Powstanie Komisji Edukacji Narodowej

Powstanie KEN uchwalono dnia 14 października 1773r., po likwidacji szkół jezuickich. Jej pierwszym przewodniczącym został biskup wileński Ignacy Jakub Massalski, a pozostałymi członkami byli m.in. Michał Poniatowski, Andrzej Zamoyski, książę Adam Czartoryski i Ignacy Potocki. Podlegały jej wszystkie akademie, gimnazja i kolonie akademickie z wyjątkiem Szkoły Rycerskiej. Jednak sytuacja finansowa KEN nie była dobra. Brakowało pieniędzy na utrzymanie szkół, a zatrudnieni do nauczania tzw. exjezuici robili wszystko, by zmusić szlachtę do przywrócenia zakonu. W pierwszym okresie jej działalności głównym motorem był właśnie bp Massalski. Zależało mu na oświecaniu ludu, ale Komisji podlegały tylko szkoły szlacheckie i publiczne, zatem z czasem postanowił rozszerzyć działalność na warstwy nieszlacheckie i utworzyć szereg szkół wiejskich. Było to nie lada wyzwaniem, ponieważ bezskutecznie namawiał duchowieństwo i szlachtę do współpracy i do zakładanie nowych szkół. W konsekwencji sam założył pierwsze kolegium nauczycielskie w Wilnie, a także był autorem przepisów Komisji dla szkół parafialnych. Jednakże poprzez złe zarządzanie dostępnymi funduszami naraził się członkom Komisji i przewodniczył jej do roku 1779, a już od 1782 całkowicie usunął się od pracy oświatowej.

Po nim kierownictwo objął bp płocki Michał Poniatowski, który miał wielkie zdolności administracyjne i był „prawdziwym rządcą oświecenia publicznego w Koronie”. Miał przy swoim boku zaledwie 23-letniego, ale wybitnego pisarza litewskiego Ignacego Potockiego, uznawanego za „duszę ściśle pedagogicznej i dydaktycznej pracy Komisji”, a jego wykształcenie stanowiło Collegium Nobilium pod opieką samego Konarskiego, rzymskie Collegium Nazareum oraz podróże po Włoszech, Francji i Niemczech. Komisja „powierzyła mu opracowanie projektów nowej organizacji szkolnej, programu i sposobu nauki”. Miał dbać o szkolnictwo średnie.

W 1775r. powstało Towarzystwo do ksiąg elementarnych, którego prezesem do 1791r. był właśnie Potocki. W miarę upływu lat skład Komisji Edukacji Narodowej ulegał zmianom, dołączyli m.in. bratanek króla Stanisław Poniatowski, Julian Ursyn Niemcewicz, Michał Mniszech, Franciszek Bieliński. Ci dwaj ostatni zajęli się stanem finansowym Komisji. A Mniszech był nawet inicjatorem myśli założenia muzeum narodowego. Po I. Potockim przewodnictwo Towarzystwa do ksiąg elementarnych objął Niemcewicz. Zajmowało się ono tworzeniem podręczników. Wkrótce także programem i planami nauk, ich metodą i podręcznikami, a nawet administracją. Nie było to ciało samodzielne, ściśle podlegało KEN, a każde wnioski wchodziły w życie dopiero po jej zatwierdzeniu. Towarzystwo stało się jej naczelnym organem, wydziałem pedagogicznym. Wezwano uczonym polskich jak i zagranicznych do stworzenia odpowiednich podręczników do fizyki, matematyki, logiki, historii naturalnej, wymowy i poezji.

Na sejmie w 1776r. 22 października została uchwalona Konstytucja, na mocy której KEN mogła zarządzać majątkiem pojezuickim oraz miała władzę sądowniczą we wszystkim sporach, które wynikały ze spraw majątkowych.

Wkrótce do grona KEN dołączył Hugo Kołłątaj, który w 1777r. został wysłany do Krakowa w celu utworzenia z gimnazjum Nowogrodzkiego wzorowej szkoły średniej. Reformy w tej szkole trwały 3 lata i udało się usunąć przestarzały ustrój, niedołężnych profesorów, średniowieczne nauki i metody, a wprowadzić język polski jako wykładowy, katedry nowej filozofii, etyki, fizyki, matematyki, historii naturalnej, wymowy i poezji, powołano młodych profesorów jak m.in. Jan Śniadecki. Powstało obserwatorium astronomiczne, ogród botaniczny, gabinet fizyczny i chemiczny, laboratorium anatomiczne. Profesorowie mieli z kolei podwyższone pensje. Wszystkie te reformy zostały zatwierdzone przez Komisję. Stworzyła nawet w Krakowie seminarium dla nauczycieli. Postanowiła również zreformować akademię wileńską, czego podjął się Marcin Poczobut. Utworzono z profesorów wszystkich wydziałów radę uniwersytecką pod przewodnictwem rektora. Towarzystwo Elementarne utworzyło jedną księgę, w której można było znaleźć wszystkie przepisy i zasady dotyczące szkolnictwa i nauczania, a oficjalnie zatwierdzona została przez Komisję w 1783r. pod nazwą Ustawy Komisji Edukacji Narodowej dla Stanu Akademickiego i na szkoły w krajach Rzeczpospolitej przepisane.

Nastał jednak kryzys KEN, spadała liczba uczących się. Do niektórych przedmiotów brakowało porządnych podręczników, więc w konsekwencji je likwidowano. Prowadzący zajęcia exjezuici nie stosowali się do nowych zasad. W 1790r., weszły nowe „Ustawy dla stanu akademickiego”, które przyczyniły się do przywrócenia harmonii w szkolnictwie. Towarzystwo elementarne wydało w 1785r. „Elementarz dla szkół parafialnych narodowych”, a w 1787r. Piramowicz ogłosił swoje „Powinności nauczyciela”.

Reformy KEN

Jednym z reformatorów był Franciszek Bieliński, który uważał, że:

• edukacja powinna być powszechna, tj. każdy stan ma do niego prawo (chłop, mieszczanin, szlachcic, duchowny),

• chłop powinien uczyć się kolejno czytania, pisania i rachunków, następnie zasad wiary, głównych wiadomości z rolnictwa i miernictwa,

• szkoły miejskie oprócz ogólnych wiadomości elementarnych powinny kształcić szczególnie rzemiosła i handlu,

• szlachta miała uczyć się od razu w gimnazjach, ponieważ sztukę czytania, pisania i rachunkowości mieli opanować prywatnie w domu,

• gimnazja mają być podzielone na dwa stopnie: niższy (3 lata) poświęcony językom (preferował łacinę, francuski, niemiecki, polski) i wyższy (4 lata) poświęcony naukom realnym (etyka, polityka, prawo, dwa miesiące teologii dla świeckich),

• nauka prywatna i zagraniczna powinna być nadzorowana przez KEN,

• kobiety powinny się uczyć jęz. francuskiego i niemieckiego, historii, geografii i fizyki, a także nieco logiki i retoryki,

• do stanu duchownego nie powinien wstąpić nikt przed ukończeniem szkoły średniej,

• wychowanie duchowne kleru również powinno podlegać nadzorowi Komisji,

• podręczniki powinny być w jęz. polskim i dzielić się na dwa rodzaje: przystępniejsze dla uczniów i obszerniejsze dla kandydatów na nauczycieli.

Antoni Popławski stawia na:

• edukację fizyczną, rozumu i moralną,

• wychowanie i naukę chrześcijańską,

• poznawanie świata za pomocą zmysłów,

• naukę czytania i pisania, arytmetyki i geometrii, prawa naturalnego i politycznego, spraw gospodarczych, łaciny z gramatyką i retoryką, geografii z historią,

• bardziej na naukę prywatną niż publiczną.

Inne pomysły reform miał również Ignacy Potocki i profesor warszawskiego Collegium Nobilium Adolf Kamieński.

Po 20 latach działalności Komisja Edukacji Narodowej przestała istnieć, do czego przyczyniła się rewolucja Kościuszkowska.