PSYCHOLOGIA SPOŁECZNA
Temat: Agresja
Czym jest agresja?
Czy agresja jest wrodzona?
Przyczyny agresji.
Jak zmniejszać agresję?
I. Czym jest agresja?
Psychologowie posługują się terminem działania agresywnego, przez które rozumieją zachowanie ukierunkowane na spowodowanie fizycznej lub psychicznej szkody lub przykrości. Podana definicja nie pozostawia wątpliwości: agresja jest działaniem intencjonalnym, ukierunkowanym na zranienie lub sprawienie bólu. Może ona mieć charakter zarówno werbalny jak i fizyczny. Może przynieść pożądany efekt lub zakończyć się niepowodzeniem, zawsze jednak nazwana zostanie agresją
Użyteczne jest wprowadzenie rozróżnienia między agresją wrogą a agresją instrumentalną. Agresję wrogą poprzedza gniew, a jej celem jest zadanie bólu lub zranienie. Efektem agresji instrumentalnej może być również ból i zranienie, ale nie stanowi w tym przypadku celu podjętego działania.
II. Czy agresja jest wrodzona, czy wyuczona?
Thomas Hobbes w swym klasycznym dziele „Lewiatan” ( po raz pierwszy opublikowany w 1651r.) wyraził pogląd, że człowiek z natury jest barbarzyńcą. Jedynie narzucone przez prawo represje i porządek społeczny hamują ludzki instynkt agresji. Natomiast Jakub Roussean sformułował koncepcję „szlachetnego dzikusa (rozwinął ją w 1762r.), zgodnie, z którą ludzie z istoty swej są łagodni, życzliwi i radośni. Cywilizacja jedynie tłumi dobrotliwa naturę człowieka i wyzwala jego agresję.
W XX wieku pesymistyczny pogląd Hobbesa rozwinął Zygmunt Freud ; przedstawił on teorię, zgodnie z która ludzie rodzą się z instynktem życia ( nazwał go Eros ) i z równie potężnym instynktem śmierci (Thanatos), prowadzącym do agresywnych działań.
Według Freuda instynkt śmierci może zostać skierowany do wewnątrz lub na zewnątrz. W pierwszym przypadku znajduje swój wyraz w aktach samoagresji, których formę ekstremalną stanowi próba samobójcza. W drugim przypadku objawia się wrogością oraz tendencjami niszczycielskimi i morderczymi. Zgodnie ze sformułowaną przez Freuda teorią hydrauliczną, energia agresywna musi być rozładowana, gdyż w przeciwnym wypadku następuje jej wybuch.
Znaczna część badań, eksperymentów dotyczy gatunków innych niż człowiek.
Prowadzili je Zing Yang Kuo - 1961r. - biolog, słynny etiolog, zdobywca Nagrody Nobla - obserwował zachowanie pielęgnic rycerskich , bardzo agresywnych rybek tropikalnych. Niedawno Richard Lore i Lori Schulz (1993r.) stwierdzili, że wszechobecność agresji w zachowaniu różnych gatunków ssaków dowodzi, że ze względu na swoje przystosowawcze znaczenie, cecha ta została utrzymana i doskonalona w toku rozwoju. Zauważyli oni także, że rozwojowi agresji towarzyszy doskonalenie mechanizmów hamujących jej ekspresję w przypadku, gdy jest to uzasadnione interesem organizmu.
Ostatecznie wszystkie zgromadzone fakty nie dają podstaw do jednoznacznego zawyrokowania o naturze agresji - o tym, czy ma ona charakter instynktowny
czy wyuczony. Jednak bez względu na to mamy dostateczne dowody, aby stwierdzić,
że zarówno w przypadku zwierząt, jak i człowieka agresja nie jest wyłącznie reakcją instynktowną. Istnieją określone społeczne i sytuacyjne czynniki, które wywołują zachowania agresywne, a także modyfikują ich nasilenie i sposób przejawiania.
Krótko mówiąc, agresywne zachowanie można redukować.
III. Przyczyny agresji
Jak się przekonaliśmy jedną z głównych przyczyn przemocy jest sama przemoc. Kiedy ktoś dopuszcza się aktu agresji, zwłaszcza z siłą niewspółmierną do tego
co uczyniła ofiara i co mogło wywołać ten akt, wówczas uruchamia to siły poznawcze
i motywacyjne zmierzające do uzasadnienia tej agresji, co z kolei prowadzi
do jej spotęgowania. Istnieje wiele czynników sytuacyjnych począwszy od procesów neurologicznych i chemicznych, a skończywszy na uwarunkowaniach społecznych, które są odpowiedzialne za występowanie zachowań agresywnych.
1.Uważa się, że obszar mózgu nazwany ciałem migdałowatym sprawuje kontrolę nad impulsami agresywnymi.
Zaobserwowano, że drażnienie ciała migdałowatego przemienia potulne zwierzęta
w agresywne bestie, natomiast przerwanie dopływu stymulacji do tego obszaru
powoduje, że zwykle agresywne zwierzęta stają się łagodne (Moyer, 1976).
Zauważa się jednak, że wpływ mechanizmów neuronowych może być modyfikowany
Przez czynniki społeczne, nawet u zwierząt. Na przykład w przedstawionej sytuacji
podrażnione okolice kory mózgowej małpy, wówczas, gdy znajduje się ona w obecności małp zajmujących bardziej dominującą pozycję w grupie, to nie będzie ich atakować, lecz zamiast tego ucieknie.
2. Testosteron - męski hormon płciowy.
Wykryto, że po zaaplikowaniu zwierzęciu, spowoduje u niego agresję (Moyer, 1983). Analogiczna zależność istnieje u człowieka. Stwierdzono wyższy poziom testosteronu u więźniów skazanych za przestępstwa z użyciem przemocy fizycznej niż u skazanych za inne wykroczenia. Istnieją ponadto podstawy by twierdzić, że mężczyźni są bardziej agresywni niż kobiety (chłopcy wykazują bardziej agresywne postawy niż dziewczęta, więzienia zapełnione są głównie mężczyznami ).
3. Alkohol - wyniki przeprowadzonych eksperymentów wskazują raczej, że alkohol znosi nasze hamulce, rozluźnia kontrolę. Po wpływem alkoholu ujawniają się pierwotne dążenia i pragnienia, na co dzień skrywane pod maską norm i konwenansów. Człowiek tęskniący za bliskością drugiej osoby będzie okazywał czułość, natomiast w człowieku skłonnym do przemocy wyzwoli się agresja.
4. Ból i niewygoda - jeśli, osobnik doświadczy bólu i nie może uciec od takiego źródła, to prawie zawsze podejmie atak. Tak jest w przypadku większości zwierząt. Obserwacje w przypadku człowieka są podobne. Większość z nas pamięta uczucie irytacji doświadczone w przypadku nagłego i niespodziewanego bólu (np. przy nieszczęśliwym potknięciu) i ochotę, aby uderzyć w jakiś pobliski obiekt.
Podążając tym tropem rozważyć możemy, czy innego rodzaju przykre doznania, takie jak upał, nadmierna wilgotność, zanieczyszczenia powietrza czy smród mogą obniżać próg zachowań agresywnych ; np. w przypadku utknięcia w korku ulicznym, klaksonów używają częściej ci kierowcy, których samochody nie są wyposażone w urządzenia do klimatyzacji
Sytuacje społeczne prowadzące do agresji :
pojawienie się przeszkód na drodze do osiągnięcia celu.
Badania wykazały, że doświadczenie frustracji może zwiększać prawdopodobieństwo zachowania agresywnego. Prawidłowość ta jest opisana w teorii frustracji agresji - teoria, zgodnie, z którą przeszkody występujące na drodze do osiągnięcia uprawnionego celu zwiększają prawdopodobieństwo wystąpienia reakcji agresywnych.
Uczucie frustracji może się pojawić, gdy na drodze do upragnionego celu pojawia się przeszkody, które opóźniają lub uniemożliwiają jego osiągnięcie ; np. opisana wcześniej sytuacja utknięcia w korku ulicznym - może wywołać agresywne zachowanie kierowców, począwszy od bezcelowego trąbienia, poprzez prowokowanie bójki, aż do sięgnięcia po pistolet.
Istnieje kilka czynników, które mogą zwiększać doznania frustracji i w efekcie sprzyjać wystąpieniu agresji:
dystans dzielący czas od osiągnięcia upragnionego celu lub obiektu. Im bliżej jesteśmy realizacji naszych zamiarów, tym większa jest frustracja przy napotkaniu przeszkody, (np. kolejka w sklepie). Tendencje agresywne wzrastają także, gdy frustracja dotyka nas niespodziewanie lub, gdy uważamy, że doświadczamy jej niesłusznie.
poczucie wywołane spostrzeżeniem, że posiadasz mniej niż zasługujesz lub pozwolono ci mniej oczekiwać, lub też mniej niż posiadają ludzie do ciebie podobni.
5. Bezpośrednia prowokacja i odwet:
- pragnienie odwetu w momencie, gdy spotykamy się z agresywnym zachowaniem ze strony drugiej osoby, np. w przypadku krytyki („Myślę, że nawet gdybyś się starał nie stać by Cię było na oryginalność”)
obecność przedmiotów kojarzonych z agresją - bodziec wyzwalający agresję: przedmiot kojarzony potocznie z działaniami agresywnymi (np. rewolwer), sama jego obecność zwiększa prawdopodobieństwo wystąpienia aktów agresji.
społeczne uczenie się - naśladownictwo i agresja : dzieci naśladują rodziców oraz innych dorosłych i w ten sposób uczą się rozwiązywać konflikty przy użyciu siły, zwłaszcza gdy obserwują korzystny rezultat agresywnego zachowania.
Uczenie się społecznych zachowań następuje poprzez naśladownictwo i obserwację innych ludzi.
wpływ agresji oglądanej w środkach masowego przekazu
a) na dzieci
b) na dorosłych
„Jeśli oni mogą to robić, to ja też mogę „
„Ach , więc jak to się robi „
„Myślę, że to co czuję, to właśnie agresja „.
„Ale lipa, znowu się tłuką, a co jest na innym kanale?”.
6. Przemoc, pornografia i akty agresji wobec kobiet .
Efekty prezentacji pornografii wobec kobiet są stosunkowo nieszkodliwe. Jeśli jednak sceny pornograficzne zawierają elementy przemocy, to ich oglądanie zwiększa akceptację agresji wobec kobiet i sprawia, że częściej dochodzi do przypadków użycia przemocy wobec kobiet.
IV. Jak zmniejszać agresję:
1) kara - nieskuteczna okazuje się kara odroczona oraz zbyt surowa.
• stosowana u dzieci daje ograniczone i chwilowe efekty ,
• kara o średnim stopniu dolegliwości, wymierzona jednak konsekwentnie, zapobiega
dokonywaniu aktów przemocy przez osoby dorosłe .
2) katharsis - zjawisko uwalniania nagromadzonej agresywnej energii poprzez wysiłek
fizyczny, obserwację zachowań agresywnych innych ludzi lub dopuszczenie się samemu czynu noszącego znamiona agresji. Takie „wypuszczenie pary” obniża
prawdopodobieństwo podjęcia agresywnych działań w przyszłości.
Aby się pozbyć nagromadzonej agresywnej energii można:
uczestniczyć w fizycznych formach aktywności (np. grach z elementami rywalizacji ),
przyglądać się innym ludziom biorącym udział w owych grach
i wyładować swoją agresywną energię w sposób zastępczy,
podejmować bezpośrednie działania agresywne (np. uderzając inną osobę, raniąc ją, wpędzając ja w kłopoty lub przypisując jej negatywne cechy ).
3) rozładowanie gniewu, a świadomość
Ujawnienie gniewu w odpowiedni sposób, we właściwych okolicznościach,
jest zjawiskiem normalnym, nie przynoszącym żadnych niepożądanych następstw.
formy wyrażania gniewu :
• jasne zakomunikowanie otoczeniu, że jesteś zły i podanie przyczyny twojego złego samopoczucia,
• otwarte, jasne i pozbawione pretensji powiedzenie o doświadczeniach, negatywnych uczuciach, co umacnia wzajemne zrozumienie i sprzyja nawiązaniu bliskiej więzi między przyjaciółmi i znajomymi,
• powiadomienie o odczuwanej złości tej osoby, która ją wywołała,
• podzielenie się swoimi negatywnymi uczuciami z kimś innym (zwierzenie się),
• przeprosiny
VI. Zapobieganie agresji:
1) modelowanie nieagresywnego zachowania u dzieci,
2) trening umiejętności komunikacyjnych i strategii rozwiązywania problemów
- kształcenie ludzi w zakresie konstruktywnego wyrażania gniewu, krytycyzmu, negocjowania i poszukiwania kompromisu w przypadku zaistnienia konfliktów oraz wrażliwości na potrzeby i pragnienia innych.
3) rozwijanie empatii
wyeliminowanie procesu dehumanizacji (procesu polegającego na pozbawieniu ofiary cech ludzkich i wartości człowieka, np. gdy słowo „człowiek” zastępuje się określeniem „żółtek”
Bibliografia
Eliot Aronson ”Człowiek istota społeczna ”
Przełożył Józef Radzicki
Wyd. przez Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa - 2000.
Psychologia społeczna. „Serce i umysł” Eliot Aronson Timothy D.Wilson Robin M. Akert
Przekład na język polski - praca zbiorowa
Redaktor naukowy dr hab. Waldemar Domachowski
Instytut Psychologii, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
Wyd. przez Zysk i S-ka Wydawnictwo s.c. Poznań -1997.
3