Budowa geologiczna Polski w zarysie

Budowa geologiczna Polski którą możemy zaobserwować, to wynik procesów geologicznych występujących w poszczególnych erach i okresach. Początek kształtowania się skorupy ziemskiej to era prekambryjska około 4,5mld lat temu. Wtedy to pierwotna skorupa ziemska-zbudowana ze skał osadowych, gruba zaledwie na kilka kilometrów była jeszcze bardzo niestabilna. Początkiem tworzenia się litosfery (czyli najwyższej części płaszcza ziemskiego) było uruchomienie prądów konwekcyjnych (mieszanie się temperatur). W erze prekambryjskiej ziemie Polskie otoczone były krystalicznym masywem tarczy bałtyckiej, w której rozciągało się nieckowate zagłębienie wypełnione morzem. Skały prekambryjskie występują w Polsce południowej (Sudety, przedpole Karpat) i północno-wschodniej (platforma wschodnioeuropejska).         W erze paleozoicznej istniały dwa cykle sedymentacyjno-diastroficzne: kaledoński i warascyjski(hercyński). W tej erze zaczeły tworzyć się już bezkręgowce morskie i rośliny wodne. Żyły również kręgowce morskie i lądowe. Występowała również roślinność lądowa.         W okresie kambru(570-495mln lat) Góry Świętokrzyskie posiadały już liczne skamieniałości. Niemal połowę paleozoiku świętokrzyskiego zajmują skały kambryjskie (Ryc.1.). Główne pasma regionu: Pasmo Jeleniewskie, Masłowskie, Dymińskie i Orłowińskie są z nich zbudowane. W rejonie Sandomierza tworzą malownicze Góry Pieprzowe(Ryc.2.). Ryc.1.Okresy geologiczne w Górach Świętokrzyskich Ryc.2.Góry pieprzowe         W Sudetach wapienie wojcieszowskie (pozostałość po okresie kambru) występują w Górach Kaczawskich. W obniżeniu podlaskim kambr znajduje się na fundamencie krystalicznym, a także na piaszczysto –ilastych skałach wendu. Utwory tego okresu to: piaskowce, łupki i czarne łupki.         Utwory ordowiku(495-425mln lat): zlepieńce, piaskowce, łupki ilaste, mułowce, wulkanity i wapienie, można znaleźć w Sudetach i Górach Świętokrzyskich, a także na Pomorzu Zachodnim i w antyklinorium dolnego Sanu. Znaczna część Polski stała się lądem po ruchach młodokaledońskich w późnym sylurze, natomiast sedymentacja morska trwała jeszcze w niektórych rejonach.         Sylur(425-408mln lat) na dnie morza, które pokrywało ziemie Polskie zbierały się osady w postaci wapieni, łupków, szarogłazów i piaskowców. Na platformie wschodnioeuropejskiej i na Pomorzu zostały najlepiej rozpoznane skały Sylurskie, natomiast występowały także w Sudetach i Górach Świętokrzyskich. Utwory ery syluru to: wapienie, piaskowce, szarogłazy, mułowce, łupki ilaste. Orogeneza kaledońska w Polsce to faza ardeńska. Przebiegła w zróżnicowany sposób wypiętrzając i fałdując południową część Gór Świętokrzyskich, obszar Pomorza, Górny Śląsk, wschodnii blok sudecki i antyklinorium dolnego Sanu. Na Lubelszczyźnie ruchy wypiętrzające spowodowały spłycenie zbiornika morskiego, natomiast na pozostałym obszarze regresją morza. Spłycenie zbiornika morskiego nastąpiło w regionie łysogórsko-radomskim które było wywołane ruchami tektonicznymi. W dewonie (408-360mln lat) zostaje zalany po raz kolejny obszar dzisiejszej Wyżyny Małopolskiej. W Sudetach w tym okresie powstawały granitowe masywy Strzelina, Karkonoszy i Strzegomia; w tym samym czasie powstała intruzja granitowa Tatr objęta także fałdowaniami alpejskimi. W czasie fałdowań kaledońskich sfałdowaniu uległy skały przeobrażone (łupki krystaliczne i gnejsy), a także skały złożone (wapienie, łupki i zlepieńce).         Utwory dewonu: zlepieńce, piaskowce, mułowce, łupki ilaste, wapienie, dolomity, skały piroklastyczne, wapienie rafowe i margle występują na wschodnim obrzeżu Górnośląskiego Zagłębia Węglowego w okolicy Siewierza i Krakowa, a także w Sudetach i Górach Świętokrzyskich.     Utwory karbonu(360-290mln lat) pod przykryciem skał młodszych występują na całym obszarze Polski poza Karpatami, a także z wyjątkiem północno-wschodniej Polski. Natomiast na powierzchni znajdują się one w Sudetach, Górach Świętokrzyskich, na Górnym Śląsku, na Lubelszczyźnie, Pomorzu i w Tatrach. W Górach Świętokrzyskich uległy sfałdowaniu. Profil skał karbońskich zawiera węgiel, zlepieńce, wulkanity, wapienie, łupki ilaste i mułowce, piaskowce.         W permie(290-245mln lat) trwała kontynuacja denudacji i erozji która atakowała świeżo powstałe pasma górskie. Melafiry i porfiry jako pozostałość po działalności wulkanicznej można znaleźć w okolicach Krakowa i Wałbrzycha. Skały permu odsłaniają się na powierzchni w okolicach Krakowa, w Sudetach, Górach Świętokrzyskich i na Górnym Śląsku. Pod koniec późnego permu następuje transgresja morska na niżu Polskim. Zbiornik ten zajmuje cały basen polski, wkracza w Sudety i Góry Świętokrzyskie, które stają się brzegami tego zbiornika. Orogeneza waryscyjska (hercyńska) odznaczyła się w południowo-zachodniej Polsce przez powstanie wielkiego orogenu waryscyjskiego, którego brzeżne partie zostały nasunięte na starsze podłoże i występują dziś w podłożu monokliny przedsudeckiej. Główne jednostki tektoniczne Gór Świętokrzyskich powstały w wyniku ruchów waryscyjskich na przełomie dolnego i górnego karbonu. Fałdowania miały miejsce: zapadlisko górnośląskie, Góry Świętokrzyskie, Sudety         Era mezozoiczna to dla poprzednio sfałdowanych Gór Świętokrzyskich i Sudetów okres gromadzenia się pokrywy osadów pochodzących ze zniszczenia pasm górskich. Obszary fałdowań to Karpaty, Zapadlisko Przedkarpackie oraz Zapadlisko Śląsko- Krakowskie. W erze mezozoicznej odzywają się kilkakrotnie nowe ruchy górotwórcze. Ruchy kimeryjskie to słabsze i starsze fazy tych ruchów, natomiast laramyjskie to młodsze. Sfałdowaniu uległy częściowo utwory permskie, utwory triasu, jury i kredy. Obszar Jury Krakowsko-Częstochowskiej został wydźwignięty w postaci fałdu monoklinalnego.         Utwory Triasu (245-204mln lat) dzielimy na : a) facja germańska(obszar Polski pozakarpackiej, Wyżyna Krakowsko-Częstochowska, Góry Świętokrzyskie i Sudety) b) facja alpejska(Tatry) W tym okresie(w środkowym triasie) morze zalało ponownie znaczną część Polski i w ten sposób powstały wapienie które można spotkać dziś na powierzchni wyżyny Śląsko-Małopolskiej. Pod koniec trasu morze ustępuje.         Jura(204-130mln lat) od północnego zachodu wkroczyło ponownie morze i stopniowo zalało cały obszar Polski. Morze jurajskie połączone z jednej strony było z oceanem obejmującym północną i wschodnią Europę, a z drugiej łączyło się z oceanem Tetydy. Utwory jurajskie na obszarze Polski powstawały w basenie epikontynentalnym, a także w Karpatach, Pieninach i Tatrach. Utwory Jurajskie w Polsce to: zlepieńce, piaski i piaskowce, iłowce, łupki ilaste, wapienie, wapienie piaszczyste, piaszczyste wapienie organodetrytyczne, osadowe rudy żelaza(głownie syderyty, występują one w okolicach Częstochowy i obrzeżeniu Gór Świętokrzyskich, a także w okolicach Łęczycy.         Kreda(130-66,4mln lat), zbiornik płytkomorski, istniejący we wczesnej kredzie na obszarze Morza Północnego, obejmował swym zasięgiem także północno-zachodnią Polskę. Obszar Polski na początku kredy był lądem, jednak już w połowie okresu Polskę znowu zalała woda oprócz Sudetów i części Wyżyny Śląskiej. Obszary kredowe na powierzchni można znaleźć:Wyżyma Lubelska, Góry Świętokrzyskie, Dolny Śląsk, Śląsk Opolski, rejon Szczecina i Kujawy. Występują także w Karpatach, Tatrach i Pieninach. Era kenozoiczna Na Dolnym Śląsku, w Pieninach i na południowej stronie Karpat przez osady piaskowców i łupków (które później uległy intensywnemu fałdowaniu) przebiła się lawa i powstały andezyty i bazalty.     Trzeciorzęd (66,4-1,87mln lat)Polska północna i środkowa przechodzi w fazę lądową. Wynurzyły się Karpaty i stały się zwartym pasmem górskim, poddany został działaniu czynników erozyjnych. W pierwszych etapach fazy górotwórczej sfałdowaniu uległy Pieniny i Tatry. Zapadlisko przedkarpackie powstaje w okresie ostatecznego wydźwignięcia pasma Karpat. Ruchy alpejskie doprowadziły do powstania nabrzmienia wału metakarpackiego, obejmujące Góry Świętokrzyskie, antyklinorium śląsko-krakowskie, nieckę miechowską i część płyty wschodnioeuropejskiej w obrębie niecki lubelskiej i depresji nadbużańskiej. Pod koniec trzeciorzędu klimat na Ziemi znacznie się ochłodził. Nastała epoka, która przeszła do historii jako epoka lodowcowa- plejstocen. W tym czasie na obszar Polski nasunął się lodowiec ze Skandynawii. Jego działalność przyczyniła się do przeobrażenia powierzchni i utworzenia nowych form terenu. Prawie cały obszar Polski pokryła gruba warstwa osadów lodowcowych, głównie piasków, żwirów i glin. To dlatego obecnie istnieje niewiele miejsc, w których bezpośrednio na powierzchni znajdują się skały starsze od czwartorzędu. Orogeneza alpejska. Nabrzmienie wału metakarpackiego, obejmujące antyklinorium śląsko-krakowskie, nieckę miechowską, Góry Świętokrzyskie i część płyty wschodnioeuropejskiej w obrębie niecki lubelskiej i depresji nadbużańskiej.Z oddzielnych zbiorników wodnych w pliocenie powstaje jedno wielkie jezioro , które zajmuj centralną część Polski. Ustępując zostawiło pokłady iłów. Pod koniec trzeciorzędu Polska jest już lądem podlegającym rzeźbieniu przez wody płynące. Przez kolizję bloków kontynentalnych powstały Karpaty. Pierwsze ruchy fałdowe nastąpiły w fazie subhercynskiej, w której powstały płaszczowiny tatrzańskie. Struktury Pienin swą obecną postać zawdzięczają kilkakrotnym ruchom tektonicznym, występującym od późnej kredy po neogen. Pieniny powstały w miejscu występowania głownej strefy subdukcji w północnej części oceanu Tetyda. W miocenie zaznaczyła się też działalność wulkaniczna: np. powstały andezyty na pograniczu Pienin i Karpat zewnętrznych.         Czwartorzęd  (Paleogen i Neogen) (1,87mln lat temu do dzisiaj). Zlodowacenie Narwi najstarsze ze zlodowaceń, objęło obszar Polski północno-wschodniej i pozostawiło po sobie gliny zwałowe. W interglacjale podlaskim w Polsce północnej i środkowej rosły lasy iglaste z dużym udziałem jodły. Po okresie ocieplenia nastąpiły zlodowacenia południowopolskie: zlodowacenie Sanu i zlodowacenie Sanu II. Po zlodowaceniach południowopolskich nastąpił okres ociepleń, zwany interglacjałem wielkim lub mazowieckim. Po interglacjale wielkim nastąpiły zlodowacenia środkowopolskie (zlodowacenie Odry i zlodowacenie Warty). Po zlodowaceniach środkowopolskich nastąpiło znaczne ocieplenie – interglacjał eemski. Nastąpiła niewielka transgresja morska. Następujące po niej zlodowacenie Wisły pozostawiło po sobie najbardziej czytelne formy polodowcowe, ozy, kemy, pasma moren czołowych, pola sandrowe i jeziora polodowcowe. Z końcem plejstocenu lądolód ostatecznie wycofał się z obszaru Polski. W holocenie powstają zatem aluwia rzeczne, iły i muły jeziorne, torfy i produkty wietrzenia starszych skał. Ryc.3.Pełna tabela stratygraficzna Bibliografia: Literatura: 1. Barbag J. , Dylikowa.A.: Geografia polski Warszawa 1968, PZWS. 2. Borówka K.: Dzieje Ziemi i rozwój życia Poznań, Wydawnictwo Kurpisz 3. Mizerski W., Orłowski S.: Geologia historyczna Warszawa 2001, PWN. Rysunki: Ryc.1.http://aneksy.pwn.pl/historia_ziemi/przyklady/.grafika/odsloniecia/wisniowka/mapa_geologiczna.jpg Ryc.2.http://www.foto.pwsk.pl/fotki/albums/20070330_Roztocze_Zamosc/Gory-Pieprzowe-2.jpg Ryc.3.http://aneksy.pwn.pl/historia_ziemi/przyklady/.grafika/tabela/pelna.jpg

Top of Form

Bottom of Form