SKŁADNIA ZDANIA POJEDYNCZEGO - MATERIAŁY DO ĆWICZEŃ
I. Związek główny w zdaniu
Wskaż orzeczenie i podmiot (o ile jest). Określ ich typ.
Ta ostatnia sprawa poszła mu nadspodziewanie gładko i szybko.
Zrobiło mi się wstyd.
Przestało się opłacać sprzedawać złoto.
Grzybów było w bród.
Gdzie mi tam się starać o taką pracę!
Nie mnie uczyć Wysoką Izbę, jak wymusić na rządzie różne działania.
Nie mnie radzić, co masz wybrać.
To nie twoim uczniom stało się coś złego.
Bilety sprzedaje i kasuje kierowca.
Musiał mnie poznać.
Przestałem się z nim kłócić.
Jesteś proszony o pomoc.
To był prawdziwy rarytas.
Trudno jest być prorokiem we własnej ojczyźnie.
Wystarczy spojrzeć na rysunki pięciolatków.
Krystyna wychodzi za mąż.
Czy nie macie żalu do ojca?
Pięć drzew rosło w sadzie.
Wielki dziwak był z tego chłopaka.
Z babcią na podobny temat nie było żadnej dyskusji.
Pachniało bzem.
Tyś moja!
Książka dobrze się sprzedaje.
Te drzwi trudno się zamykają. / Te drzwi trudno się zamyka.
Udało mi się wszystko załatwić.
Michał z ojcem poszedł do kina.
Ukradli mi rower.
Z Marią jest źle.
Przyszedł do nich z wizytą.
On nazywa się Kowalski.
Nie ujdzie wam to płazem!
To jest mój dobry kolega.
Wciąż brakuje nam pieniędzy.
W Niemczech pije się dużo piwa.
Jest co robić!
Nie ma komu pracować!
Woda sodowa uderzyła mu do głowy.
Dobrze mi się spało.
Spieszy mi się.
Trudno w to uwierzyć.
Tak mi się jakoś powiedziało.
Przez chwilę zdawało mi się, że widziałem Irenę.
Było dwunastu zbójców.
Zbójców było dwunastu.
W Krakowie dużo jest takich małych domków.
W Krakowie jest dużo takich małych domków.
Trudno w tej sytuacji być grzecznym.
Szkoda mi stąd wyjeżdżać.
Ale co to ma do rzeczy?
Miło się spotkać od czasu do czasu z przyjaciółmi.
Ilu zawodników wzięło udział we wczorajszych zawodach?
Mam już posprzątane na święta.
Skończ z tym udawaniem!
Sędzia rozpoczął walkę.
Nasza drużyna poniosła klęskę.
Mam ochotę pójść na basen.
Chcieć to móc!
Ty jesteś jak zdrowie!
Bądź dobrej myśli!
Pan jesteś łajdak!
Biegać tam i z powrotem to głupota.
Stać mnie na nową lodówkę.
Był w wielkiej rozterce.
Od rana telefon się urywa.
Nauczyciel kazał uczniowi wyjść z klasy.
II. Zróżnicowanie orzeczeń (opozycje binarne)
Orzeczenia:
ortograficznie proste +, ortograficznie złożone -
jednoleksemowe +, niejednoleksemowe -
niefrazeologiczne +, frazeologiczne -
osobowe +, nieosobowe -
nieszeregowe +, szeregowe -
bez szeregowego komponentu +, z szeregowym komponentem -
czysto czasownikowe (bez elementów nieczasownikowych) +, z elementami nieczasownikowymi -
reprezentowane jednym leksemem czasownikowym +, niereprezentowane jednym leksemem czasownikowym -
nieeliptyczne +, eliptyczne -
bez form deklinacyjnych (określonych pod względem przypadka) +, z formami deklinacyjnymi -
Uwaga: na pierwszym miejscu (ze znakiem +) podano wartości zgodne z prototypem pojęcia (lub bliższe prototypowi).
Uzupełnij tabelę. Zwróć uwagę, że niekiedy linie podziału biegną w zależności od przyjętych koncepcji ogólnomorfologicznych (np. w kwestii predykatywów „przysłówkopodobnych”). Pójdź tropem wartości wpisanych. Wyjątkowo możesz uchylić się od rozstrzygnięcia, wstawiając znak zapytania.
Uwaga: orzeczenie tworzą słowa pogrubione.
numer opozycji przykłady orzeczeń |
1. |
2. |
3. |
4. |
5. |
6. |
7. |
8. |
9. |
10. |
|
+ |
+ |
+ |
+ |
+ |
+ |
+ |
+ |
+ |
+ |
|
- |
- |
+ |
+ |
+ |
- |
- |
+ |
+ |
- |
|
|
|
|
|
|
+ |
|
|
- |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
- |
- |
+ |
+ |
+ |
+ |
+ |
- |
+ |
+ |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
+ |
+ |
+ |
- |
+ |
+ |
- |
- |
- |
+ |
|
|
- |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
+ |
|
|
|
|
+ |
+ |
+ |
- |
+ |
+ |
+ |
+ |
? |
+ |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
+ |
|
|
|
+ |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
+ |
|
|
|
|
|
|
|
+ |
|
|
|
- |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
+ |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
+ |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Orzeczenie (słowno-)imienne zawiera jako orzecznik człon morfologicznie określony pod względem przypadka - formę rzeczownika, przymiotnika, liczebnika, odmiennego zaimka lub imiesłowu przymiotnikowego. Orzecznik przy pewnym założeniu może też być wyrażony przysłówkiem (zaimkiem przysłownym, przykłady 9-11) lub bezokolicznikiem (12-15), ale wtedy nie należy już mówić o orzeczeniu imiennym.
Łącznikiem jest osobowa forma czasownika posiłkowego („niepełnoznacznego”): być, bywać, stać się, stawać się, zostać, zostawać lub robić się (może również stanowić).
Istnieją też łączniki eliptyczne („wyzerowane”) - całkowicie, np. Sen - mara., lub częściowo (zredukowane do końcówki), np. Tyś moja! - oraz łączniki wyrażone nieodmiennym predykatywem to czy oto (Sport to zdrowie).
Wg R. Grzegorczykowej (1999a: 120) wyżej wymienionym czasownikom „łącznikowym” właściwym bliskie są następujące leksemy:
czasowniki modalne: okazać się, wydawać się, wydać się, wyglądać na;
czasowniki „psychologiczne”: czuć się, poczuć się, uważać (się/kogoś za), uznawać (się/kogoś za), udawać (kogoś), traktować (kogoś jak);
predykaty nazywania i kreowania: nazywać się, zwać się, czynić się, uczynić się, mianować (kogoś), służyć (za).
III. Dopełnienia i okoliczniki
|
Dopełnienia: |
Okoliczniki: |
1. |
odpowiadają na pytania przypadków zależnych |
nie odpowiadają na pytania przypadków |
2. |
nazywają przedmioty |
nazywają jakości (cechy) |
3. |
konotowane (wymagane) |
niekonotowane (niewymagane) |
4. |
akomodowane (rządzone) |
nieakomodowane (nierządzone, składnia przynależności) |
5. |
często wyrażane formą rzeczownika, zgodnie z tradycyjną składnią niewyrażane przysłówkiem |
rzadko wyrażane formą rzeczownika, często wyrażane przysłówkiem |
Szedł polami i lasami. [1o, 2d, 3o, 4d]
Wieczorami czytam kryminały. [1o, 2o, 3o, 4o?, 5o?]
Studiował prawo na uniwersytecie. [1o, 2d, 3o, 4o]
Wygrał pięć tysięcy złotych w totolotka. [1o?, 2d?, 3d, 4d]
Zachowywał się niegrzecznie. [1o, 2o, 3d, 4o, 5o].
Pojechał do Łodzi. [1o, 2d, 3d, 4o]
Walczył na bagnety [1o/d, 2d, 3 i 4 - zależą od rozstrzygnięcia w 1]
Jakie okoliczniki występują w poniższych zdaniach?
Uwzględnij następujący zestaw typów: miejsca, kierunku, czasu, stadium, sposobu, miary/stopnia, celu, przyczyny, skutku, warunku, przyzwolenia, niewspółmierności treści, względu, okoliczności towarzyszących / akcesoryjny.
Bez jego podpisu nic nie wskórasz.
Pójdziemy na koncert.
Uczył się na piątki.
I w Paryżu nie zrobią z owsa ryżu.
Bez pracy nie ma kołaczy.
Żołnierze przymierali głodem.
Długa do uprzykrzenia jest tu zima.
Zdała egzamin dzięki pomocy koleżanek.
Umarł w nędzy.
Zginął w sile wieku.
Wspomniała o tym mimochodem.
Śnieg leżał miejscami.
Wojciech Kossak w czepku się urodził.
Pójdziemy polami na skróty.
Jako student mieszkał w Warszawie.
Całą zimę chodziła bez czapki.
Odszedł bez pożegnania.
Jedli w milczeniu.
Ustawili się jeden za drugim.
Wypijcie po szklance soku.
Lekarz przyjmuje codziennie prócz sobót i niedziel.
W zakresie zarządzania nie ma żadnych doświadczeń.
Zrobiła to z głupoty.
Robi to dla pieniędzy.
W prezencie dostałem nową kolejkę.
Nawet brzęczenie owadów nie przerywało tej śmiertelnej, przesyconej złowrogim blaskiem ciszy.
Wszyscy o tym wiedzieli prócz ojca.
Nazajutrz chłopiec przebudził się bardzo późno.
Czekał chwilę i odszedł smutny.
W mroku był prawie niewidoczny.
Jestem bardzo zmęczony.
Mniej więcej za pół godziny dojedziemy do Szczecina.
Zawołałem po raz drugi.
Najpierw chciał wyjść, ale potem się rozmyślił.
Nie od razu przekonałem się do tego pomysłu.
Idę na wagary/ na zajęcia.
Uciekł z Warszawy, bo myślał, że na wsi u brata przeżyje.
Poszedł wzrokiem za jej spojrzeniem.
Spostrzegłszy, że patrzy w jej stronę, skinęła ku niemu dwukrotnie głową.
Na jej zapytanie mimowolnie się uśmiechnąłem.
W gruncie rzeczy ona nie ma prawa sprzeciwiać się jego woli.
Brzękowski usadawia się na stałe w Paryżu.
Klęczała ciągle z twarzą ukrytą w dłoniach.
Do teatru chodzę chętnie, ale/choć nie za często.
Przy pomocy boskiej dam sobie radę.
Całe grono z posępną i cichą postawą spogląda w niebo.
Był to Francuz, rodem z Marsylii(Klemensiewicz, s. 51: okolicznik sposobu, podrzędny wobec wyrażenia przyimkowego).
IV. Wykres struktury składniowej zdania pojedynczego - zdania ćwiczeniowe
Prawdopodobnie mały chłopiec obiera teraz w kuchni ziemniaki.
Zdenerwowany tata głośno krzyczał na nieposłuszną córkę umazaną czekoladą.
Mojej koleżance bardzo zależało na szybkim powrocie do domu.
Pracownia czarodzieja znajdowała się w najwyższej i zdecydowanie najzimniejszej kondygnacji wieży.
Po zastanowieniu się nad tym wszystkim trzeźwo, chłodno i bezstronnie musiało się dojść do oczywistych wniosków.
Codziennie kolejka woziła nas z dalekiego przedmieścia przez pola i niską drewnianą zabudowę do centrum miasta.
Niektóre co śmielsze dziewuchy z sąsiedniej wioski puściły się w tany z naszymi chłopakami.
Był to drobny brunet, zawsze uśmiechnięty i pogodny, znany ze swej pasji zdrabniania wyrazów.
Po wieczerzy i Sędzia, i goście ze dworu wychodzą na dziedziniec używać wieczoru.
Wiekowe damy witały pana Ksawerego z pełnym afektacji ukontentowaniem istot skazanych na nudę.
Nie zginęli wszyscy grzesznicy świata i przeciwnicy Boga od miecza, ognia, głodu i jadu węży.
W przeciwieństwie do magów i alchemików starej daty czarodzieje nowocześni lubią pracować w ascetycznie urządzonych laboratoriach.
Pewnego wieczoru w styczniu wyszedłem przejść się bez wyraźnego celu.
Jednak celem niżej przedstawionych dywagacji nie jest krytyka ani apoteoza i apologia współczesnych twórców.
Stado srebrzystych i zielonych kiełbi tańczyło swawolnie na żółtej mieliźnie.
Niedźwiedź wrócił w miejsca mniej pilnie strzeżone.
Na podwórku rosło pięć starych drzew.
Pod koniec XVI wieku już się trafia użycie wyrazu miesiąc w dzisiejszym znaczeniu.
Księżyc przyświecał przez cienką warstwę chmur jak lampa w zasłoniętym firanką oknie.
Pod koniec lutego sroga zima dawała się coraz bardziej we znaki zwierzynie i ptactwu.
Bardzo było mi miło cię spotkać.
W minionym karnawale i w bieżącym Wielkim Poście fortuna po raz trzeci czy czwarty znowu łaskawym okiem spojrzała na dom pana Łęckiego.
A wszakże mimo wyżej zgłoszonych zastrzeżeń nie da się problemu pominąć chociażby ze względu na literaturę piękną.
W utworze epickim informacje o przebiegu akcji, komentarz o rodzaju i charakterze wypowiedzi bohaterów oraz wskazówki i doniesienia o ich wkraczaniu do akcji lub wyłączaniu się z niej musi autor ująć w całość tekstu artystycznego.
Ten cały długi wywód był potrzebny profesorowi do przekazania studentom zasady ruchu cząsteczek.
Dni Nowaka jako prezesa banku są policzone.
Pojedynczą spółgłoskę zawartą między dwoma samogłoskami zawsze przenosimy do nowej linii.
W dzisiejszych czasach nawet bardzo ekscentrycznemu i ambitnemu twórcy trudno jest się przebić.
Marzenia jego skręciły nagle w inną stronę, na jakiś trakt mniej wprawdzie wyraźny, ale długi, obszerny i wygodny.
Ciężkie granatowe chmury zwiastują burzę nadchodzącą prawdopodobnie z północy.
Karawana wędrowców wyruszyła w dalszą drogę nazajutrz rano.
Polały się łzy me czyste, rzęsiste, / Na me dzieciństwo sielskie, anielskie, / Na moją młodość górną i chmurną, / Na mój wiek męski, wiek klęski.
Pierwsi na mecie otrzymają najwyższą nagrodę pieniężną i liczne słodkie upominki.
Ulubieńcem zwiedzających zoo dzieci był miś koala.
Drobny ten wypadek stanowczo wpłynął na dalsze życie Marii.
Zwycięzcą zawodów został nikomu nieznany zawodnik z Czech.
Tymczasem jego przeczucie niezwykłego wydarzenia zamieniło się w maniakalną pewność.
Benedykt tej nocy jeszcze odpisał bratu w sensie przeczącym.
Czerwone, roziskrzone majowym upałem słońce powoli i majestatycznie zachodziło za szczyty pobliskich gór.
Naród arabski jako jeden z pierwszych kultywował zwyczaj picia kawy.
Kryształowe czaszki są uważane za wytwory mieszkańców przedkolumbijskiej Mezoameryki: Azteków albo Majów.
Gorzej psychicznie mają się od Polaków tylko Portugalczycy i Węgrzy.
Coś jest nie tak z tym zegarkiem.
Beksiński, premier Najjaśniejszej Rzeczpospolitej, nie jest już tylko słoneczkiem miłościwym i serdecznym.
Hałas dochodzący z ulicy skutecznie przeszkadzał niewyspanemu studentowi w pisaniu referatu.
Wg R. Laskowskiego w zdaniu Jest mi niedobrze. jest niedobrze to forma predykatywu niedobrze - w takim ujęciu mamy do czynienia z orzeczeniem jednoleksemowym (2+) i czysto czasownikowym (ściślej: predykatywowym) (7+). Przyjmijmy jednak interpretację tradycyjną.
Choć W. Gawdzik (1969: 256) zręcznie rozszerza zakres imion: „odmieniają się przez przypadki bądź stopniują, dają się zastąpić wyrazem o bliżej nieokreślonym znaczeniu, czyli zaimkiem”.
„Kształt” wyrażenia przyimkowego nie przemawia ani za dopełnieniem, ani za okolicznikiem.
1