XXXIX Olimpiada Historyczna 2012/2013
PESEL 95080411792 Geneza i rozwój parlamentaryzmu polskiego do 1569 r.
5 listopada 2012 r.

Wstęp

Najwcześniejszych początków polskiego parlamentaryzmu doszukiwać można się już u zarania dziejów państwa. Liczne plemiona słowiańskie zamieszkujące terytorium obecnej Polski, miały charakter tzw. demokracji wojennych¹, w których z początku wódz, potem książę, rządzili jednoosobowo tylko w czasie wojny z sąsiadami lub na innych wyprawach łupieżczych. Główny ciężar decyzji zapadał na wiecach, na których przemożny wpływ miała starszyzna. Proces powstawania organizacji państwowych dokonywał się przez stopniowe uniezależnienie się księcia od wiecu plemiennego i przejmowanie przez niego prawa do terytorium państwowego², co prowadziło do ukształtowania się ustroju monarchii patrymonialnej.

Genezy parlamentaryzmu polskiego należy upatrywać w późniejszym odejściu od utożsamiania państwa z własnością władcy i przejściu do pojęcia państwa jako podmiotu publiczno-prawnego, odrębnego od monarchy i należącego do społeczeństwa – a w przypadku Polski, właściwie do „narodu szlacheckiego”³. Przełomowym momentem był w mojej ocenie sejm walny zwołany do Piotrkowa w 1493 r., po którym następował dalszy rozwój polskiego parlamentaryzmu, wraz z rozwojem demokracji szlacheckiej i budową Rzeczypospolitej Obojga Narodów, czego ukoronowaniem była Unia Lubelska z 1569 r.

Geneza parlamentaryzmu

Polska za panowania pierwszych Piastów była monarchią patrymonialną. Z reguły ta forma rządów polegała na sprawowaniu przez władcę władzy absolutnej, opartej na posiadaniu przez niego całej ziemi kraju. W Polsce kształtowanie się tego ustroju miało jednak swoją specyfikę: następowało w stosunkowo krótkim okresie czasu i były narzucone siłą. Stąd też przez cały okres monarchii patrymonialnej w Polsce ujawniały się ogromne sprzeczności. Ich przejawami była np. tzw. „reakcja pogańska” czy też rosnąca pozycja możnych wobec władcy, której to szczytem było panowanie Władysława Hermana i przypadek wojewody – Sieciecha. Okoliczności te ograniczały w praktyce pozycję monarchy. Formalne tego odzwierciedlenie można znaleźć w fakcie nie posiadania przez większość pierwszych Piastów korony – będącej tu nie tylko symbolem zewnętrznej niezależności państwa, ale także znacząco podnoszącej autorytet monarchy wśród poddanych i czyniącej z księcia króla – „pomazańca bożego”.

Pomimo tak ważnej dla tego ustroju dziedziczności tronu, nie była ona do końca uregulowana. Rodziło to bardzo częste konflikty między synami zmarłego księcia, zwykle rozstrzygane siłowo, przez tego kto bardziej energicznie pozbywał się konkurencji lub też tego, który miał za sobą większe poparcie możnowładców. To właśnie ta okoliczność nadawała polskiej monarchii elementy elekcyjne, a tym samym pojawiały się już przesłanki do traktowania państwa jako podmiotu publicznoprawnego, a nie tylko własności monarchy. Mimo braku bowiem formalnych uprawnień, możni, wyodrębniający się zresztą bardzo powoli w odrębny stan, mogli wpływać znacząco na to, kto zostanie ich panem. Mogli też odwrotnie, poprzez bunty, zmusić władcę do większej uległości, lub nawet zmusić go do opuszczenia kraju, jak to miało miejsce w przypadku Bolesława Śmiałego. Choć nie było to legalne złożenie z tronu przez wypowiedzenie posłuszeństwa, a władza pozostała przy bracie, a więc w obrębie dynastii, stanowiło to bardzo ważny precedens na przyszłość.

Przełomem na ten moment dziejowy w historii Polski, był testament Bolesława Krzywoustego. Miał on na celu obronę kraju przed wojnami domowymi po jego śmierci i paradoksalnie zapobieżenie rozbiciu poprzez podział kraju na dziedziczne dzielnice. Plany te w starciu z tendencjami odśrodkowymi, mimo zasad senioratu i pryncypatu, nie miały większych szans. Zarówno owe tendencje, reprezentowane przez możnych, jak i ambicje lokalnych książąt doprowadziły do wieloletniego okresu rozbicia dzielnicowego w Polsce, który był istotny dla późniejszego rozwoju parlamentaryzmu. W senioralnej z początku, a potem już tylko tradycyjnie najważniejszej w kraju dzielnicy krakowskiej, wyraźnie widoczna była już elekcyjność tronu. W przeciągu wieku XI w poszczególnych dzielnicach zaczęły pojawiać się wiece⁴. Mimo faktu, iż zawsze przewodniczył im książę i nawet pomimo tego, że miał on na nich decydujący głos (gdyż wiece te miały przede wszystkim charakter doradczy), ich pojawienie się świadczy o (póki co tylko na lokalnym szczeblu) świadomości politycznej, tworzeniu się stanów i rozwoju ich przywilejów wobec monarchy.

Po rozbiciu dzielnicowym, Polska nie była już nigdy takim samym krajem jak wcześniej. Czas panowania Władysława Łokietka i jego syna Kazimierza Wielkieg to okres licznych przemian w strukturze państwa. Poza faktem kształtowania się nowych, przesuniętych na wschód granic, rozwojem miast i obronności itd., ostatecznie ukształtowała się i na stałe ugruntowała nowa forma państwa – monarchia stanowa. Jej nazwa pochodzi nie tylko od uformowania się już wtedy stanów, których granice były jeszcze wtedy stosunkowo płynne, ale także od czynnika nawet ważniejszego. Zmieniła się całkowicie koncepcja państwa. Nie było już ono niczyją własnością, a podmiotem publicznoprawnym, co ujęto w pojęciu „Korona Królestwa Polskiego” (Corona Regni Poloniae). Owa „Korona” jednoczyć miała wszystkie polskie ziemie, nawet bez względu na to, czy znajdują się one w danym momencie w granicach królestwa, czy też nie. Przede wszystkim, symbolem królestwa, stała się ta „Korona”, a nie był już nią król. Choć był oczywiście dożywotni, dziedziczny i zajmował niewątpliwie centralną pozycję w państwie, nawet z zachowaniem tak typowego dla średniowiecza tytułu „pomazańca bożego”, był z formalnego punktu widzenia nie właścicielem państwa, ale „pierwszym dostojnikiem, uzależnionym w swych poczynaniach od szerszych interesów”⁵.

Wyrazem udziału czynnika społecznego w sprawowaniu władzy państwowej w XIII w. były wiece (zwykle coroczne) w postaci międzydzielnicowych i dzielnicowych zjazdów urzędniczych z udziałem książąt. W początkach XIV w. zwoływano urzędnicze wiece ogólnopaństwowe, które S. Russocki określił jako zgromadzenia preparlamentarne⁶. Ogólnopaństwowe wiece, które odbyły się w 1306 i 13010 r. stanowiły zatem zapowiedź sejmu walnego⁷.

Po 1320 r. Władysław Łokietek rozstrzygał najważniejsze sprawy na zjazdach ogólnopaństwowych zwanych już w źródłach sejmami walnymi, choć jako pierwszy sejm walny traktuje się sejm zebrany podczas bezkrólewia po śmierci Ludwika Węgierskiego⁸. Sejmy te nie miały jeszcze określonych kompetencji, a udział w nim miała prawo wziąć cała szlachta.⁹ W XIV wieku obok zjazdów ogólnopaństwowych odbywały się zjazdy prowincjonalne, osobne dla Małopolski i Wielkopolski, zwane sejmami prowincjonalnymi, lub generalnymi¹⁰. W ciągu XIV w. wiece dzielnicowe przekształciły się natomiast w sejmiki ziemskie. Sejmy walne, prowincjonalne i sejmiki ziemskie działały zatem do 1493 r. równolegle i alternatywnie. W wielu wypadkach od woli i polityki króla zależało, do którego rodzaju zgromadzeń się odwoływał, a rozstrzygnięcia wszystkich tych zgromadzeń traktowane były jako równorzędne.¹¹

Na rozwój polskiego parlamentaryzmu znaczący i bezpośredni wpływ miały w szczególności zawirowania dynastyczne i wynikający z nich rozwój przywilejów szlacheckich. O ile bowiem Ludwik Węgierski został następcą Kazimierza Wielkiego na podstawie zawartego przez niego układu, o tyle jego córka Jadwiga została władczynią już za zgodą szlachty, i to nie bezwarunkowej, bo okupionej pierwszym ogólnopolskim przywilejem w Koszycach. Kolejne przywileje, wydawane już przez Władysława Jagiełłę, również wynikały między innymi z chęci zapewnienia swoim dzieciom korony. Władysław Jagiełło był bowiem początkowo faktycznie wybrańcem polskiej szlachty, a nie władcą dziedzicznym i co więcej, tylko dzięki małżeństwu z Jadwigą, w którym to związku oficjalnie to Jadwiga była ważniejsza. Te przywileje, np. czerwiński, statut warcki czy przywileje jedleńsko-krakowskie nie dawały jeszcze szlachcie specjalnie dużych praw politycznych i przewagi nad monarchą, ale sprawiały z pewnością, że de facto jej rola rosła, a ponad to przywileje te zaostrzały apetyt na zdobywanie kolejnych praw.

Kolejny przywilej stanowił jednak prawdziwy przełom w drodze do parlamentaryzmu demokracji szlacheckiej. Wydany w specyficznych, wojennych okolicznościach i niejako wymuszony na królu, tak naprawdę jako pierwszy w historii, realnie ograniczał jego władzę. Przywileje cerekwicko- nieszawskie z 1454 r. zakazywały bowiem królowi nakładania nowych podatków, ustanawiania nowych praw i zwoływania pospolitego ruszenia bez wiedzy i zgody sejmików ziemskich. Od tej pory król musiał w tych sprawach zawsze uzyskiwać zgodę szlachty na sejmikach. Władza monarchy była jednak nadal dość silna. Król ciągle kierował polityką zagraniczną, mianował urzędników, a zręczna polityka króla w osobie Kazimierza Jagiellończyka sprawiała, że jego pozycja w praktyce nawet i wzrastała. Przywileje cerekwicko- nieszawskie stwarzały jednak precedens na przyszłość.

Powstanie sejmu walnego

Ów precedens miał szansę być wykorzystanym stosunkowo niedługo już po śmierci Kazimierza. Już bowiem od czasów panowania jego syna, Jana Olbrachta, Polska zmieniła znacząco swój system władzy. Obok króla i jego najbliższych współpracowników z rady królewskiej (potem nazywanej senatem) powstał organ przedstawicielski – izba poselska sejmu walnego. Sejm 1493 r., który po raz pierwszy odbył się w Piotrkowie, był pierwszym sejmem walnym, na którym obecni byli przedstawiciele wyłonieni na sejmikach ziemskich. Sejm ten traktuje się też jako początek polskiego sejmu dwuizbowego¹² , wówczas bowiem ustalił się i zamknął skład sejmu złożonego z trzech stanów sejmujących: króla, senatu i izby poselskiej. Szlachta zyskała więc wreszcie organ, dzięki któremu zyskała bardzo silny głos w najważniejszych sprawach. Powoli uwidaczniała się jej przewaga w państwie, nie tylko w kwestiach politycznych. Od przywileju piotrkowskiego z 1496 roku szlachta zdominowała także pozostałe stany, ograniczając znacznie prawa mieszczan i chłopów. Ostatecznie jej zwycięstwo w walce o bezwzględnie najwyższą pozycję w państwie zostało niejako zapisane w Konstytucji Nihil novi z 1505 roku. Zgodnie z jej łacińską nazwą, od tej pory już nic nowego nie mogło zostać postanowione przez króla bez zgody całego narodu szlacheckiego.

Skład, kompetencje i funkcjonowanie sejmu

Kompetencje sejmu określała ogólnie konstytucja Nihil novi. Według dzisiejszych kryteriów i podziałów, należałoby sejm zaliczyć do władzy ustawodawczej. Jego zadaniem było stanowienie prawa, w sprawach nie zastrzeżonych dla króla, który nadal mógł wydawać edykty dotyczące miast królewskich, Żydów, lenn, chłopów w królewszczyznach i w sprawach górniczych. Sejm uchwalał podatki, cła i inne opłaty, wyrażał także zgodę na zwołanie pospolitego ruszenia.¹³

W skład izby poselskiej wchodzili tylko szlacheccy przedstawiciele ziem, od dwóch do 6 z każdej ziemi w zależności od jej wielkości i znaczenia (z wyjątkiem wcielonego późno do korony ks. Oświęcimsko- zatorskiego, z którego na sejm wyjeżdżał tylko jeden poseł). Po Unii Lubelskiej liczba posłów wzrosła o 48 posłów z 24 litewskich sejmików powiatowych, łącznie do około 170¹⁴. Na sejmie decyzje w przeciągu wieku XVI zapadały zwykle większością głosów, choć nigdy nie wprowadzono oficjalnie takiej zasady. Dlatego też zwykle w czasie obrad „ucierano” stanowiska lub pomijano opozycję przez aklamację. Izba poselska obradowała pod przewodnictwem obieralnego marszałka, natomiast głosowanie odbywało się kolejno ziemiami i województwami

W skład senatu wchodzili urzędnicy, w większości przypadków nominowani na swoje urzędy osobiście przez władcę. Byli to ministrowie (kanclerz i podkanclerzy, podskarbi, marszałek koronny i marszałek nadworny), wojewodowie, kasztelani oraz przedstawiciele duchowieństwa- prymas i biskupi. Król jako jeden z trzech stanów sejmujących zasiadał w senacie i przewodniczył jego obradom. Senat pracował inaczej niż izba poselska. W senacie nie było głosowania¹⁵ - poszczególni senatorowie według ustalonej hierarchii „wotowali” nad daną sprawą, król natomiast konkludował i podejmował ostateczną decyzję według rady senatorów. Senat liczył kilkudziesięciu senatorów a po unii lubelskiej z 1569 roku i wejściu doń urzędników litewskich oraz z Prus Królewskich, jego skład zwiększył się do 140 senatorów¹⁶.

Tryb obrad sejmu jako całości był skomplikowany. Początkowo wszystkie stany obradowały razem, po uprzedniej mszy i oficjalnym powitaniu monarchy. Następnie obie izby rozdzielały się i pracowały osobno. W izbie poselskiej wybierano marszałka, sprawdzano ważność mandatów wybranych na sejmikach posłów. Wybierano kilku deputatów do pisania konstytucji spośród posłów i senatorów, którą po przegłosowaniu przedstawiał marszałek izby poselskiej królowi i senatowi do opieczętowania. Do króla należała natomiast ostateczna redakcja uchwalonych praw.

Miejsce obrad i częstotliwość zwoływania sejmu były początkowo nieokreślone. Najczęstszym miejscem obrad sejmu był Zamek Królewski na Wawelu w Krakowie, ale obradował on też np. w Piotrkowie, Radomiu, Lublinie, Sandomierzu, czy Toruniu. Dopiero Sejm lubelski z 1569 r. ustanowił Warszawę miejscem obrad sejmowych. Wskazuje się przy tym, że charakterystyczne jest, że w czasach Rzeczpospolitej szlacheckiej nie zbudowano żadnego gmachu specjalnie przeznaczonego do prac parlamentarnych¹⁷.

Podsumowanie

Rozwój parlamentaryzmu w Polsce związany był z ukształtowaniem się koncepcji Korony Królestwa Polskiego i przejściem od monarchii patrymonialnej do monarchii stanowej. Sejm szlachecki ukształtowany w 1493 r. był elementem budowy organów centralnych charakterystycznych dla nowożytnego państwa. Polska wpisała się tym samym w tendencje występujące w całej Europie. Polska Jagiellonów to okres stałego rozwoju parlamentaryzmu, aczkolwiek osadzonego w specyficznej dla Polski demokracji szlacheckiej, w której władza należało do narodu szlacheckiego. Sejm walny zapewnił jednolitość ustawodawstwa, a ostatecznie także od 1569 r. stał się elementem jednoczącym Polskę i Litwę.

Niestety kolejne wieki przyniosły kryzys sejmu walnego, w dużej mierze przenosząc ciężar władzy na sejmiki ziemskie, które wkraczały w uprawnienia zastrzeżone dla sejmu¹⁸. W kolejnych wiekach rosły kompetencje sejmu ale równocześnie sejm zaczął funkcjonować coraz mniej sprawnie, co określano wówczas jako „chorobę sejmową” (morbus comitialis)¹⁹.

Bibliografia

1. J. Bardach, B. Leśniodorski, M. Pietrzak: Historia ustroju i prawa polskiego, Lexis Nexis, Warszawa 2009

2. Dzieje sejmu polskiego, red. J. Bardach, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 2011

3. M. Kallas: Historia ustroju Polski, PWN, Warszawa 2007

4. H. Samsonowicz: Historia Polski do roku 1795, WSiP, Warszawa 1990

5. B. Wierzbicka: Gmachy i wnętrza sejmowe w Polsce, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 1998

6. M. Wrede: Sejm i dawna Rzeczpospolita. Momenty dziejowe, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 2005

---

1. J. Bardach, B. Leśniodorski, M. Pietrzak: Historia ustroju i prawa polskiego, Warszawa 2009, s.40.↩

2. H. Samsonowicz: Historia Polskie do roku 1795, Warszawa 1990, s. 15.↩

3. H. Samsonowicz: op.cit., s. 160-161.↩

4. J. Bardach, B. Leśniodorski, M. Pietrzak: op.cit., s.85; wiadomości o dwóch wiecach na przełomie XI-XII w. we Wrocławiu pochodzą od Anonima Galla.↩

5. H. Samsonowicz: op.cit. s. 91-93.↩

6. M. Kallas: Historia ustroju Polski, Warszawa 2007, s. 135.↩

7. J. Bardach, B. Leśniodorski, M. Pietrzak: op.cit.,s.86.↩

8. Dzieje sejmu polskiego, red. J. Bardach, Warszawa 2011, s. 13; M. Kallas: op.cit., s. 135.↩

9. M. Kallas: op.cit., s. 135.↩

10. M. Wrede: Sejm i dawna Rzeczpospolita. Momenty dziejowe, Warszawa 2005, s. 17; Po 1434 r. powstał także na Rusi sejm prowincjonalny (zwany generałem ruskim).↩

11. M. Kallas: op.cit., s. 136-137.↩

12. M. Kallas: op. cit., s. 137; .Wierzbicka: Gmachy i wnętrza sejmowe w Polsce, Warszawa 1998, s. 12; która wskazuje, że niesłusznie za miejsce obrad uważa się tamtejszy zamek (s. 12 i 16).↩

13. M. Kallas: op. cit., s. 141; J. Bardach, B. Leśniodorski, M. Pietrzak: op.cit.,s.246.↩

14. M. Kallas: op.cit., s. 139; łącznie z sejmikiem inflanckim i posłami z Prus Królewskich.↩

15. J. Bardach, B. Leśniodorski, M. Pietrzak: op.cit.,s.245.↩

16. M. Kallas: op.cit., s. 139;↩

17. M. Kallas: op.cit., s. 139; Szerzej na ten temat B. Wierzbicka: op.cit., s.5-6, 10-103, która wskazuje, że tylko nowy pałac w Grodnie był budowany także jako miejsce obrad sejmowych, aczkolwiek pierwszy sejm odbył się tam dopiero w 1678 r..↩

18. M.Kallas: op.cit., 142.↩

19. Dzieje sejmu polskiego, op.cit., s.51.↩