SCYNTYGRAFIA KOŚCI I STAWÓW

Badanie zwane jest również: BADANIE IZOTOPOWE KOŚCI I STAWÓW

Do badań izotopowych kości i stawów zalicza się:

- Statyczną scyntygrafię kości,

- Trójfazową scyntygrafię kości,

- Scyntygrafię zapaleń kośćca,

- Scyntygrafię stawów.

TEORETYCZNE I TECHNICZNE PODSTAWY BADANIA

Badanie to polega na uzyskiwaniu przy pomocy niewielkich dawek izotopów promieniotwórczych (radioznaczników) obrazu kości i stawów oraz ocenie ich stanu czynnościowego. Wprowadzone do krwiobiegu radioznaczniki gromadzą się w miejscach, w których odbywa się intensywny proces jednoczesnego tworzenia i zanikania tkanki kostnej; w miejscach tych przeważa jednak proces zanikania tkanki kostnej (osteolizy). Radioznaczniki gromadzą się również w zmienionych zapalnie stawach. Scyntygraficzne badanie kości powtórzone trzykrotnie po podaniu radioznacznika bada napływ krwi do kości i stwierdza ewentualny obrzęk otaczających tkanek miękkich (badanie trójfazowe). Istnieją również radioznaczniki gromadzące się w miejscach bakteryjnego zapalenia kości (znakowane izotopem nanokoloidy, immunoglobulina ludzka, granulocyty). Badanie wykonuje się przy pomocy urządzeń zwanych gammakamerami, sprzężonymi z systemem komputerowym.

CZEMU SŁUŻY BADANIE?

Zaletą scyntygrafii jest objęcie badaniem całego kośćca po jednorazowym podaniu radioznacznika. Aby osiągnąć ten sam efekt przy pomocy aparatu rentgenowskiego trzeba wykonać wiele zdjęć. Statyczna scyntygrafia kośćca służy wykrywaniu z dużą dokładnością i na wczesnym etapie rozwoju ognisk osteolizy, głównie nowotworowych. Badanie to pozwala na stwierdzenie miejsc osteolizy już przy utracie wapnia rzędu 8%, podczas gdy badanie radiologiczne ujawnia takie miejsca dopiero przy odwapnieniu rzędu 40%-50%. Badanie scyntygraficzne kości i stawów służy również wykrywaniu stanów zapalnych i nietypowych postaci złamań. Trójfazowa scyntygrafia kości umożliwia ocenę ukrwienia kości i istnienie obrzęku otaczających tkanek miękkich. Scyntygrafia zapaleń kośćca pozwala na odróżnienie zapaleń od procesów jałowych i nowotworowych. Scyntygrafia stawów służy głównie do odróżnienia reumatoidalnego zapalenia stawów od zapalenia łuszczycowego.

WSKAZANIA DO WYKONANIA BADANIA

Statyczna scyntygrafia kośćca

Podejrzenie przerzutów nowotworowych do kości.

Zapalenie kości krwiopochodne i zewnątrzpochodne.

Ocena zajęcia kości w owrzodzeniach podudzi, w tym w stopie cukrzycowej.

Choroby metaboliczne (np. choroba Pageta).

Ocena gojenia się przeszczepów kostnych.

Ocena skuteczności radio- i chemioterapii przerzutów kostnych.

Nietypowe postacie złamań - zaklinowane i powolne (marszowe i stresowe).

Trójfazowa scyntygrafia kośćca
Ocena stanu ukrwienia odłamów kostnych.

Scyntygrafia zapaleń kośćca

Wykrywanie ognisk zapalnych.

Różnicowanie zespołu bolesnego biodra po wszczepieniu endoprotezy stawu biodrowego.

Scyntygrafia stawów

Nietypowe postacie zapaleń stawów, a w szczególności:

wczesna diagnostyka zesztywniającego zapalenia stawów kręgosłupa,

różnicowanie łuszczycowego i reumatoidalnego zapalenia stawów.

Badanie jest wykonywane na zlecenie lekarza

BADANIA POPRZEDZAJĄCE

Nie ma bezwzględnej konieczności wykonywania wcześniej innych badań. Jeżeli wykonano badanie radiologiczne kośćca, zwłaszcza tomokomputerowe, jego opis bywa przydatny dla lekarza opisującego badanie scyntygraficzne.

SPOSÓB PRZYGOTOWANIA DO BADANIA

Nie ma specjalnych zaleceń. Małym dzieciom należy podać środek uspokajający według wskazań lekarza pediatry celem zapewnienia nieruchomego ułożenia pod głowicą aparatu. U dzieci wskazane jest podanie środka uspokajającego

OPIS BADANIA

Bezpośrednio przed wykonaniem pomiarów scyntygraficznych należy oddać mocz, który zalegając w pęcherzu przesłaniałby obraz kości krzyżowej na scyntygramie. Pacjent nie musi być rozebrany do badania, ale z jego ubrania powinny być usunięte metalowe przedmioty (monety w kieszeniach, klamry pasków) mogące przesłonić obraz. W czasie scyntygraficznego badania kośćca pacjent leży na brzuchu lub plecach. Radioznacznik podaje się dożylnie, najlepiej przez cewnik żylny (wenflon), przed wykonaniem właściwych pomiarów scyntygraficznych.

Statyczna scyntygrafia kości

Czas trwania pomiaru wynosi 20-40 min., po 3-4 godzinach od podania radioznacznika.

Trójfazowa scyntygrafia kośćca

Scyntygrafia trójfazowa obejmuje trzykrotne wykonywanie zdjęć. Pierwsza faza - około 3 min. od podania radioznacznika (faza ukrwienia), druga faza - około 10 min. później (10 minutowa faza tkanek miękkich), trzecia faza - dalej jak w badaniu statycznym.

Scyntygrafia zapaleń kośćca i scyntygrafia stawów

Oba badania przeprowadza się jak badanie statyczne.

Wyniki badań są przekazywane w formie opisu, niekiedy z dołączonymi wydrukami, kliszami fotograficznymi (scyntygramami).

CZAS

Badanie trwa do 4 godzin od podania radioznacznika









OSTEODENSYTOMETRIA

Badanie nazywane jest również: BADANIE DENSYTOMETRYCZNE KOŚCI

Nazwa zwyczajowa: Badanie gęstości kości

TEORETYCZNE I TECHNICZNE PODSTAWY BADANIA

Wspólną cechą wszystkich metod densytometrycznych stosowanych w badaniu gęstości kości jest zjawisko osłabienia promieniowania w trakcie jego przenikania przez struktury kostne, niezależnie od źródła promieniowania. Energia wiązki promieniowania po przejściu przez ciało osoby badanej ulega osłabieniu o wartość pochłoniętą i rozproszoną, padając na umieszczony poza ciałem detektor promieniowania wyzwala w nim impulsy w postaci prądu elektrycznego. Powstałe impulsy elektryczne są przesyłane do komputera i przeliczane na różnorodne jednostki gęstości kości w stosunku do znanego wzorca. Obecnie do pomiaru gęstości kości wykorzystuje się promieniowanie jonizujące lub falę ultradźwiękową.

Metody z użyciem promieniowania jonizującego

Zależnie od źródła zastosowanego promieniowania: izotopu promieniotwórczego lub lampy rentgenowskiej z odpowiednimi filtrami, energii emitowanego promieniowania, systemów kodowania uzyskanych sygnałów, istnieją różne techniczne odmiany tych metod. W niektórych ośrodkach medycznych w kraju badanie wykonuje się metodą DEXA (dual energy X-ray absorptiometry) - absorpcjometria wiązek promieniowania rentgenowskiego o dwóch różnych energiach. Metoda ta pozwala dokonać pomiaru gęstości kości pozbawionego błędu spowodowanego obecnością innych tkanek (tkanek miękkich) otaczających badaną kość. W niektórych typach aparatów głowica emitująca promieniowanie wykonuje okrężny ruch wokół ciała pacjenta, co umożliwia uzyskanie pomiarów warstwowych (tomograficznych). Pozwala to dodatkowo ocenić wielkość kości i uzyskać ich obraz przestrzenny. Dawka stosowanego promieniowania rentgenowskiego jest bardzo niska (zwłaszcza jeśli nie wykonuje się badania w projekcji bocznej) i jest do kilkudziesięciu razy mniejsza niż w rutynowym badaniu rentgenowskim klatki piersiowej.

Najczęściej stosowanymi jednostkami pomiarowymi masy kostnej są:

- BMD (bone mineral density) - jest to gęstość składników mineralnych kości wyrażona w g/cm2 lub g/cm;

- BMC (bone mineral content) - jest to zawartość składników mineralnych kości wyrażona w g/cm3 lub mg/ml.

Wyrażona gęstość kości w BMD i BMC może być różna nawet u ludzi zdrowych - zależnie od wieku, płci i rasy. Dlatego w wydrukach komputerowych, dla ułatwienia interpretacji wyników, stosowane są dodatkowo odpowiednie wskaźniki odnoszące uzyskaną wartość pomiaru do masy kości osób zdrowych, ich norm dla wieku i płci.

Metody z użyciem fali ultradźwiękowej

W metodzie tej używane są głowice ultradźwiękowe emitujące fale o częstotliwości zazwyczaj 0,5 MHz. Wysyłane fale z przylegającej do kości głowicy emisyjnej odbierane są przez znajdującą się po przeciwległej stronie głowicę odbiorczą. Uzyskane impulsy są odpowiednio przetwarzane i przesyłane do komputera, z którego po dokonaniu analizy uzyskuje się odpowiednie parametry oceniające własności kości. Najczęstszym miejscem pomiarów tą techniką jest kość piętowa z powodu stosunkowo cienkiej warstwy korowej w tej kości w porównaniu z warstwą beleczkową oraz małą warstwą otaczających tkanek miękkich (wszystkich tkanek poza tkanką kostną). Na osłabienie fali ultradźwiękowej ma wpływ nie tylko gęstość kości, ale i jej struktura, czyli rozmieszczenie przestrzenne beleczek kostnych. W badaniu osteodensytometrycznym osłabienie emitowanej wiązki promieniowania jonizującego w obrębie kości zależy głównie od jej gęstości. Metody z użyciem fali ultradźwiękowej dają więc nieco inny rodzaj informacji diagnostycznych o tkance kostnej. Przy użyciu tej techniki uzyskuje się następujące parametry opisujące kość:

- SOS (speed of sound) - prędkość fali ultradźwiękowej w m/s - ocenia gęstość i elastyczność kości;

- BUA (broadband ultrasound attenuation) - tłumienie fali ultradźwiękowej wyrażone w dB/MHz - ocenia pochłanianie i rozpraszanie fali;

- STIFFNESS - procentowy wskaźnik wytrzymałości uzyskany z porównania jednocześnie SOS i BUA z wartościami tych parametrów u młodych, zdrowych ludzi. Z powyższych parametrów mogą być obliczane dalsze wskaźniki i przedstawiane na wydrukach komputerowych dla ułatwienia interpretacji badania.

CZEMU SŁUŻY BADANIE?

Badanie umożliwia wykrycie osteoporozy we wczesnym etapie jej rozwoju (kiedy rozpoznanie choroby nie jest jeszcze możliwe przy pomocy innych badań) i ocenę stopnia zaawansowania choroby. Badanie osteodensytometryczne jest także często wykorzystywane jako badanie przesiewowe dla rozpoznania osteoporozy. W tym celu wykorzystuje się przede wszystkim przenośną i tanią w eksploatacji aparaturę wykorzystującą falę ultradźwiękową. Badana jest zazwyczaj kość piętowa, rzadziej nasada dalsza kości promieniowej. Badanie metodami z użyciem promieniowania jonizującego stosuje się zwykle do pogłębionej diagnostyki osteoporozy. Metody te dają możliwość wybiórczej oceny uwapnienia poszczególnych kości, a przy zastosowaniu odpowiednich technik pomiarów warstwowych - odwzorowanie wymiarów przestrzennych kości (np. trzonów kręgów) z ustaleniem ewentualnego stopnia ich deformacji. Metody z użyciem promieni jonizujących pozwalają określić gęstość całego kośćca podczas pojedynczego badania.

Badania porównawcze między wynikami uzyskanymi metodami z użyciem promieni jonizujących i ultradźwiękowych wykazują istotną korelację (stwierdzono to m.in. w kręgosłupie, nasadzie dalszej kości promieniowej i nasadzie bliższej kości udowej).

ajczęściej wykonuje się badanie kręgosłupa lędźwiowego, kości udowej w okolicy stawu biodrowego, a także - w badaniach profilaktycznych osób zdrowych - przedramienia w okolicy nadgarstka oraz kości piętowej. Czasami można wykonać badanie całego szkieletu.

Metody badania kości

Masa kości zależy od jej gęstości, a więc w znacznej mierze od gęstości minerałów, które wchodzą w jej skład.

Pomiar gęstości minerałów kości przeprowadza się za pomocą różnych technik, wykorzystując zjawisko pochłaniania promieniowania rentgenowskiego przez tkanki (technika zwana absorpcjometrią) lub tłumienia przez nie ultradźwięków.

Stopień pochłaniania promieni czy tłumienia ultradźwięków zależy od rodzaju tkanki, a w samej kości - od jej gęstości.

Nie wnikając w skomplikowane szczegóły, można stwierdzić, że w obecnym stanie rozwoju techniki medycznej najbardziej użyteczna jest metoda tzw. absorpcjometrii podwójnej energii promieniowania rentgenowskiego, dająca obraz dobrej jakości, pozwalająca na skrócenie czasu badania i nie narażająca osoby badanej na znaczące dawki promieniowania. Tą metodą bada się gęstość minerałów kręgosłupa, kości udowej lub całego szkieletu.

Starsza metoda absorpcjometrii pojedynczej energii promieniowania ograniczała się do badania kośćca obwodowego (przedramię).

Metodę ultradźwiękową wykorzystuje się w badaniu mniejszych fragmentów kośćca: kości piętowej, fragmentu kości piszczelowej lub paliczków rąk. Daje ona "wgląd" w jakość kości, nie jest natomiast przydatna w szacowaniu masy kostnej.

Inna metoda pomiaru gęstości kości - tomografia komputerowa, mimo największej dokładności, możliwości oceny rzeczywistej gęstości kości i oddzielnego pomiaru kości korowej i beleczkowej, nie upowszechniła się ze względu na duży koszt urządzeń i stosunkowo duże napromieniowanie badanej osoby. Trwają jednak badania nad nowymi urządzeniami tomograficznymi, co rokuje rozwój i szersze zastosowanie tej techniki densytometrycznej w niedalekiej przyszłości.

Przebieg badania

Zatrzymajmy się przy badaniu metodą absorpcjometrii podwójnej energii (DEXA), będącej obecnie standardem w diagnostyce osteoporozy.

Dla pacjenta ważne jest, że badanie to jest zupełnie bezbolesne, nieszkodliwe dla zdrowia (dawka promieniowania pochłaniana przez organizm w jego trakcie jest mniejsza niż ekspozycja na promieniowanie pasażera samolotu w czasie lotu międzykontynentalnego).

Do badania densytometrycznego nie trzeba się przygotowywać. Pacjent nie musi się rozbierać, konieczne jest tylko odsunięcie z badanego obszaru metalowych części odzieży (guziki, suwaki itp.).

Badany leży na specjalnym stole, ramię densytometru przesuwa się nad ocenianym fragmentem kośćca, a na ekranie monitora pojawia się obraz kości, których gęstość jest mierzona. Badanie trwa kilka minut.

Komputer przedstawia wynik w postaci wykresu i tabeli. Gęstość minerałów tkanki kostnej podawana jest w gramach na centymetr kwadratowy.

Czemu służy badanie

Pomiar gęstości minerałów pozwala pośrednio wnioskować o wytrzymałości kości na obciążenia mechaniczne. Udowodniono istnienie zależności między masą kostną a częstotliwością występowania złamań. Badanie densytometryczne pozwala wcześnie (z wyprzedzeniem od 5 do 20 lat) stwierdzić zwiększone ryzyko złamań kręgów i kości udowej.

Określenie stopnia zmniejszenia zawartości składników mineralnych w kości ma ogromne znaczenie nie tylko we wczesnej diagnostyce osteoporozy, ale również osteopenii, czyli prawdopodobnego zagrożenia osteoporozą. Wykrycie tego zagrożenia z wyprzedzeniem 10-15-letnim ma kapitalne znaczenie w podjęciu intensywnej profilaktyki.

Badanie to jest też główną metodą sprawdzania efektów leczenia, pozwala bowiem określić, jak zmienia się gęstość mineralna kości pod wpływem stosowanej terapii.

Wskazania do badania i zakres

Wskazania do badania densytometrycznego można ująć w następujące kategorie:

1. Osoby w każdym wieku, jeśli doznały złamań kości.

2. Osoby z czynnikami ryzyka osteoporozy.

3. Po 65. roku życia.

O ile punkty 1 i 3 nie budzą wątpliwości, warto zatrzymać się przy czynnikach ryzyka i uświadomić czytelnikom, co należy brać pod uwagę.

Wymieńmy najważniejsze czynniki ryzyka:

Przebyte złamanie.

Występowanie osteoporozy w rodzinie, np. złamania kręgów, kości przedramienia czy udowej u matki.

Wątła budowa ciała.

Nietolerancja mleka - mała podaż wapnia i witaminy D.

Nałogi: papierosy, alkohol, kawa.

Niedobory hormonów płciowych - estrogenów u kobiet, androgenów u mężczyzn; dotyczy to zarówno osób młodych z zaburzeniami hormonalnymi, jak i kobiet po menopauzie czy mężczyzn z objawami andropauzy.

Leczenie kortykoidami, np. enkortonem.

Niska gęstość minerałów kości w wykonanej kiedykolwiek densytometrii (konieczna jest profilaktyka i okresowa kontrola densytometryczna).

Następna istotna kwestia to zakres badania densytometrycznego. Skoro można badać kręgosłup, kości udowe, przedramię, piętę - to czy w każdym przypadku należy sprawdzać gęstość wszystkich tych kości?

Z pewnością - nie. Badanie to jest dość kosztowne, należy więc ustalić taki zakres pomiaru, żeby przy jak najmniejszych kosztach uzyskać jak najbardziej przydatne informacje.

Zaleca się następujące badania densytometryczne kości:

Po menopauzie, poniżej 65. roku życia - kręgosłup lędźwiowy

Powyżej 65. roku życia - kość udowa

W razie przebytego złamania lub obecności czynników ryzyka - kręgosłup lędźwiowy i kość udowa

Badania profilaktyczne po 45. roku życia - kręgosłup lędźwiowy

Badania profilaktyczne po 65. roku życia - kość udowa

Badania profilaktyczne u ludzi młodych - przedramię

Badania profilaktyczne ultradźwiękowe kości piętowej - można wykonać u osoby w każdym wieku, pamiętając, że są one obarczone największym błędem spośród wszystkich technik densytometrii.

***

Densytometr jest aparatem drogim i kosztownym w eksploatacji, dlatego dość rzadko posiadanym przez uspołecznione placówki służby zdrowia. ZOZ-y ograniczają badania, na które i tak trzeba czekać w długiej kolejce. Badanie jest natomiast łatwo dostępne w lecznicach prywatnych, choć niektóre z nich posiadają tylko aparaturę do badania przedramienia, co nie daje pełnej diagnozy. Wyczerpujące badanie nowoczesną aparaturą kosztuje ok. 75 złotych.

***

Pytania pacjentów:

Pacjenci zgłaszający się do pracowni densytometrii, często bez skierowania lekarskiego, z własnej inicjatywy (można! badanie jest nieszkodliwe, personel wie, jaki zakres badania należy wykonać) mają różne wątpliwości co do miejsca pomiaru gęstości kości.

Skoro boli mnie kręgosłup piersiowy, to dlaczego ma być badany lędźwiowy?

Dlatego że na pozostałe odcinki kręgosłupa nakładają się inne kości, np. żebra i mostek na kręgosłup piersiowy, więc takie badanie byłoby niemiarodajne. Odcinek lędźwiowy nie jest przesłonięty przez inne elementy kośćca, a jest reprezentatywny dla całego kręgosłupa i w ogóle dla tzw. kości beleczkowej (taka sama jest np. w przedramieniu w okolicy nadgarstka). Ponadto kręgosłup lędźwiowy dźwiga wszystko, co jest powyżej, więc warto wiedzieć, czy nie grożą mu złamania kręgów.

Mam złamane prawie wszystkie kręgi, dlaczego nie badacie mi kręgosłupa, tylko kość udową?

Skoro są złamane, to na pewno w kręgosłupie jest ciężka osteoporoza. Tymczasem wskutek złamań (kompresji) kręgów minerały uległy "kondensacji" i gęstość tkanki kostnej wzrosła.Złamane kręgi mogą mieć prawidłową lub nawet podwyższoną gęstość i takie badanie nic nie wnosi. Bardzo ważne jest natomiast sprawdzenie, czy osoba z ciężką osteoporozą kręgosłupa jest narażona również na złamanie kości udowej. Od tego w znacznej mierze zależy dobór leków, a przede wszystkim tryb życia, na jaki "może sobie pozwolić".

Dlaczego lewe biodro, a nie prawe? W prawym mam zwyrodnienia i bardziej mnie boli, to chyba lepiej tam sprawdzić, czy nie ma osteoporozy.

Zwyrodnienia maskują zanik kostny, "poprawiają" wynik badania. Zwapniałe zmiany zwyrodnieniowe nakładają się na tkankę kostną i wydaje się, że to kość ma tak wysoką gęstość. U ludzi praworęcznych lewa połowa ciała jest "słabsza", warto więc sprawdzić kość po tej słabszej stronie; szukamy przecież miejsc zagrożonych, żeby uchronić się przed złamaniem. Nie sugerujemy się bólem, bo ból pochodzi raczej ze zwyrodnień, nie z osteoporozy. Oczywiście można zbadać obie kości udowe lub kierować się przebytym przez pacjenta złamaniem, np. po przebytym złamaniu prawego podudzia (nie szyjki kości udowej!) warto sprawdzić biodro po tej stronie etc.

Centrum PST w Częstochowie oferuje pomiar gęstości kości na najnowszej generacji densytometrze amerykańskiej firmy HOLOGIC.
Jest to skomputeryzowane urządzenie działające w oparciu o promieniowanie rentgenowskie. Aparat posiada rozbudowany system detekcji oraz jednoprzebiegowy skaner płaszczowy. Ramię z lampą w kształcie litery C i z obrotem o 90 stopni umożliwia wykonanie standardowych skanów w obrębie całego szkieletu (kręgosłupa AP, szyjki kości udowej), a także ocenę kręgosłupa lędźwiowego w projekcji bocznej w ułożeniu chorego na wznak.

Zalety badania przy pomocy tego urządzenia to m.in.:

- bardzo krótki czas pomiaru - 10 s przy kręgosłupie w projekcji AP i szyjki kości udowej

- mała dawka promieniowania - 5 mR przy kręgosłupie w projekcji AP i szyjki kości udowej

- dokładność pomiaru gęstości mineralnej kości < 1%

Densytometr posiada wszystkie wymagane certyfikaty i został zakupiony jako nowy u autoryzowanego dystrybutora.

Informacje dla pacjenta:

Badanie jest bezbolesne i nieszkodliwe dla zdrowia.

Pacjent nie musi się rozbierać, konieczne jest tylko zdjęcie metalowych części odzieży z obszaru poddawanego badaniu.

Badanie trwa kilka minut, a komputer przedstawia wynik w postaci wykresu i tabeli.

Rejestracja pod nr tel. [phone].

Pracownia densytometrii czynna jest pon.-pt. od 9.00 - 16.00