Budowa geologiczna Polski ogólna charakterystyka:
Na terenie Polski podobnie jak na terenie Europy można wyróżnić trzy podstawowe jednostki, prowincje tektoniczne:
platformę wschodnioeuropejską zwaną też Fennosarmacją
obszar fałdowań paleozoicznych (kaledońskich i hercyńskich)
obszar fałdowań aplejskich
wszystkie te prowincje występują na terenie Polski. Dlatego też terytorium naszego kraju zajmuje szczególne miejsce, pozycję na mapie geologicznej Europy. Budowa geologiczna Polski kształtowała się od prekambru do holocenu. Szczególnie dużą rolę odegrały ruchy tektoniczne, formujące nowe i przekształcone wcześniej powstałe struktury. Właśnie dzięki temu struktury te krzyżują się i nakładają na siebie, przez co dzisiejsza budowa geologiczna Polski określana jest mianem mozaikowej.
1. Platforma wschodnioeuropejska zwaną też Fennosarmacją
Platforma wschodnioeuropejska zajmuje północno-wschodnią część Europy, jej zachodnia granica przebiega od Półwyspu Jutlandzkiego przez Polskę ku południowemu wschodowi, aż do wybrzeży Morza Czarnego. Jest to typowa platforma kontynentalna jej dolna część stanowi fundament krystaliczny zbudowany ze skał magmowych i przeobrażonych wieku prekambryjskiego na tym fundamencie osadzały się później młodsze skały osadowe.
W obrębie platformy wschodnioeuropejskiej możemy wyróżnić część dolną gdzie fundament krystaliczny wychodzi na powierzchnię, fundament krystaliczny zbudowany ze skał prekambryjskich oraz część górną - pokrywę platformową – utworzoną głównie z młodszych skał pochodzenia osadowego. Fundament krystaliczny na obszarze platformy wschodnioeuropejskiej wynurza się na powierzchnię w dwu miejscach:
tarcza ukraińska – zbudowana ze skał krystalicznych prekambryjskich bez pokrywy skał osadowych, znajduje się w środkowej części Ukrainy,
tarcza bałtycka (fennoskandzka) – obejmuje Półwysep Fennoskandzki tzn. Półwysep Skandynawski, Finlandię i Karelię bez Gór Skandynawskich
W Polsce platforma wschodnioeuropejska składa się z obu wyróżnionych wyżej części: fundamentu krystalicznego i pokrywy osadowej w więc ma cechy płyty. Fundament krystaliczny jest przykryty warstwą skał osadowych sam fundament prekambryjski nie jest odsłonięty. Głębokość zalegania fundamentu krystalicznego jest w Polsce różna, tam gdzie fundament krystaliczny zalega płycej średnio kilkaset metrów, mamy tzw. wyniesienia mniejsze jednostki tektoniczne w obrębie platformy wschodnioeuropejskiej:
Wyniesienie Łeby,
Wyniesienie Mazursko-Suwalskie,
Wyniesienie Podlaskie (Sławatycz)
Tam gdzie fundament krystaliczny zalega głębiej kilka tysięcy metrów mamy tzw. obniżenia
Obniżenie Perybałtyckie,
Obniżenie Podlaskie
Obniżenie Nadbużańskie
2. Obszar fałdowań paleozoicznych:
Obejmuje on strefę przede wszystkim strefę fałdowań kaledońskich i hercyńskich i obejmują one obszar Europy Zachodniej. Obszar fałdowań paleozoicznych można podzielić na trzy części:
Kaledonidy – struktury powstałe w orogenezie kaledońskiej, nazwa pochodzi od gór w północnej Szkocji Gór Kaledońskich, w orogenezie tej powstają: Góry Skandynawskie, północna Szkocja: Góry Grampian, Kaledońskie, Walia, Timan, w Polsce część Gór Świętokrzyskich część południowa, Sudety – Góry Kaczawskie, Blok Izerski, Blok Śnieżnika. Orogeneza ta miała miejsce na przełomie syluru i dewonu.
Hercynidy – struktury powstałe w orogenezie hercyńskiej (waryscyjskiej): Góry Iberyjskie, Masyw Centralny, Masyw Armorykański (Bretoński), Masyw Reński, Masyw Czeski, Góry Ural, Ardeny, Rudawy, Harz, nazwa pochodzi od gór Harz w Niemczech. W Polsce w tej orogenezie powstają dalej Góry Świętokrzyskie i Sudety ich środkowa i wschodnia część, Przedgórze Sudeckie oraz tworzy się zapadlisko górnośląskie.
Platformy paleozoiczne – struktury kaledońskie lub hercyńskie znajdujące się pod pokrywą młodszych skał osadowych: baseny: akwitański, paryski, polski, północnoniemiecki, południowoniemiecki,
Polska obszary fałdowań paleozoicznych oraz platforma paleozoiczna:
Paleozoiczne masywy orogeniczne:
Sudety wraz z Przedgórzem Sudeckim,
Zapadlisko Śląsko-Krakowskie,
Góry Świętokrzyskie
W skład platformy paleozoicznej wchodzi:
Wał kujawsko-pomorski (środkowopolski),
Niecki: szczecińska, mogileńska, łódzka, miechowska,
Monoklina przedsdecka,
Monoklina śląsko-krakowska,
Granica między fałdowaniami prekambryjskimi a młodszymi paleozoicznymi to tzw. linia Teisseyre’a – Tornquista, przebiega ona z północnego-zachodu na południowy-wschód od Koszalina, przez Bydgoszcz, Włocławek, na południe od Warszawy, Zamość, Tomaszów Lubelski do granicy.
3. Obszar fałdowań alpejskich – najmłodszy geologicznie w Europie, można go podzielić na dwie części:
alpidy – tworzą łańcuchy górskie ciągnące się równoleżnikowo Alpy, Karpaty, Pireneje, Góry Betyckie, Apeniny, Góry Dynarskie,
zapadliska przedgórskie i śródgórskie – basen pannoński, zapadlisko przedkarpackie.
W Polsce obszary fałdowań alpejskich:
- Karpaty wewnętrzne (Tatry, Pieniny, Podhale),
- Karpaty zewnętrzne (Beskidy, Pogórza Beskidzkie),
- zapadlisko przedkarpackie
Przeszłość Geologiczna Polski:
Era Prekambryjska:
Z tej ery pochodzi fundament krystaliczny platformy wschodnioeuropejskiej, poza obszarem paltformy w Polsce mamy gnejsy prekambryjskie w Górach Sowich w Sudetach. Jeśli chodzi o surowce mineralne to z tego okresu mamy rudy żelaza w rejonie Suwałk ale są to złoża nie wydobywane, zalegają zbyt głęboko, są to złoża niewielkie o ponadto są to złoża położone na obszarze tzw. Zielonych Płuc Polski. Są to złoża rud żelaza typu magnetyt, i hematyt.
Era paleozoiczna:
kambr – piaskowce kwarcytowe Gór Świętokrzyskich, wapienie wojcieszowskie w Sudetach,
ordowik – ropa naftowa w niektórych częściach paltformy wschodnioeuropejskiej,
sylur – rudy niklu i cyny na Dolnym Śląsku, na przełomie syluru i dewonu orogeneza kaledońska,
dewon – wapienie i marmury Gór Świętokrzyskich i okolic Krakowa, kwarcyty w Górach Świętokrzyskich,
karbon – węgiel kamienny Górnego i Dolnego Śląska i Polesia Lubelskiego, od końca dewonu przez karbon i perm miały miejsce hercyńskie ruchy górotwórcze, podczas orogenezy hercyńskiej ożywiona działalność magmatyczna, intruzje magmowe powstają wówczas granity Karkonoszy, Strzelina, Strzegomia, Ślęży, Tatr, podczas orogenezy hercyńskiej powstają w rejonie Sudetów niewielkie ale powszechnie występujące złoża zawierające żelazo, miedź, cynk, ołów, arsen, uran srebro, złoto, nikiel,
perm – rudy miedzi Bolesławca i Głogowa, Lubina, Legnicy, sól kamienna i potasowa na Kujawach, ropa naftowa Polski zachodniej i północnej Krosno Odrzańskie obszar Pomorza, porfiry rejonu Krzeszowic, obszary wypiętrzone w orogenezie hercyńskiej w permie ulegają denudacji,
Era mezozoiczna:
trias – wapienie i margle oraz rudy cynku i ołowiu Górnego Śląska, rejon Olkusza i Tarnowskich Gór,
jura – wapienie Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej, Tatr, Pienin, rudy żelaza okolic Kielc i Częstochowy,
kreda - wapienie okolic Krakowa, Lublina i Chełma oraz kreda na Wyżynie Lubelskiej, ruchy górotwórcze jako wstęp do orogenezy alpejskiej, tworzą wał kujawsko-pomorski i towarzyszące mu system niecek,
Era kenozoiczna:
a) trzeciorzęd – wytworzył się flisz karpacki (piaskowce i łupki) z fliszu karpackiego zbudowane są Karpaty Zewnętrzne są to naprzemianległe warstwy piaskowców, łupków ilastych i kredy – jest to tzw. flisz karpacki, kulminacja orogenezy alpejskiej która rozpoczęła się w kredzie zostają sfałdowane i wypiętrzone Tatry, Pieniny i Beskidy. Fałdowanie alpejskie które miało swoją kulminację w trzeciorzędzie objęło całą Europę Południową. W Polsce powstają Karpaty i zapadlisko przedkarpackie. Następuje odmłodzenie Sudetów i Gór Świętokrzyskich.
Na obszarze Polski Karpaty skałdaja się z trzech jednostek: Tatry, Pieniny i Karpaty fliszowe.
Tatry są złożone z krystalicznego trzonu, obudowanego osadami mezozoicznymi i trzeciorzędowymi.
Pomiędzy nimi a Karpatami Zewnętrznymi leżą Pieniny, zbudowane ze skał jury, kredy i trzeciorzędu (głównie z wapieni, zlepieńców, piaskowców).
Karpaty Zewnętrzne są zbudowane z naprzemianległych warstw piaskowców, łupków ilastych i kredy – jest to tzw. flisz karpacki.
W wyniku działań ruchów tektonicznych, orogenezy alpejskiej powstały dwa rodzaje wielkich jednostek strukturalnych ostro rysujących się w rzeźbie naszego kontynentu:
wielki łańcuchy górskie
rozległe zapadliska tektoniczne tworzące się między łańcuchami górskimi oraz na ich przedpolach i wypełnione później młodszymi osadami, często pochodzenia morskiego.
W okresie ostatecznego formowania się Karpat na ich przedpolu powstało zapadlisko przedkarpackie wypełnione wodami morskimi. Morze w warunkach ciepłego i suchego klimatu zanika a na jego dnie powstają złoża soli kamiennej (Bochnia, Wieliczka) i gipsy. Z gipsów tworzą się w późniejszym okresie osadowe złoża siarki (Tarnobrzeg, Staszów, Szydlowiec), na przedpolu Karpat tworzą się ponadto pokłady ropy naftowej i gazu ziemnego (Gorlice, Jasło, Krosno, Mielec, Lubaczów), gipsy w Niecce Nidziańskiej
b) czwartorzęd – w plejstocenie wielokrotnie nasuwał się z północy lądolód, są też zlodowacenia górskie w Tatrach i Karkonoszach, wytworzyły się pokrywy lessowe w rejonie Sandomierza i Hrubieszowa,