy zdarzeń: działania i zaniechania własne dłużni­ka mające znamiona winy, działania i zaniechania osób, z których po­mocą dłużnik zobowiązanie wykonywa, jak również którym wykonanie zobowiązania powierza, oraz działania i zaniechania przedstawiciela usta­wowego dłużnika.

4. Odpowiedzialność kontraktowa (umowna) własna na zasadzie winy. Mówiąc o winie w ramach odpowiedzialności kontraktowej (umow­nej) należy uwzględnić dwa elementy: element obiektywny oraz element subiektywny. Elementem obiektywnym jest bezprawność postępowa­nia dłużnika, które wyraża się w tym, że dłużnik nie wykonał lub nienale­życie wykonał zobowiązanie i przez to spowodował szkodę w majątku wie­rzyciela. Ponieważ zachowanie dłużnika jest niezgodne z obowiązkami wy­nikającymi z treści zobowiązania (umowy), dlatego on powoduje naruszenie więzi między stronami stosunku zobowiązaniowego. Z kolei elementem su­biektywnym jest wadliwość postępowania dłużnika, który świadomie i z własnej woli zachowuje się niewłaściwie. To, że postępuje świadomie i z własnej woli dowodzi, iż jego zachowanie jest zawinione.

Wina dłużnika może być:

a) winą umyślną, która polega na tym, że albo dłużnik chce naru­szyć ciążące na nim obowiązki wymaganego zachowania się i czyni to, albo przewidując możliwość takiego naruszenia na to się godzi;

b) winą nieumyślną, którą w prawie cywilnym nazywa się niedbalstwem - polega na tym, że dłużnik nie dochował należytej staranności w sytuacji, gdy powinien i zarazem mógł zachować się prawidłowo.

Potwierdzeniem istnienia elementu obiektywnego w zachowaniu dłużnika jest fakt niewykonania zobowiązania albo nienależytego wykonania zobo­wiązania. Natomiast badając występowanie elementu subiektywnego ustala się postawę psychiczną dłużnika (świadomość i jego wolę związaną z nie­właściwym zachowaniem), a więc postać zawinionego postępowania. Anali­zując i oceniając zachowanie dłużnika stosuje się mierniki, jako kryteria obiek­tywne, stanowiące elementy składowe „należytej staranności". Dłużnik nie ponosi odpowiedzialności za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobo­wiązania wówczas, gdy nie można mu uczynić zarzutu niezachowania nale­żytej staranności. Brak winy przemawia za tym, że przyczyną niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania jest zdarzenie postronne, nieza­leżne od dłużnika w postaci przypadku lub siły wyższej.

5. Odpowiedzialność kontraktowa (umowna) za osoby trzecie. Art. 474 k.c.

Pra­wo cywilne stanowi, że dłużnik odpowiedzialny jest również za działania i zaniechania osób, z których pomocą zobowiązanie wykonywał, a także za osoby, którym wykonanie zobowiązania powierza. Ten ro­dzaj odpowiedzialności dłużnika ukształtowany jest na zasadzie ryzyka, co powoduje zaostrzenie podstaw odpowiedzialności dłużnika. Dłużnik ponosi odpowiedzialność zaostrzoną za działania i zaniechania trzech grup osób: pomocnika (dotyczy to osoby, z której pomocą zobowiązanie wykonywa), wykonawcy (dotyczy to osoby, której wykonanie zobowiązania powierza) oraz przedstawiciela ustawowego. Udział tych osób w wykonaniu zobowią­zania nie umniejsza odpowiedzialności dłużnika wobec wierzycieli, wręcz przeciwnie - ich wina jest poczytana na rachunek dłużnika, a kryteria staran­ności określa się tak, jak gdyby to sam dłużnik wykonał zobowiązanie.

6. Rozkład ciężaru dowodu. Obowiązuje zasada w myśl której, ciężar udowodnienia faktu spoczywa na tym, kto z tego faktu wywodzi skutki prawne. Dlatego na wierzycielu występującym z roszczeniem odszkodowawczym ciąży dowód podstawowych przesłanek roszczenia. Jego powinnością jest udowodnić: wystąpienie szkody jako uszczerbku mająt­kowego w jego majątku, że owa szkoda jest następstwem niewykonania zobowiązania lub nienależytego wykonania zobowiązania, istnienie związ­ku przyczynowego między niewykonanie zobowiązania lub nienależytym wykonaniem zobowiązania (jako przyczyną) a szkodą (jako skutkiem).

Wierzyciel nie ma obowiązku udowodnienia czegokolwiek więcej, a w szczególności nie ciąży na nim konieczność udowodnienia, że niewykonanie zobowiązania lub nienależyte wykonanie zobowiązania nastąpiło wskutek okoliczności, za które dłużnik odpowiada. Dlatego dłużnik, chcąc uwolnić się od odpowiedzialności musi udowodnić, że niewykonanie zobowiązania lub nienależyte wykonanie zobowiązania jest następstwem okoliczności, za które on nie ponosi odpowiedzialności (np. następstwem działania siły wy­ższej albo przypadku).

Odpowiedzialność deliktowa

l. Czyny niedozwolone jako samoistne źródło zobowiązania. Czy­nem niedozwolonym jest zachowanie bezprawne, które narusza powszech­nie obowiązujące reguły postępowania, nakazy czy też zakazy wynikające bezpośrednio lub pośrednio z przepisów prawa. Jeżeli następstwem czynu niedozwolonego jest szkoda, wówczas poszkodowany ma prawo żądać od sprawcy czynu niedozwolonego świadczenia naprawienia szkody (odszkodowania). To dowodzi, że czyn niedozwolony jest samoistnym źródłem zobowiązania. Bowiem powstała w jego następstwie szkoda tworzy warun­ki do powstania i istnienia zobowiązania z czynu niedozwolonego.

Treścią tak powstałego zobowiązania jest: uprawnienie po­szkodowanego do żądania i uzyskania odszkodowania, zaś po stronie spraw­cy czynu niedozwolonego - obowiązek naprawienia szkody, będący korelatem uprawnienia poszkodowanego.

2. Przesłanki i zasady odpowiedzialności deliktowej. Żądanie poszko­dowanego o naprawienie szkody z tytułu popełnionego czynu niedozwolone­go jest uzasadnione tylko wówczas, gdy występują łącznie trzy przesłanki (okoliczności) warunkujące tę odpowiedzialność:

a) pierwszą przesłanką jest istnienie szkody jako uszczerbku w do­brach poszkodowanego,

Są dwa rodzaje szkody majątkowej:

1) strata (danmum emergens), polega na zmniejszeniu majątku poszkodowanego wskutek zdarzenia, z którym związana jest czyjaś odpowiedzialność;

Przykład: Zniszczenie czyjegoś samochodu używanego na potrzeby osobiste, a nie za­robkowe.

2) utracone korzyści (lucrum cessans);w tym przypadku majątek poszkodowanego nie wzrósł tak, jakby to się stało, gdyby nie nastąpiło zdarzenie, z którym złączona jest czyjaś odpowiedzialność (zdarzenie sprawcze).

przykład: Uszkodzenie taksówki nie tylko powoduje stratę, ale i pozbawia taksówkarza możliwości zarobkowania w okresie naprawy samochodu.

Zgodnie z regułą ogólną wyrażoną w art. 361 § 2 KC, należy uwzględniać oba wspomniane rodzaje szkód majątkowych wszędzie tam, gdzie pojawi się odpowiedzialność odszkodowawcza. Dla ustalenia istnienia oraz wielkości szkody majątkowej trzeba więc porównać rzeczywisty stan majątku poszkodo­wanego po zdarzeniu sprawczym ze stanem hipotetycznym, a mianowicie tym, jaki by istniał gdyby nie nastąpiło rozpatrywane zdarzenie sprawcze.

W praktyce sądowej, oczywiście, nie dokonuje się w sprawach o odszkodo­wanie oceny wartości całego majątku realnego i hipotetycznego poszkodowa­nego. Byłby to bowiem zabieg nieoperatywny. Z góry zakłada się, że zdarzenie sprawcze oddziałuje tylko na niektóre elementy sytuacji majątkowej poszkodo­wanego, i te zwykłe podlegają badaniom. Granice te nie są jednak ściśle zakre­ślone i zawsze dopuszczalny jest dowód dla wykazania, że zasięg szkody jest daleko szerszy, niżby na to wskazywało potoczne doświadczenie.

Przykład: Dla ustalenia szkody wynikłej ze zniszczenia maszyny rolniczej w gospodar­stwie rolnym zbędne będzie ocenianie wartości takich składników majątku rolnika, jak jego inwentarz martwy, dom, urządzenia domowe itp. Natomiast badanie sprawy ograniczy się do kwestii wartości tej maszyny oraz ewentualnych następstw niewykonania na czas prac, do wykonywania których ona służyła.

odszkodowanie za uszkodzenie samochodu może obejmować oprócz kosztów jego naprawy także zapłatę sumy pieniężnej odpowiadającej różnicy między wartością tego samochodu przed uszkodze­niem i po naprawie.

b) drugą przesłanką- szkoda jest następstwem stwierdzonego faktu (czynu niedozwolonego lub innego zdarzenia), z którym prawo wiąże obowiązek odszkodowania, a istnienie tego faktu musi udowodnić poszkodowany (przy czym ten fakt musi być opisany w sposób nie budzący wątpliwości, potwierdzający, że on zaistniał w danym cza­sie, i uzewnętrznił się w określony sposób),

c) trzecią przesłanką - stwierdzenie związku przyczynowego mię­dzy szkodą a zaistniałym faktem (czynem człowieka lub innym zdarzeniem), chodzi o takie powiązanie między faktem a szkodą, kiedy bez zaistnienia faktu (jako warunku) nie nastąpiłaby szkoda (jako następstwo, skutek czynu lub zdarzenia). Kodeks cywilny opiera odpowiedzialność deliktową(z tytułu popeł­nionego czynu niedozwolonego) na: zasadzie winy, zasadzie ryzyka oraz zasadzie słuszności. To oznacza, że:

• zasada winy jest w ramach odpowiedzialności z tytułu czynu niedo­zwolonego zasadą naczelną (ma ona zastosowanie wtedy, gdy osoba swoim czynem niedozwolonym doprowadziła do powstania szkody),

• treść zasady ryzyka bywa różna w poszczególnych przypadkach, tak jak różne są postacie ryzyka: ryzyko zwierzchnika, ryzyko wła­ściciela, ryzyko przedsiębiorcy, ryzyko posiadacza rzeczy,

• zasada słuszności obciąża odpowiedzialnością odszkodowawczą na rzecz poszkodowanego z uwagi na zasady współżycia społecz­nego.

Cecha normalności

Art. 361 k.c. § 1 zobowiązany do odszkodowania ponosi odpowiedzialność tylko za normalne następstwa działania lub zaniechania, z którego szkoda wynikła.

Z kolei dobrym przykładem ilustrującym brak normalnego związku przyczynowego jest czę­sto powoływany w literaturze następujący stan faktyczny: krawiec popadł w zwlokę z dostarcze­niem ubrania klientowi, wskutek czego klient wyjechał późniejszym pociągiem, niż pierwotnie zamierzał. Pociąg ten uległ katastrofie, w której klient doznał uszkodzenia ciała. Między zwloką krawca a uszkodzeniem ciała klienta brak jest adekwatnego związku przyczynowego, aczkolwiek istnieje związek przyczynowy, na co wskazuje wynik testu warunku sine qua non. Nie ma równi­eż normalnego związku przyczynowego między decyzją o udzieleniu wychowankowi zakładu poprawczego urlopu okolicznościowego a kradzieżą popełnioną przez niego w czasie pobytu poza zakładem poprawczym (por. wyr. SN z 23.4.1982 r., IV CR 60/82, OSP 1983, Nr 2, póz. 27). W wyr. z 21.5.1991 r. (I ACr 102/91, OSP 1991, Nr 11, póz. 284) Sąd Apelacyjny w Łodzi trafnie stwierdził: Doświadczenie życiowe uczy, że w czasie rehabilitacji nie dochodzi do złamania się kuli używanej do ćwiczeń rehabilitacyjnych. Przemawia to z reguły przeciwko uznaniu istnienia normalnego związku przyczynowego między skutkami wypadku komunika­cyjnego (pierwszym złamaniem) i drugim złamaniem wywołanym pęknięciem kuli.

3. Odpowiedzialność deliktowa za własne czyny. Kodeks cywilny (art. 415 k.c.) nakłada obowiązek naprawienia szkody na tego, kto popełniając czyn niedozwolony z własnej winy wyrządził drugiemu szkodę. Ten czyn może przejawić się zarówno w postaci działania jak i zaniechania. Podmio­tem odpowiedzialności z tytułu popełnionego czynu niedozwolonego może być: osoba fizyczna, ale także osoba prawna.

Czyn niedozwolony winien być czynem zawinionym, o czym decy­dują dwa elementy:

a) element obiektywny - przez co rozumie się bezprawność postę­powania (działanie albo zaniechanie jest zachowaniem wbrew prze­pisom prawa),

b) element subiektywny - przez co rozumie się wadliwe zachowanie się sprawcy czynu, będące przejawem jego świadomości i wól.

Sprawca zachowuje się bezprawnie - bowiem swoim czynem narusza obowiązujące reguły postępowania, działa wbrew nakazom lub zakazom prze­widzianym w przepisach prawa, powoduje obiektywnie naruszenie tych prze­pisów, reasumując - zachowuje się nieprawidłowo w rozumieniu prawa. Jego bezprawne zachowanie może polegać na:

• naruszeniu prawa karnego (popełnieniu czyny zabronionego w ro­zumieniu prawa karnego),

• naruszeniu prawa cywilnego (np. naruszeniu spokojnego posiada­nia rzeczy przez daną osobę),

• naruszeniu prawa administracyjnego (np. działaniu wbrew normom prawnym dotyczącym ochrony przeciwpożarowej, ochrony środo­wiska), czy też innych obowiązujących przepisów prawa.

Sprawca postępuje wadliwie, bowiem podjął i wykonał niewłaściwe decyzje lub też nie uczynił tego, co należało. Stąd element subiektywny oznacza stopień winy (umyślnej albo nieumyślnej).

Omawiając kwestie odpowiedzialności deliktowej za własne czyny należy także uwzględnić możliwość odpowiedzialności osoby prawnej (art. 416 k.c.). Mianowicie: osoba prawna działająca poprzez swoje organy jest obowiązana do naprawienia szkody wyrządzonej przez te organy. Tak więc wina organu jest winą osoby prawnej. Ale dla przyjęcia odpowiedzialności osoby prawnej za szkodę wyrządzoną czynem niedozwolonym, muszą być spełnione pra­wem wymagane przesłanki w postaci: szkoda została wyrządzona przez or­gan osoby prawnej, organ osoby prawnej wyrządzający szkodę działał w ramach swych uprawnień i dlatego organowi osoby prawnej należy przy­pisać winę.

Prawo cywilne wyszczególnia okoliczności wyłączające odpowiedzialność deliktową, a do nich zalicza: małoletność, niepoczytalność, kalectwo lub niedołężność, obronę konieczną oraz stan wyższej konieczności.

Nie ponosi odpowiedzialności za wyrządzoną szkodę czynem nie­dozwolonym małoletni, który nie ukończył lat 13. W tym przypadku osobą zobowiązaną do naprawienia wyrządzonej szkody jest ten, kto jest zobowiązany do nadzoru nad małoletnim. (art. 426 k.c.)

Także nie ponosi odpowiedzialności za szkodę:

• osoba niepoczytalna, która z jakichkolwiek powodów znajduje się w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decy­zji i wyrażenie woli, z tym, że nie dotyczy to osoby, u której za­kłócenie czynności psychicznych było następstwem użycia napo­jów odurzających albo innych podobnych środków; (art. 425 kc)

• osoba, która z powodu stanu cielesnego, jak kalectwo lub niedołężność starcza nie może na tyle kierować swoim postępowaniem w spo­sób swobodny, by drugim szkody nie wyrządzić, a w tych przypadkach obowiązaną do naprawienia szkody jest osoba zobowiązana do nadzo­ru nad osobą, której z powodu stanu psychicznego lub cielesnego nie można przypisać winy. (art. 427 kc)

Obrona konieczna polega na odparciu przez osobę bezpośredniego i bezprawnego zamachu napastnika na jakiekolwiek dobro własne lub innej osoby (art. 423 kc). Stan wyższej konieczności polega na istnieniu zagrożenia dla dobra własnego lub cudzego nie wskutek zamachu człowieka lecz wskutek innych zdarzeń, gdy przeciwdziałanie im wymaga wyrządzenia szkody (art. 424 kc). Dlatego, jeżeli osoba ta zniszczy lub uszkodzi cudzą rzecz, albo zabije lub zrani cudze zwierzę w celu odwrócenia od siebie lub innych osób niebezpieczeństwa grożącego bezpośrednio od tej rzeczy lub zwierzęcia, wówczas nie ponosi odpowiedzialności za wynikłą szkodę, ale pod następującymi warunkami:

niebezpieczeństwa sama nie wywołała,

nie było można inaczej jemu zapo­biec,

a dobro ratowane jest oczywiście ważniejsze od dobra naruszonego.

4. Odpowiedzialność deliktową za cudze czyny. Ona ma związek z typowymi przypadkami odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez inną osobę. W szczególności ta postać odpowiedzialności dotyczy: odpowie­dzialności za małoletnich, niedorozwiniętych lub chorych psychicznie, osoby wymagającej pieczy ze względu na podeszły wiek, chorobę lub kalectwo, odpowiedzialności za czyny osób, którymi się posłużono, oraz odpowie­dzialności za podwładnego.

Ten, kto z mocy ustawy lub umowy jest zobowiązany do nadzoru nad małoletnim, niedorozwiniętym lub chorym psychicznie, człowiekiem wyma­gającym pieczy ze względu na podeszły wiek, chorobę lub kalectwo, jest obowiązany do naprawienia szkody wyrządzonej przez tę osobę. Odpowie­dzialność jego jest następstwem zawinionego braku nadzoru. Kodeks cywil­ny w tym przypadku przyjmuje domniemanie winy osoby nadzorującej, a to oznacza, że nie poszkodowany winien wykazać winę nadzorującego, lecz nadzorujący winien uwolnić się od odpowiedzialności udowadniając, iż nad­zór był sprawowany należycie. (art. 427 kc)

Odpowiedzialność za czyn osoby, którą się posłużono jest następstwem winy w wyborze. Bowiem ten, kto powierza wykonanie czynności drugie­mu ponosi odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną przez sprawcę przy wykonywaniu powierzonej mu czynności. Wina wyraża się w wyborze nie­właściwej osoby do wykonania czynności. Dlatego powierzający wykona­nie czynności może uwolnić się od odpowiedzialności gdy wykaże, że nie ponosi winy w wyborze wykonawcy czynności, albo że wykonanie powie­rzył osobie, przedsiębiorstwu lub zakładowi, które w zakresie swej działal­ności zawodowej trudnią się wykonywaniem takich czynności.

Odpowiedzialność za podwładnego oparta jest na zasadzie ryzyka. Jeżeli osoba działająca na własny rachunek powierza wykonanie czynności drugiej osobie, która przy wykonywaniu czynności podlega jej kierownictwu i ma obowiązek stosować się do jej wskazówek, wówczas ponosi odpowiedzial­ność za szkodę wyrządzoną z winy tej osoby przy wykonywaniu powierzo­nej czynności.

5. Odpowiedzialność Skarbu Państwa.

Art. 417. § 1. Za szkodę wyrządzoną przez niezgodne z prawem działanie lub zaniechanie przy wykonywaniu władzy publicznej ponosi odpowiedzialność Skarb Państwa lub jednostka samorządu terytorialnego lub inna osoba prawna wykonująca tę władzę z mocy prawa.

§ 2. Jeżeli wykonywanie zadań z zakresu władzy publicznej zlecono, na podstawie porozumienia, jednostce samorządu terytorialnego albo innej osobie prawnej, solidarną odpowiedzialność za wyrządzoną szkodę ponosi ich wykonawca oraz zlecająca je jednostka samorządu terytorialnego albo Skarb Państwa.

Na podstawie tego przepisu odpowiedzialność odszkodowawczą za działania lub zaniechania ponoszą:

1. osoby prawne wykonujące z mocy prawa władzę publiczną, a w szczególności Skarb Państwa oraz jednostki samorządu terytorialnego (§ 1);

2. osoby prawne, którym zlecono wykonywanie zadań z zakresu władzy publicznej, na podstawie porozumienia, w szczególności jednostki samorządu terytorialnego (§ 2 )

W pierwszym przypadku kompetencja do wykonywania władzy publicznej jest już wkomponowana w strukturę danej osoby prawnej. Wiąże się więc ona z danym rodzajem osoby prawnej. Są to:

- Skarb Państwa i jednostki samorządu terytorialnego ale też

- parafia, gdy proboszcz asystując przy zawieraniu małżeństwa nie podejmuje prawem nakazanych czynności , co powoduje, że małżeństwo nie zostało zawarte.

Natomiast w drugim przypadku kompetencja do wykonywania władzy publicznej w zakresie określonych zadań powstaje dopiero w razie przekazania jej, w drodze porozumienia, danej osobie prawnej, której nie przysługuje ona z mocy prawa.

Art. 417¹. ⁽¹⁷⁹⁾ § 1. Jeżeli szkoda została wyrządzona przez wydanie aktu normatywnego, jej naprawienia można żądać po stwierdzeniu we właściwym postępowaniu niezgodności tego aktu z Konstytucją, ratyfikowaną umową międzynarodową lub ustawą.

§ 2. ⁽¹⁸⁰⁾ Jeżeli szkoda została wyrządzona przez wydanie prawomocnego orzeczenia lub ostatecznej decyzji, jej naprawienia można żądać po stwierdzeniu we właściwym postępowaniu ich niezgodności z prawem, chyba że przepisy odrębne stanowią inaczej. Odnosi się to również do wypadku, gdy prawomocne orzeczenie lub ostateczna decyzja zostały wydane na podstawie aktu normatywnego niezgodnego z Konstytucją, ratyfikowaną umową międzynarodową lub ustawą.

§ 3. Jeżeli szkoda została wyrządzona przez niewydanie orzeczenia lub decyzji, gdy obowiązek ich wydania przewiduje przepis prawa, jej naprawienia można żądać po stwierdzeniu we właściwym postępowaniu niezgodności z prawem niewydania orzeczenia lub decyzji, chyba że przepisy odrębne stanowią inaczej.

§ 4. Jeżeli szkoda została wyrządzona przez niewydanie aktu normatywnego, którego obowiązek wydania przewiduje przepis prawa, niezgodność z prawem niewydania tego aktu stwierdza sąd rozpoznający sprawę o naprawienie szkody.

Art. 417². ⁽¹⁸¹⁾ Jeżeli przez zgodne z prawem wykonywanie władzy publicznej została wyrządzona szkoda na osobie, poszkodowany może żądać całkowitego lub częściowego jej naprawienia oraz zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę, gdy okoliczności, a zwłaszcza niezdolność poszkodowanego do pracy lub jego ciężkie położenie materialne, wskazują, że wymagają tego względy słuszności.

Przyczynienie się poszkodowanego

W związku z zasadą wyrażoną w art. 361 KC pozostaje przepis art. 362 KC regulujący przypadek przyczynienia się poszkodowanego do powstania lub powiększenia szkody. W przypadku takim obowiązek naprawienia szkody ule­ga odpowiedniemu zmniejszeniu stosownie do okoliczności, a zwłaszcza do stopnia winy obu stron (art. 362 KC).

Za przyczynienie się poszkodowanego uważa się jedynie jego zachowanie stanowiące odrębny i samodzielny względem przyczyny głównej czynnik, a nie wynik przyczyny głównej. Z tego względu nie stanowi przyczynienia się odruch strachu poszkodowa­nego, wywołany przyczyną główną powstania szkody.

Przykład: Rowerzysta jadący prawidłowo spostrzegł nagle, że jedzie na niego lewą strona jezdni, a więc nieprawidłowo, samochód. Chcąc uniknąć zderzenia czołowego, rowerzysta skręca w lewo (nieprawidłowo) i wpada pod samochód, który w ostatniej chwili skręcił w tym samym kierunku

Przyczynienie się poszkodowanego w przedstawionym znaczeniu otwiera możliwość obniżenia odszkodowania według kryteriów wskazanych w art. 362 KC. Przede wszystkim więc należy brać pod uwagę stopień winy obu stron, a ponadto inne okoliczności, jak np. stopień przyczynienia się, stopień naruszenia obiektywnych reguł postępowania przez poszkodowanego, pobudki, ja­kimi kierował się poszkodowany, podejmując działanie nieprawidłowe (np. altruistyczne). Biorąc pod uwagę te wszystkie okoliczności, sąd może nawet w ogóle nie obniżyć odszkodowania, pomimo że poszkodowany przyczynił się do powsta­nia lub powiększenia szkody.

Przykład: za przyczynienie się poszkodowanego można także uznać bezpodstawną jego odmowę pod­dania się zabiegowi operacyjnemu, który zmniejszyłby rozmiary szkody, przywracając mu pełną sprawność fizyczną

---