Podmiot:
1) semantyczne funkcje podmiotu:
podmiot jest znakiem przedmiotu, więc „kogoś”, czy „czegoś”, czemu świadomość mówiącego przyznaje z postawy sądzącej przestrzenny byt dający się charakteryzować jakąś cechą trwającą w czasie.
2) części mowy mogące pełnić funkcje podmiotu:
podmiotem bywa zasadniczo wyraz rzeczowny (tzn. rzeczownik, lub zaimek rzeczowny), albo inna część mowy pełniąca funkcję rzeczownika (przymiotnik, liczebnik, imiesłów odmienny). W pewnych sytuacjach podmiotem bywa też bezokolicznik.
Funkcję podmiotu może pełnić każda część mowy.
Konduktor oświetlił latarką przedział - rzeczownik.
Ona budzi oklaski osobistym urokiem - zaimek rzeczowny.
Wysoki przyglądał się uważnie - przymiotnik.
Dwunasta dochodzi - liczebnik.
Przed długim szeregiem wagonów tłoczyli się odprowadzający - imiesłów.
Ciężko było iść pod górę - bezokolicznik.
3) Przypadek wyrazu rzeczownego będącego podmiotem.
typowym przypadkiem jest mianownik: „Mały Jeżyk czyta książkę”.
W pewnych funkcjach występuje w dopełniaczu. Zastosowanie dopełniacza zachodzi przede wszystkim w dwóch rodzajach konstrukcji: 1) przy oznaczaniu stosunków ilościowych: „Na salę weszło dwóch Niemców w hełmach” - określnik ilościowy (dwóch) występuje łącznie z dopełniaczem rzeczownika w obrębie wyrażenia stanowiącego podmiot (dwóch Niemców). 2) przy stwierdzaniu barku, ubywania, czy przybywania: „Nie ma jeszcze chleba”.
Zastosowanie podmiotu w dopełniaczu jest normą przy liczebnikach głównych od 5 w wzwyż, przy liczebnikach zbiorowych „Czterech chłopaków jadło obiad”.
Podmiot może występować także w celowniku: „Gdzie mi tam czekać?!”; lub w narzędniku: „Bo z mężami jest jak z bańkami mydlanymi”.
4) typy struktury gramatycznej podmiotu:
może ją stanowić: pojedynczy wyraz, szereg wyrazów (Konie, ludzie, armaty, orły dniem i nocą płyną”) - podmiot szeregowy, nierozerwalne skupienie rzeczownika z określenie („Mnóstwo polnych koników pryskało mi spod nóg”) i zaimek to („To naprawdę nie jest ciekawe).
5) stopień wyrażenia subiektu:
przez subiekt rozumiemy - osobę, rzecz lub pojęcie reprezentowane przez podmiot, czyli po prostu desygnat wyrazu stanowiącego podmiot.
Stopień wyrażania subiektu:
a) oznaczony (może być oznaczony rzeczownikiem, zaimkiem, przymiotnikiem, imiesłowem, bezokolicznikiem, liczebnikiem) (p. gramatyczny)
b) konotowany (wyrażony pierwszą lub druga osobą czasownika - „Zbliżyłem się do stołu),
c) domyślny (subiektu domyślamy się z poprzedniego wypowiedzenia, jeśli został w nim wymieniony)
d) w ogóle nieobecny - zdanie bezpodmiotowe.
Orzeczenie:
1) Funkcje orzeczenia:
ukazanie zachowania się lub właściwości przedmiotu w toku czasowym
2) Ogólny przegląd rodzajów orzeczenia:
może być ono wyrażone formą czasownika, np. „Pies zaszczekał”. Jest to orzeczenie słowne, czyli czasownikowe.
„Te pomidory są niedojrzałe” - jest to orzeczenie słowno-imienne. Takie orzeczenie składa się z formy czasownikowej „są” zwanej w tym zastosowaniu łącznikiem i z tzw. orzecznika, jakim jest tu przymiotnik „niedojrzałe”.
Orzeczenie słowne to orzeczenie proste, zaś słowno-imienne to orzeczenie złożone.
Jako orzeczenie złożone możemy też potraktować orzeczenie szeregowe, np. „Zbyszek był spocony i umazany czarną farbą”. Wyrażenie „był spocony i umazany” stanowi jedno orzeczenie”, ze względu na jedne czasownik.
W pewnych przypadkach w roli orzeczenia spotykamy bezokolicznik, np. „Proszę zamknąć drzwi”.
4) orzeczenie słowno-imienne:
składa się z łącznika i imiennego orzecznika.
a) formy orzecznika:
mogą nim być: rzeczownik, przymiotnik, imiesłów, liczebnik, zaimek, przysłówek, wyrażenie przyimkowe, skupienie wyrazowe, wyjątkowo bezokolicznik.
„Chcę zostać nauczycielem” - rzeczownik.
„Mama jest łatwowierna” - przymiotnik
„Ale dziś praktyka jest inna” - zaimek przymiotny.
„Listów było dwa” - liczebnik.
„Był spocony i umazany czarną farbą” - imiesłów.
„Niełatwo było Łodzi otrząsnąć się ogromu zaniedbań” - przysłówek.
„List był z Lozanny od Marcina” - wyrażenie przyimkowe.
„Ojciec był cichy i pokornego serca” - skupienie wyrazowe.
Dla orzecznika wyrażonego rzeczownikiem, lub zaimkiem rzeczownym zasadniczą formą jest narzędnik.
b) rodzaje łącznika:
najczęstszym przypadkiem jest wyraz „być”, a ponad to: „służyć za”, „zostać”, „stawać się”, „okazać się”, „nazywać”.
5) formy orzeczenia przy kilku podmiotach:
w zasadzie jego formą jest liczba mnoga.
6) Forma orzeczenia w wypowiedziach jednoczłonowych:
w wypowiedzeniach z subiektem konotowanym jest w pierwszej lub drugiej osobie.
Czasowniki niefleksyjne: mamy trzy typy - 1)zleksykalizowane o funkcji predykatywnej bezosobowej (trzeba, można, warto), 2) wyrazy o funkcji impresywnej (precz, fora, wara) 3) wyrazy oznaczające czynności o charakterze momentalnym (ciach, bęc, brzdęk).
Rzeczowniki w funkcji predykatywnej: występują tu przede wszystkim rzeczowniki: szkoda, żal, strach, wstyd. Wyrazy te pełnią funkcję predykatywną, same bądź w połączeniu z formą czasownika być.
7) Wypowiedzenia niewerbalne:
są to wypowiedzenia nie zawierające orzeczenia. Dopatrujemy się tu elipsy, czasownika, bądź łącznika.
Mają one zastosowanie w mowie potocznej, w stylu emocjonalnym.
Przydawka:
1) Definicja:
za przydawkę uważa się każde określenie rzeczownika. Rodzaje przydawek rozróżnia się przede wszystkim według kryteriów formalnych, tj. ze względu na części mowy oraz formy fleksyjne jakimi są wyrażone.
2) Klasyfikacja formalna przydawek:
przydawką może być pojedynczy wyraz (przymiotnik, zaimek przymiotny, liczebnik, imiesłów odmienny, rzeczownik, przysłówek, a nawet bezokolicznik) bądź wyrażenie (wyrażenie przyimkowe, lub skupienie wyrazowe).
a) przydawki tzw. przymiotne:
należą do nich wyrażone przymiotnikami, zaimkami przymiotnymi, liczebnikami 1-4, liczebnikami przymiotnikowymi i imiesłowami odmiennymi). Z określanym rzeczownikiem pozostają w związku zgody.
Przydawka przymiotnikowa: „Całą noc Ala jechała pociągiem”
Przydawka zaimkowa: „Tymi słowy kończy Franciszka swoją przypowieść o jesionce”
Przydawka liczebnikowa: „Ja pani powiem jedną rzecz”
Przydawka imiesłowowa: „Nie miałam ambicji sięgającej tak daleko”
b) przydawka rzeczowna w związku zgody:
występuje w wyrażeniach typu: król Kazimierz, doktor Judym, generał Dąbrowski. Należy pamiętać, że przydawką jest wyraz zawężający znaczenie ogólne wyrazu.
c) przydawka rzeczowna w związku rządu:
przydawka taka może występować w: dopełniaczu, celowniku lub narzędniku.
Dopełniacz: „Od śmierci Henryka na mapie nic się nie zmieniło”
Celownikowa: „Potrzeba przelania drugiemu pewnych wiadomości zrodziła relacje, sprawozdanie, praformy epiki”
Narzędnik: „Rzut dyskiem jest jedna z najstarszych konkurencji sportowych”
d) przydawka przyimkowa:
przydawką tą jest tzw. wyrażenie przyimkowe, tj. wyrażenie złożone z wyrazu rzeczownego z przyimkiem.
„Świerzb w środowisku jest dowodem zaniedbania podstawowych zasad higieny”.
e) przydawka przysłówkowa:
„Przy stoliku obok siedział człowiek”
f) przydawka bezokolicznikowa:
bezokolicznik spełnia rolę przydawki w tedy gdy występuje w roli określenia rzeczownika.
„Nie miał jeszcze okazji zemścić się nad nim”
g) przydawka w konstrukcjach zleksykalizowanych:
„Proszę pokazać mi coś wełnianego”
h) skupienie wyrazów jako przydawka:
„Ojciec przyjął ze smutkiem wiadomość o przejściu na emeryturę”
3) Znaczeniowy podział przydawek:
a) przydawka wyodrębniająca osobę lub podmiot przez wskazanie zakresu wyrazu określanego, np. „Zapewne ucieszę panią wiadomości, że wśród turystów karmiących gołębie przeważają goście z NRF”, o wyróżnione tu przydawki można zapytać „wśród, których turystów, których osób”.
b) przydawka dopowiadająca jakiś szczegół o osobie lub przedmiocie, rozwijająca treść wyrazu, którego zakres jest już wyznaczony lub wiadomy, np. „Weszła nowa osoba, przystojna i młoda”.
Dopełnienie:
dopełnienie to podstawowe określenie orzeczenia (frazy werbalnej)
w większości dopełnienia są konotowane, co oznacza, że pominięcie ich doprowadzi do konstrukcji eliptycznych, strukturalnie niepełnych
wyróżniamy dopełnienie bliższe i dalsze
dopełnienie bliższe - jego wyznacznikami są: 1) przy pasywizacji ( zamiany zdania ze strony czynnej na bierną) dopełnienie bliższe staje się podmiotem; 2) typowym przypadkiem dopełnienia bliższego jest biernik; 3) w zdaniu zaprzeczonym biernik dopełnienia przechodzi w dopełniacz (np.: Kupiłem gazetę w kiosku. Nie kupiłem gazety w kiosku. Gazeta została kupiona przeze mnie w kiosku)
chociaż podstawowym przypadkiem dopełnienia bliższego jest biernik, niektóre czasowniki wymagają dopełnienia bliższego w dopełniaczu przy czym pozostałe dwa warunki pozostają spełnione ( Artysta udzielił wywiadu. Artysta nie udzielił wywiadu. Wywiad został udzielony przez artystę)
bardzo rzadko występuje dopełnienie bliższe w narzędniku ( Prezydent rządzi krajem. Prezydent nie rządzi krajem. Kraj jest rządzony przez prezydenta.). zostaje zachowana tylko zasada zamiany dopełnienia w podmiot.
Dopełnienie dalsze - w zdaniach z czasownikiem nieprzechodnim może występować we wszystkich przypadkach, a w zdaniach z czasownikiem przechodnim typowy jest celownik i biernik. Po pasywizacji zdania dopełnienie dalsze pozostaje dopełnieniem (Mama kupiła dziecku słodycze. Słodycze zostały kupione dziecku przez mamę)
W zdaniu występuje jedno dopełnienie bliższe, a dopełnień dalszych może występować dowolna ilość
Dopełnienie orzekające - charakterystyczna jest dla niego forma narzędnika, występuje przy czasownikach, które „nadają nazwę” (Został mianowany kapitanem. Uznano go za geniusza.)
8. Okolicznik:
okolicznik jest to składnik, który w nosi do struktury informacyjnej zdania dodatkowe dane na temat okoliczności akcji. Najczęściej okolicznik pozostaje członem niekonotowanym (tzn. że można go usunąć bez szkody dla struktury informacyjnej zdania) - np. kupiłem gazetę w kiosku. Kupiłem gazetę.)
okolicznik zazwyczaj występuje w narzędniku i miejscowniku
okolicznik czasu: typowe okoliczniki czasowe to przysłówki typu teraz, zaraz, potem, przedtem, dziś, jutro, wczoraj, w środę, przez lato, o ósmej, szóstego lipca, przed deserem, przy Chopinie, np. Przy Chopinie zapominała o całym świecie. Miesiąc temu byłem w kinie.
Okolicznik kierunku: poszli do lasu
Ok. czasu: Piotr obudził się o ósmej.
Okolicznik miejsca: odpowiada on na pytanie gdzie? ale także skąd? którędy? dokąd?, np.: Bawiłem się na łące (gdzie?). Przyszedłem z domu (skąd?). Szedłem przez wieś (którędy?).
Okolicznik sposobu: odpowiada na pytanie jak? w jaki sposób? Np. zrobiłeś to dobrze (jak?). Wybraliśmy się w podróż statkiem (w jaki sposób?). Szedł skacząc ( w jaki sposób?). energicznie ją objął
Miary : Czekał chwilę
Okolicznik celu: opowiada na pytanie po co? w jakim celu? Np. nie przyszedłem pana nawracać ( w jakim celu?). Wpisałem się ku pamięci (po co?). zrobiłem to dla zabawy (jakim celu?). pobiegłem otworzyć drzwi. Wystrzelił na postrach
Okolicznik przyczyny: odpowiada na pytanie z jakiej przyczyny? Np. zrobił o z głupoty (z jakiej przyczyny?). Zataczał się ze śmiechu. Ludzie ginęli z głodu.
Okolicznik przyzwolenia: określa się je lapidarnie jako „przyczynę niedostateczną” to jest jako możliwą okoliczność hamującą realizację powziętego zamiaru albo łagodzącą jakiś stan, czasem jako ewentualna przeszkoda, które jednak w danym wypadku została przezwyciężona, np.: Mimo zakazu młodzież poszła do kina. Stało to się wbrew zasadom. Wbrew sobie poszedł tam jeszcze raz. Pomimo deszczu wyszłam na spacer.
Względu: pod względem wielkości jest drugi
Skutku : Doris uczy się na piątki
Okolicznik warunku: wskazuje on na prawdopodobną sytuacje, której wystąpienie może warunkować inne działanie subiektów, np. W razie zatrucia grzybami należy niezwłocznie udać się do szpitala. W wypadku deszczu zostaniemy w domu. W razie potrzeby pomożemy Ci
Okolicznik stopnia i miary: odpowiadają na pytania jak? jak bardzo? jak długo? ile? o ile? do jakiego stopnia? Np.: kocham ją bardzo. Jestem trochę głodny. Prawie skończyłem. Ten ładunek waży tonę.