Ustrój polityczno - ekonomiczny państwa (W)
dr Libich
05.10.2013
Literatura:
- Jan Baszkiewicz „Powszechna historia ustrojów państwowych”
- Marian Kallas „Historia ustrojów Polski”
- Andrzej Jezierski, Celina Leszczyńska „Historia Gospodarcza Polski”
- Morawski „Kronika kryzysów gospodarczych”
Starożytny Wschód:
- Monarchia despotyczna.
- Władza Faraona była nieograniczona.
- Na straży tego ustroju stała religia.
- Najważniejszy był bóg Re (słońca), a faraonowie byli jego synami.
- Społeczeństwo Egiptu było społeczeństwem klasowym: warstwa chłopska, rzemieślnicy (bardzo nieliczna grupa), urzędnicy, dowódcy okręgów wojskowych, kapłani, faraon.
- Cała ziemia należała do faraona, a za jej użytkowanie trzeba było płacić podatek.
- Teoria posybilizmu geograficznego - możliwy jest wpływ natury, ale nie najistotniejszy.
Babilonia:
- Monarchia despotyczna.
- Zlokalizowana między rzekami Eufrat i Tygrys.
- Panowało tam prawo Hammurabiego.
- Wyraźny podziała klasowy.
- Ze względu na położenie geograficzne, bardzo ważne znaczenie miało rolnictwo, a w następstwie również handel. W tamtym okresie zostały zapoczątkowane systemy miar i wag.
Antyczna Grecja:
- Nie tworzyła zwartego terytorium.
- Państwo - miasto.
- Ustrój Arystokratyczny.
- Podział na klasy ze względu na majątek.
- Władza wykonawcza należała do Archontów (9 urzędników), ustawodawcza do rady 400 (3 klasy).
- Pierwszą dalekosiężną reformę dokonał Archont Solon (4 klasy wg majątku), reformę bieżącą jaką dokonał to wykupienie przez państwo niewolników za ich długi.
- Próbowano wprowadzić rząd tyranii, ale w porę odsunięto od władzy pomysłodawców.
- Powstanie rady 500 - zwiększono dostęp do władzy i powstanie sądu skorupkowego - raz do roku mężczyźni otrzymywali gliniane tabliczki, na których pisali nazwisko osoby, którą chcieli znieść ze stanowiska. Jeżeli 3 razy dane nazwisko się powtórzyło to dany polityk zostawał wygnany na 10 lat.
- Kolejnym ustrojem Greckim była demokracja.
- Wysłano na podboje innych krajów na okręty wojenne najbiedniejszą klasę w zamian za obietnicę wzrostu znaczenia w rządzie tej klasy .
- Najważniejszym organem było Zgromadzenie Ludowe - zajmowało się wszystkimi bieżącymi sprawami. Obradowali tam wszyscy wolni obywatele (mężczyźni). Za udział płacono pewnego rodzaju rekompensaty zwane dietami - jest to w wielu krajach do dnia dzisiejszego i nie podlega opodatkowaniu. W dalszych czasach płacono tylko za aktywny udział w obradach, a ojciec danego mężczyzny musiał być z pochodzenia Ateńczykiem.
- Organizacja Ateńskiej demokracji:
- tolerowano niewolnictwo;
- kobiety nie miały praw politycznych.
Starożytny Rzym:
- Najstarszą formą był ustrój królewski. Było 4 królów, z czego 4 pochodziło z plemienia Etursków (najstarsze znane plemię). Ostatniego króla Tarkwiniusza Pysznego wygnano z Rzymu za despotyczne rządy. Wtedy nastał ustój republikański (res-publica - rzecz publiczna). W republikańskim Rzymie urzędy dzielono na:
- Urzędy Zwyczajne:
- urząd konsula - przejmował dawne funcie królewskie
- pretora - sądownictwo
- kwestor - księgi przychodowo - rozchodowe, dzielił łupy wojenne
- cenzor - dzielił obywateli na klasy wg posiadanego majątku, zestawiał listy senatorów
- edyl - troszczył się o aprowizację miasta i organizował publiczne igrzyska
- urząd trybuna ludowego - główną funkcją była ochrona plebsu, miał zagwarantowaną nietykalność polityczną i posiadał prawo weta.
- Urząd Nadzwyczajny:
- urząd dyktatora - powoływany w okresie zagrożenia wewnętrznego lub zewnętrznego, posiadał nieograniczoną władzę z zastrzeżeniem, że okres dyktatury nie mógł trwać dłużej niż 6mc. Galiusz Juliusz Cezar ogłosił się dożywotnym dyktatorem.
-Kolejnym ustrojem było cesarstwo, które przybierało 2 formy:
- pryncypat - Oktawian August (pierwszy senator),
- dominat - monarchia Absolutna - Dioklecjan (wprowadził reformę pieniądza).
- Wg prawa 1 rodzina mogła posiadać 250ha ziemi. Jeśli miała więcej, to musieli oddać państwu ten obszar, na którym osiedlano proletariuszy - biednych bez dochodu z dużą ilością dzieci.
Przyczyny upadku:
- Kryzys wewnętrzny:
- niestabilność władzy państwowej
- upowszechnienie się metody pozbywania się przeciwników przez mord
- rządy uzurpatorów - oszustów
- upadek gospodarki
- nieuczciwość urzędników
- kryzys gospodarczy miast spowodowany najazdami barbarzyńców
- gospodarka naturalna
- wyludnienie miast (przenosili się na wieś)
- psucie pieniądza (podrabianie)
- instytucja kolonatu - forma zagospodarowania ziemi poprzez osiedlanie na pograniczu obszarów chłopów (wyprodukowana nadwyżka mogła być zatrzymana, a podstawę oddawano do państwa)
- brak niewolników
- Kryzys zewnętrzny:
- najazdy barbarzyńców - głównie ze strony Huntów (w 476r doprowadziło to do upadku Cesarstwa Rzymskiego)
Na gruzach Cesarstwa Rzymskiego powstały 3 cesarstwa:
Cesarstwo Wschodnie - Bizancjum ze stolicą w Konstantynopolu (2 kontynenty),
Kraje Arabskie
Państwa Germańskie (największe znane Państwo Franków)
Najwybitniejsi władcy Franków:
- Karol Młot - wygrał z Arabami,
- Pepin Krótki - zjednoczył Frankwó, otrzymał od Papieża sankcję religijną - Papież mu pobłogosławił w podziękowaniu za obronę papiestwa,
- Karol Wielki - koncepcja uniwersalnego cesarstwa, w 843r. rozpad państwa Karola i powstanie Niemiec, Włoch i Francji.
19.10.2013.
Powstanie Państwa Polskiego.
- Słowianie zachodni (963r - pierwszy opis)
- Plemiona zamieszkujące między Bugiem a Odrą i Karpatami a morzem.
- Podstawową jednostką społeczną był Ród (wspólny przodek)
Funkcje rodów: religijna, wojskowa, gospodarcza, społeczna, ochronna
Większa ilość rodów łączyły się w plemię, które pełniło funkcje państwowe. Tworzono wiece - wolni mężczyźni zdolni do noszenia broni.
Powstanie Opoli - wspólnota terytorialna. Głównym zajęciem było rolnictwo, a własność ziemska znajdowała się w ręka wodzów. Powstały z największych plemion (Polan, Wiślan)
Źródła opisujące powstania Państwa Polskiego to: Saska kronika Widukinga i Relacje Joachima Imb Jakumba.
Od początku istnienia państwo polskie było Monarchą Patrymonialną (własność monarchy, rzecz prywatna).
Tytuł królewski podnosił autorytet władzy zarówno wewnątrz jak i zewnątrz obszaru. Tytuł ten był oznaką władzy. Podkreślało jedność i niezależność.
Koronacji zaniechano podczas rozdrobnienia feudalnego a przywrócono w 1295r (Przemysław II).
Zagadnienie silnej władzy królewskiej pierwszy potwierdził Bolesław Chrobry.
Monarcha miał pełnie władzy, która wyrażała się we władzy wojskowej, sądowej i ustawodawczej (statuty i immunitety - przywileje, np. Statut Wiślicki), wladza wykonawcza - obsadzanie urzędów.
Król był najwyższym sędzią.
Cechą charakterystyczną były cykliczne kryzysy władzy, który towarzyszyły tendencje decentralistyczne (podziały państwa za Mieszka II i Władysława Chrobrego).
Pierwszy kryzys był po śmierci Bolesława Chrobrego (Mieszko I), objawy:
- odesłanie insygniów koronacji do Niemiec,
- reakcje pogańskie - nawroty do pogaństwa.
Od czasów Mieszka I, Państwo Polskie płaciło trybut władcą niemieckim i musieli składać hołd cesarzowi. Jedynym władcą, który próbował się z tego wychylić był Bolesław Chrobry.
Kolejnym kryzysem był za panowania Władysława Hermana - podziała dzielnicowy.
W 1138 roku Bolesław Krzywousty wprowadził w życie swój testament, który ustalał zasadę, że władza należy do Księcia Zwierzchniego (zasada Pryncypatu - starszeństwa). Podkreśleniem władzy Seniora była władza zwierzchnia nad Juniorami. Senior reprezentowała Państwo za zewnętrz (polityka zagraniczna). W imieniu Juniorów prowadził wojny obok swojej dzielnicy dziedzicznej miał też dzielnicę centralną (od Pomorza do małopolski). Zasada ta miała zapobiec walce o władzę i jasno ustalał następstwa rodu książęcego.
W 1237r. utworzono Państwo Zakonu Krzyżackiego.
Próby obalenia tego statutu stały się wstępem do rozbicia dzielnicowego (1138 - 1320) - rozbicie to było w Europie pewną prawidłowością. Przechodziło przez nie większość krajów. Charakteryzowało się Anarchizacją życia politycznego.
Dalsze podziały wewnątrz dzielnic (opłaty celne, które hamowały handel - Polska poniosła poważne straty terytorialne np. Śląsk i powstał problem krzyżacki 1308 - zajęcie przez Krzyżaków Pomorza Gdańskiego).
Władysław Łokietek i syn Kazimierz Wielki zaprzestali podział dzielnicowy. W 1320r. koronowano Władysława Łokietka i zamknięto okres rozbicia dzielnicowego. Pełne zaprzestanie rozbicia za panowania Kazimierza Wielkiego.
Kazimierz Wielki przywrócił znaczenie władzy centralnej, zwiększył dochody państwa poprzez wydanie immunitetów (prawo składu, przymusu drogowego). Ożywił handel zagraniczny (zyski czerpał do państwa), dokonał kodyfikacji prawa (uporządkował) - statuty prawne. Prowadził aktywną politykę zagraniczną (kompromis z Krzyżakami - Pokój Kaliski 1343r. Koniec Dynastii Piastów (od Mieszka I).
Administracja Państwa Polskiego:
- przyjęła wzory karolińskie z zachowaniem Polskiej specyfikacji;
- wyższych urzędników określano mianem Komes (żupan);
- pod koniec XII w. pojawia się urząd Kasztelana - podział na Kasztelanie (okręgi) - Białogarda - jeden z pierwszych kasztelanii;
- pojawienie się kanclerza - duchowny, któremu podlegała kancelaria książęca królewska.
- Urzędy centralne: protonotariusz - ten, który redagował dyplomy (pisma), skarbnik, mincerz (zapasy pieniędzy i kruścia), cześnik (kontrola nad piwnicami), stolnik (dbał o zaopatrzenie na stołach, koniowy, łowczy, miecznik.
Podstawową jednostką podziału terytorialnego:
- grody - funkcje administracyjna, wojskowa, skarbowa, sądowa
- kasztelanie (od XII w.) - około 1000
Pod koniec XIII w. pojawił się urząd starosty. Organem współrządzącym była rada królewska (miała głos doradczy). Z wieców wykształciły się zjazdy feudalne (sprawy podatkowe). Najwyższym sędzią był król (sąd monarszy), który rozpatrywał zdrady stanu. Były sądy wojewódzkie, które rozpatrywały sprawy gdzie jedną ze stron był rząd. Sądy targowe, kościelne (sprawy o czary i spory małżeńskie), sądy miejskie, sądy lejskie (sprawy wójtów i sołtysów), sąd gajowy (sprawy cywilne), sąd regularny (sprawy cywilne), sąd gościnny (dla cudzoziemców), sąd kryminalny, sąd potrzebny (nadzwyczajne sprawy cywilne np. pobicia), sądy wiejskie.
Kościół Katolicki był jedną z najważniejszych instytucji. Był kościołem misyjnym. W 968r. powstanie Biskupstwa Misyjnego, na którego czele był Biskup Jordan. W 997r. misja pruska Biskupa Wojciecha. W 1000r. w Gnieźnie odbył się zjazd Chrobrego i Ottona III - zgoda Niemiec na koronację królewską. Kościół Polski zyskał nowe biskupstwa w Kołobrzegu, Krakowie i Wrocławiu. Wzrost roli kościoła w okresie rozbicia dzielnicowego. Kościół dzielił się na diecezje, archidiecezje, dekanaty i parafie. W XII i XIII w przywileje spowodowały konieczność zwoływania synodów - zjazdy duchowieństwa.
Na ziemiach polskich dużą rolę odgrywały zakony (Benedyktyni - Trzemeszno i Tyniec, Cystersi, Franciszkanie i Dominikanie). Rola opata - przełożonego.
Kościół podlegał Papiestwu i płacono podatki:
- Świętopietrze, Dziesięcina, Anaty (roczne dochody z opuszczonych biskupstw - gdy umierał dany biskup.
Władza świecka była zależna od kościoła. W 991r. powstał dokument dagona Judek. Opis stanu posiadanego kościoła w Polsce. Ustalono podatki na podstawie tego. Kościół posiadał immunitety (sądowy - osobne sądownictwo i ekonomiczny - zwolnienie z części opłat.