GRUCZOŁY DOKREWNE

• Wspólną cechą jest wydzielanie bezpośrednio do krwi swojej wydzieliny (hormony), z krwi do narządów wykonawczych.

• Hormony wpływają na prawidłowy rozwój człowieka i powodują utrzymanie na prawidłowym poziomie przemiany materii.

• Przysadka mózgowa jest gruczołem sterującym czynnością wszystkich pozostałych gruczołów dokrewnych. Sama jest pod bezpośrednim wpływem podwzgórza, które spełnia rolę ośrodka nadrzędnego w układzie wewnątrzwydzielniczym

GRUCZOŁY DOKREWNE

• Zaliczamy:

- przysadka mózgowa- Hypophysis cerebri

- szyszynka- Corpus pineale

- gruczoł tarczowy- Glandula thyroidea

- gruczoły przytarczyczne- Glandulae parathyroidea

- grasica- Thymus

- trzustka- Pancreas

- nadnercza- Glandula suprarenalis

- jajniki- Ovarium

- jądra-Testis

PRZYSADKA MÓZGOWA (HYPOPHYSIS CEREBRI)

• Położona na podstawie mózgowia (w podwzgórzu) i należy do międzymózgowia.

• Dzieli się na:

- płat przedni- gruczołowy

- płat tylny- nerwowy

• Jest gruczołem sterującym i koordynującym wydzielanie wszystkich gruczołów dokrewnych

CZYNNOŚĆ:

• Płat tylny nie wytwarza hormonów, zawiera wydzielinę komórek jąder nadwzrokowych i przykomorowych podwzgórza i są to hormony:

-wazopresyna - podwyższa ciśnienie tętnicze krwi poprzez skurcz błony mięśniowej tętnic oraz powoduje wchłanianie zwrotne wody w kanalikach nerkowych (zagęszczanie wody).

- oksytocyna - powoduje skurcz mięśni macicy w czasie porodu oraz wpływa na laktację mleka po porodzie

• Hormony powyższe są magazynowane w tylnym płacie, a w razie potrzeby są uwalniane do krwi by wraz z nią dotrzeć do narządów docelowych.

• Komórki płata przedniego wydzielają hormony działające na tkanki bezpośrednio lub pośrednio poprzez zależne gruczoły dokrewne.

• Hormony działające bezpośrednio na tkanki:

- hormon wzrostowy- somatotropina - pobudza wzrastanie chrząstek nasadowych u młodych osób

- hormon melanotropowy- melanotropina - działa na komórki skóry wytwarzające pigment

• Hormony tropowe działające poprzez zależne gruczoły:

- hormon adrenokortykotropowy (ACH )- pobudza rozwój i wydzielanie hormonów kory nadnerczy

- hormon tyreotropowy (TSH )- pobudza rozwój i wydzielanie hormonów przez tarczycę

- hormon gonadotropowy (FSH,LH)-działa na jądra i jajniki- pobudza spermatogenezę, a w jajnikach dojrzewanie pęcherzyków Graafa

SZYSZYNKA (CORPUS PINEALE)

• Leży w międzymózgowiu (w nadwzgórzu)

• Czynność:

- wytwarza hormon - melatoninę- która wpływa hamująco na ośrodki kontrolujące wydzielanie gonadotropin, opóźniając w ten sposób dojrzewanie płciowe, na wydzielanie tarczycy, hormonów kory nadnercza oraz na komórki barwnikowe skóry (zmniejsza pigment).

- wpływa na ośrodki kontrolujące sen i czuwanie (koordynuje rytm dobowy, rytm dzień- noc).

GRUCZOŁ TARCZOWY (GLANDULA THYROIDEA)

• Leży w przestrzeni środkowej szyi, do przodu od krtani i tchawicy

• Budowa:

- 2 płaty boczne-prawy i lewy - połączone

- więzną (leży na wysokości między 2 a 4 chrząstką tchawiczą)

- z górnego płatu węziny wyrasta płat piramidowy

- płaty boczne (3 powierzchnie, 2 bieguny, 3 brzegi)

bieguny:

* biegun górny- do 1/3 dolnej płytki chrząstki tarczowej krtani

* biegun dolny- do 5-6 chrząstki tchawiczej

powierzchnie:

* powierzchnia tylno- boczna - mięśniowa, przylegają do niej mięśnie podgnykowe

* powierzchnia tylna- przylega powrózek naczyniowo- nerwowy szyi (tętnica szyjna wspólna, żyła szyjna wewnętrzna i nerw błędny)

* powierzchnia przyśrodkowa- (wklęsła) sąsiaduje z krtanią i tchawicą

* 1 brzeg kręgowy- sąsiaduje z przełykiem i odcinkiem szyjnym kręgosłupa

- tarczyca otoczona jest torebką włóknistą

- miąższ gruczołu składa się z pęcherzyków, które zawierają koloid.

CZYNNOŚĆ TARCZYCY

• Wytwarza 3 hormony:

- tyroksyna (T₄)

- trójodotyronina (T₃)

- kalcytonina

• Hormony tarczycy T₃ i T₄ wpływają na podstawową przemianę materii a w szczególności na procesy spalania

• Produkcja hormonów tarczycy uzależniona jest od dostarczania ustrojowi z pokarmami pokarmami wodą odpowiedniej ilości jodu

• Enzym tarczycy, jak również jej rozwój uzależnione są od wydzielania przez przysadkę hormonu tyreotropowego.

• Produkcja hormonu tarczycy uzależniona jest od dostarczania ustrojowi z pokarmami wodą odpowiedniej ilości jodu

• Kalcytonina zmniejsza stężenie Ca²⁺ we krwi. Działa bezpośrednio na kości, hamuje resorbcję Ca²⁺ i odwapnienie kości

• Działa antagonistycznie w stosunku do hormonu przytarczyc

• Podwyższona zawartość jonów Ca²⁺we krwi pobudza gruczoł tarczowy do wydzielania kalcytoniny obniżając zawartość jonów Ca²⁺we krwi

NIEDOCZYNNOŚĆ TARCZYCY

• Niedobór lub brak jodu ogranicza lub uniemożliwia syntezę hormonów, co z kolei obniża spoczynkową przemianę materii, tarczyca się powiększa i powstaje wole

• Jeśli te zaburzenia występują u osób młodych proces wzrastania jest zahamowany i powstaje wzrost karłowaty i zahamowaniu ulega rozwój narządów płciowych, rozwój psychiczny i powstaje obraz matołectwa

NADCZYNNOŚĆ TARCZYCY

• Nadmierna produkcja hormonów tarczycy wywołuje objawy nadczynności. Jest to choroba Gravesa- Basedowa.

• Występuje wzmożona przemiana spoczynkowa, wychudzenie, wzmożona pobudliwość układu nerwowego i wytrzeszcz gałek ocznych

GRUCZOŁY PRZYTARCZYCZNE (GLANDULAE PARATHYROIDAE)

• Jest ich 4:

-gruczoł przytarczyczny górny: prawy i lewy

- gruczoł przytarczyczny dolny: prawy i lewy

• Leżą na powierzchni tylnej płata bocznego gruczołu tarczowego na zewnątrz od torebki otaczającej gruczoł, wzdłuż brzegu kręgowego płata tarczycy

• Gruczoł przytarczyczny górny na wysokości dolnego brzegu chrząstki pierścieniowatej krtani

• Gruczoł przytarczyczny dolny na wysokości 4 chrząstki tchawiczej

CZYNNOŚĆ PRZYTARCZYC

• Wydzielają hormon zwany parathormonem, który reguluje gospodarkę Ca²⁺i P w ustroju

• Uwalnia Ca²⁺zmagazynowany w kościach, zwiększa jego wchłanianie w jelitach i przyspiesza jego wydalanie z organizmu

• Obniżenie stężenia Ca²⁺we krwi pobudza bezpośrednio przytarczyce do wydzielania parathormonu

• Usunięcie przytarczyc powoduje obniżenie stężenia Ca²⁺i podwyższenie stężenia P we krwi, w następstwie zwiększa się pobudliwość układu nerwowego i mięśniowego i występuje tężyczka

• Nadmierne wydzielanie hormonu powoduje podwyższenie stężenia jonów Ca²⁺, a obniżenie P we krwi, co prowadzi do odwapnienia kości (dochodzi do osteoporozy)

GRASICA (THYMUS)

• Jest to pierwotny narząd limfatyczno- nabłonkowy

• Jest położona w dolnej części szyi- część szyjna i w śródpiersiu górnym, do tyłu od mostka- część piersiowa

• Pełny rozwój wykazuje w wieku dziecięcym, po okresie zakwitania zanika i tworzy się graniczne ciało tłuszczowe

BUDOWA:

• Składa się z płatów: prawego i lewego

• Płaty podzielone są na zraziki, które łączą się tkanką łączną

• W obrazie mikroskopowym wyróżniamy:

- korę- ciemniejsze zabarwienie, które uzależnione jest od gęstego ułożenia limfocytów, przede wszystkim limfocytów T

- rdzeń- ma zabarwienie jaśniejsze spowodowane ciałkami grasicznymi albo Hassala

CZYNNOŚĆ

• W anatomii makroskopowej grasica traktowana jest jako gruczoł dokrewny, przypuszczalnie pobudza wzrastanie

• W anatomii mikroskopowej jest traktowana jako narząd hematopoetyczny. Z grasicy wyizolowano substancję hormonopodobną (tymozynę), która stymuluje rozwój tkanki limfatycznej

TRZUSTKA (PANCREAS)

• Położona w okolicy nadbrzusza

• Głowa objęta przez dwunastnicę, a ogon kończy się we wnęce śledziony

• Częścią wewnątrzwydzielniczą są wyspy trzustkowe (Langerhansa), które znajdują się między odcinkami części wewnątrzwydzielniczej

• W wyspach znajdują się 3 rodzaje komórek: A, B i D

CZYNNOŚĆ

• Komórki A wysepek trzustkowych wydzielają hormon glukagon. Pod jego wpływem glukoza jest uwalniana z glikogenu odłożonego w wątrobie, przechodzi do krwi i podwyższa zawartość glukozy we krwi. Glukagon przez żyłę wrotną dostaje się do wątroby i tam całkowicie jest pochłaniany tak, że do krwi dużego krwioobiegu przedostaje się tylko w niewielkiej ilości.

• Komórki B wysepek trzustkowych wydzielają hormon insulinę, która zmniejsza stężenie glukozy w surowicy krwi. Pod jej wpływem cukier jest wycofywany z krwi i odkładany do komórek wątroby w postaci glikogenu. Glikogen odłożony w mięśniach jest szybciej spalany. Insulina ułatwia transport glukozy przez błony komórkowe. Bodźcem do wydzielania insuliny jest hyperglikemia. Brak insuliny- cukrzyca.

• Komórki D wysepek trzustkowych produkują:

- somatostatynę, która działa miejscowo w obrębie wysp trzustkowych hamując wydzielanie glukagonu

- gastrynę- o takim samym działaniu jak gastryna wydzielana w żołądku (pobudza wydzielanie soku żołądkowego)

* choroba Collingersona- wrzody (nadmiar gastryny)

GRUCZOŁY NADNERCZOWE (GLANDULA SUPRARENALIS)

• Leżą na tylnej ścianie jamy brzusznej, zaotrzewnowo, na górnym biegunie nerek ( w stosunku do kręgosłupa leżą na wysokości między trzonem 11 a 12 kręgu piersiowego)

• Obie powierzchnie tylne przylegają do przepony

• Powierzchnia przednia prawego nadnercza przylega do wątroby, a lewego do żołądka.

• Każde nadnercze składa się z:

- kory nadnercza

- rdzenia nadnercza

• Korę gruczołów nadnerczowych tworzą 3 warstwy:

- kłębkowata

- pasmowata

- siateczkowata

CZYNNOŚĆ

• Hormony kory nadnercza dzielą się na 3 grupy:

-mineralokortykoidy, wydzielane przez warstwę kłębkową, najważniejszym hormonem jest aldosteron.

- glikokortykoidy- wydzielane przez warstwę pasmowatą, z których najważniejszymi są kortyzon i kortykosteron. Wydzielanie ich jest sterowane przez przedni płat przysadki mózgowej- przez hormon adrenokortykotropowy ( ACTH )

- androgeny- hormony płciowe, wydzielane przez warstwę siateczkowatą

• Niewydolność kory nadnerczy prowadzi do choroby Addisona- prowadzi do zaniku aktywności fizycznej i psychicznej, cukrzycy, brązowego zabarwienia skóry, utraty owłosienia.

• czynność kory nadnerczy jest niezbędna dla utrzymania w ustroju prawidłowej przemiany materii.

MINERALOKORTYKOIDY

• głównym hormonem jest aldosteron.

• Odgrywa ważną rolę w utrzymaniu równowagi Na⁺- K⁺ w organizmie oraz zachowaniu prawidłowego ciśnienia krwi i objętości płynu pozakomórkowego.

• Brak tego hormonu powoduje utratę Na⁺ i gromadzenie się K⁺ w ustroju. Nadmierne wydzielanie hormonów powoduje tzw. Zespół Canna- nerki zwiększają wydzielanie K⁺, a jony Na⁺ są zatrzymywane i zostaje zaburzona równowaga gospodarki mineralnej. Następstwem tego jest zmęczenie, bóle mięśniowe, kurcze mięśniowe (wydalanie dużo moczu o niskim ciężarze właściwym).

GLIKOKORTYKOIDY

• Głównymi hormonami są kortyzon i kortykosteron.

• Mają one duże znaczenie przeciwzapalne, wywierają wpływ na przemianę węglowodanów, białek i tłuszczów w tkankach całego organizmu, utrzymują prawidłową pobudliwość mięśni poprzecznie- prążkowanych, gładkich i mięśnia sercowego.

• Nadmierna produkcja tych hormonów prowadzi do zespołu Cushinga- mały wzrost oraz zwiększone odkładanie tłuszczu (głównie na tułowiu i karku [bawoli kark], kończyny górne i dolne wysmukłe).

ANDROGENY

• Warunkują powstawanie u mężczyzn II- rzędowych cech płciowych ( prawidłowy rozwój zewnętrznych narządów płciowych, gruczołu krokowego, ustawiają brzmienie głosu etc.), pobudzają ogólny wzrost, zwiększają masę mięśniową.

• Nadmierna produkcja hormonu powoduje zespół nadnerczowo- płciowy, który u chłopców prowadzi do przedwczesnej dojrzałości płciowej, a u kobiet do przewagi męskich cech (takich jak silne owłosienie, niski głos, męski typ budowy ciała).

CZYNNOŚĆ RDZENIA NADNERCZY

• Rdzeń gruczołów nadnerczowych wydziela adrenalinę i noradrenalinę- są to aminy katecholowe

• Pobudzają one układ nerwowy sympatyczny, przyspieszają akcję serca, podnoszą ciśnienie krwi i stężenie cukru we krwi.

• Działają na mięśnie gładkie naczyń krwionośnych oraz na mięśnie gładkie narządów

• Zwiększają stężenie we krwi występujące w czasie wysiłku, w różnych warunkach stresowych, po podaniu nikotyny etc.

JĄDRA (TESTES)

• Są narządami parzystymi, położone są w worku mosznowym, wewnątrzotrzewnowo

• Otoczone są błoną białawą, od której w głąb miąższu odchodzą przegródki jądra dzieląc jego miąższ na płaciki jądra

• Płaciki zbudowane są z kanalików nasiennych krętych, otoczone są luźną tkanką łączną, w której znajdują się komórki śródmiąższowe pełniące funkcję wewnątrzwydzielniczą.

CZYNNOŚĆ

• Zasadniczym hormonem wydzielanym przez komórki śródmiąższowe jest testosteron

• Wydzielanie testosteronu regulowane jest przez hormony gonadotropowe przysadki

• Testosteron kieruje u mężczyzn rozwojem cech płciowych męskich: wykształcanie się zewnętrznych narządów płciowych, wzrost gruczołu krokowego, pęcherzyków nasiennych, a w późniejszym okresie jest odpowiedzialny za wykształcenie się II-rzędowych cech płciowych (owłosienie typu męskiego, męskie biodra)

JAJNIKI (OVARIUM)

• Są narządami parzystymi

• Leżą wewnątrzotrzewnowo, w miednicy mniejszej na jej ścianie bocznej w dołku jajnikowym tj. w miejscu podziału tętnicy biodrowej wspólnej

• Składa się z:

- kory jajnika

- rdzenia jajnika

CZYNNOŚĆ

• Hormonami wydzielanymi przez jajniki są:

- estrogeny

- progesteron

• Estrogeny powstają w pęcherzykach jajnikowych (Graafa).

• Estrogeny wywołują rozwój II- rzędowych cech płciowych, powodują przerost mięśnia macicznego, zwiększają jego pobudliwość i ukrwienie.

• Progesteron wytwarzany jest w jajnikach przez ciałko żółte.

• Progesteron zmniejsza pobudliwość mięśnia macicznego. W obrębie gruczołu sutkowego rozwój komórek gruczołowych w zrazikach.

---