40

APORIA - APROSDOKETON

pożegnalna, kształtowana jako monolog osoby

wyruszającej w podróż. W a. wyraża się żal
z p o w o d u rozstania z przyjaciółmi. Por. propem-
ptikon, pieśń, waleta, tk

Aporia (gr.) zob. Aversio

Aposiopesis (gr. aposiopesis = umilknięcie; ang.

aposiopesis,

Ir. aposiopese, reticence, niem. Apo-

siopese,

ros. ano3uone3uc) — przerwanie wypo­

wiedzi i porzucenie pewnego jej wątku motywo­
wane wzruszeniem, odrazą, wstydliwością itp.
Uwaga odbiorców zostaje wówczas tym bardziej

skupiona na niedopowiedzianej myśli, którą kon­

tekst pozwala zazwyczaj zrekonstruować. Jedna

z -» figur retorycznych. Np. „I niechaj będzie

jakoby stoletnie... / Lecz n i e . . . O Boże! nie słu­

chaj, J e h o w a " (J. Słowacki, Beniowski, pieśń III);
„Bo jakież by to były między szlachtą mowy,

/ Gdyby wiedziano, że ja, J a c e k . . . " (A. Mic­

kiewicz, Pan Tadeusz, ks. X). Inne nazwy: intcr-

ruptio, praecisio, reticentia, zamilknięcie. Por.
praeteritio. aos

Apostrofa (< gr. apostrophe = odwołanie się;

ang. apostrophe, fr. apostrophe, niem. Apostrophe,
ros. anocmpocfia) — bezpośredni, patetyczny

zwrot do osoby, bóstwa, upersonifikowanej idei

lub przedmiotu (-> personifikacja), występujący

najczęściej w przemówieniu (-* mowa) lub reto­
rycznym i uroczystym utworze poetyckim (np.
w odzie), a kreujący w obrębie wypowiedzi
postać fikcyjnego adresata, zazwyczaj wyraziście
odmiennego od rzeczywistego czytelnika czy słu­

chacza. Zaliczana do -* figur retorycznych, zna­

mionowała styl podniosły i -ostentacyjnie lit.,

przeciwstawiony mowie potocznej i użytkowej.

Np. „ L u n o ! ty c ó r o niebios wysoka, / Boskiej

p o d o b n a Temirze!" (F. D. Kniaźnin, Do księży­
ca).

P o r . aversio, inwokacja.

Lit.: J. Culler, Apostrophe, w: The Pursuit of

Signs. Semiotic, Literaturę, Deconstruction,

1981. aos

Apoteoza (< gr. apothedsis — ubóstwienie;

ang. apotheosis, fr. apotheose, niem. Apotheose,
ros. anotfieoi) — 1. utwór lit., w którym wy­

stępujące postacie — najczęściej wielcy bohatero­

wie, władcy, książęta itp. — wyposażone zostają
w cechy istot pozaziemskich, poddane uwznioś-

leniu i gloryfikacji; 2. w utworze dramatycznym
ostatnia uroczysta scena, gromadząca główne
postacie dramatu, tk

Apotreptyki (< gr.) zob. Oratorstwo

Apozycja (< łac. apposilio = dostawienie: ang.

apposition,

fr. apposition, niem. Apposition, ros.

amt03uuu.i, npu.iooKeiiue) —

umieszczenie w bez­

pośrednim sąsiedztwie dwóch lub kilku wyrażeń
rzeczownikowych, z których jedno jest wyraże­

niem określanym, a inne, zgodne z nim p o d
względem przypadku i liczby, pełnią funkcję
określającą j a k o przydawki rzeczownikowe. N p .
człowiek dusza; urzędnik shtżbista; mowa trawa.
Przykłady poetycko rozbudowanej a.: „Anioły

proletariackie, dziewczyny, wychodzą z fabryk,

/ blondynki smukłe i smaczne, w oczach z ukry­

tym szafirem" (K. I. Gałczyński, Ulica Towaro­
wa);

„Smukły kanarek, słoneczna premia, / Rzecz

najzłocistsza, jaką zna ziemia" (M. Pawlikow-

ska-Jasnorzewska, Para kanarków). Por. zesta­
wienie, aos

Appendix (łac. = przyczynek, dodatek; ang.

appendix,

fr. appendice, niem. Appendix, Anhang,

ros. doóaejtenue) — dodatek, uzupełnienie lub

objaśnienie tekstu, publikowane oddzielnie lub
razem z tekstem, którego dotyczy. Por. a d d e n d a ,
aneks, suplement, tk

Appositum (łac.) zob. Epitet

Aprakosy (ros. anpaKOću < gr. aprakteo =

nic nie robię, świętuję) — staroruskie -» ewan-
geliarze, zawierające fragmenty tekstów ewan­
gelicznych zestawione w kolejności ich odczyty­
wania w ciągu świąt roku liturgicznego, js

Aprosdoketon (gr. aprosdókiton = niespodzie­

wany) — celowo zaskakujące odbiorcę wprowa­
dzenie słowa lub wyrażenia innego niż zapowia­
dane przez tok wypowiedzi, tj. układy frazeologi­

czne, rytmiczne, rymowe, składniowe, logiczne

itp. Efekt niespodzianki jest tym większy, że
brzmienie słowa użytego (zwykle jego początek)
bywa aluzją do brzmienia słowa oczekiwanego.
W ten sposób z b u d o w a n a jest cała fraszka J.
Kochanowskiego Na Barbarę:

Jakoś mi już skaczesz słabo,
Folguj sobie mila Ba... rbaro, proszę cię.
Czart rozskakal tego swata,
Nie dba nic, choć kto ma la... da co przed sobą.
Okazuje swoje sztuki,
Alboć nie wie, że masz w N u . . . remberku towar?

Chwyt taki wprowadził Arystofanes, dzisiaj poja­
wia się on w popularnych tekstach żartobliwych

APTUM - ARCHAIZM

4 1

i dwuznacznych. Jest jednym ze sposobów reali­
zacji zasady zaskoczenia, odgrywającej wielką
rolę we współczesnej poezji. N p .

i aby powiedzieć — kocham

biegam jak szalony

zrywając naręcza ptaków

(Z. Herbert, Chciałbym opisać).

Por. pointa, gra słów. aos

Aptum (łac.) zob. Styl retoryczny

Ara (gr.) zob. Aversio

Arabeska (< wł. arabesco; ang. arabesąue, fr.

arabesąue,

niem. Arabesk, ros. apaóeck) — X.

w pierwotnym i podstawowym znaczeniu: or­
n a m e n t oparty na stylizowanym motywie roślin­
nym (wijąca się łodyga z liśćmi, kwiatami i owo­

cami), znany architekturze helleńskiej, rzymskiej

i wczesnobizantyńskiej, a następnie arabskiej,

skąd w dobie renesansu przeniknął do sztuki
europejskiej. Por. groteska; 2. w odniesieniu do
literatury kategorię a. wprowadził F. Schlegel po

raz pierwszy w 1798 r. W jego ujęciu oznaczała

o n a nowy gatunek prozy artystycznej: niewielki
rozmiarami utwór nasycony elementami baśnio­
wej fantastyki, o kapryśnej kompozycji i ironicz-

no-humorystycznym stylu, kojarzący efekty poe­

tyckie z komicznymi. F o r m a ta charakterystycz­
na była zwłaszcza dla -» r o m a n t y z m u niemiec­
kiego, ale mianem a. określali swoje utwory
narracyjne również pisarze spoza tego obszaru,
np. E.A. Poe czy N. Gogol.

Lit.: E. Kiihmel, Die Arabeskę, 1949; K. K.

Polheim, Die Arabeskę. Ansichten wid Ideen aus

Friedrich Schlegels Poetik,

1966; J. Woźniakowski,

Arabeska w literaturze i sztuce wczesnego roman­
tyzmu,

[w zbiorze:] Pogranicza i korespondencje

sztuk,

red. T. Cieślikowska, J. Stawiński, 1980. js

Arai (< gr. araios = przeklęty) — w poezji

starogreckiej wiersz złorzeczący, zawierający
przekleństwa zwrócone przeciwko określonej
osobie, odpowiednik łac. -» dirae. tk

Archaizacja (< gr. archaios = dawny, stary;

ang. archaizing, fr. archdisation, niem. Archaisier-
ung, altertumlicher Stil,

ros. apxau3auun) —

wprowadzenie do wypowiedzi, a zwłaszcza do
utworu lit. -> archaizmów j a k o czynnika -* styli­
zacji historycznej przywołującej wzory i normy
mowy właściwe dla minionych faz ewolucji dane­
go języka narodowego. A. obejmuje zazwyczaj

jedynie niektóre warstwy dzieła (np. leksykal-

no-semantyczną), lub też pojawia się tylko w. ob­
rębie wybranych form podawczych, np. w dialo­
gach, opisach itp. Służy najczęściej odtworzeniu
kolorytu przedstawianej epoki, zwłaszcza w -•
powieści historycznej (np. w Trylogii H. Sien­

kiewicza), często też uwzniośla styl utworu, na­

dając mu piętno poetyckości (np. w Wyzwoleniu
S. Wyspiańskiego); może być sposobem nawiązy­

wania do jakiegoś spetryfikowanego stylu lit.
przeszłości, m.in. w celach parodystyczno-grotes-
kowych (np. Trans-Atlantyk W. Gombrowicza,

Cyberiada

S. Lema).

Lit.: S. Dubisz, Archaizacja w XX-wiecznej

polskiej powieści historycznej o średniowieczu,

1991: zob. też archaizm, tk

Archaizm (< gr. archaismós = przestarzały

wyraz; ang. archaisme, fr. archaisme, niem. Ar-
chaismus,

ros. apxau3.u) — element językowy

pochodzący z minionej epoki historycznej, który
wyszedł z powszechnego użycia m.in. na skutek

zastąpienia go przez element inny. Zjawisko a.

może występować we wszystkich płaszczyznach

języka: rozróżnia się a. fonetyczny (np. staropol­

skie sierce), a. słowotwórczy (np. dawne zbrodzień
w stosunku do dzisiejszego „zbrodniarz"), a. lek­

sykalny (np. kmieć), a. semantyczny (np. przerazić
w znaczeniu „przebić"), a. frazeologiczny (np.
mieć co po piecu —

„mieć rzecz właściwą"), a.

składniowy (np. „oszukaństwa bo żadnego ni
ochyby nie widziałeś"), a. stylistyczny polegający
na zmianie wartości stylistycznej wyrazu (np.
w w y p a d k u dawniej neutralnego wyrazu gęba).
W języku lit. pięknej a. są stosowane do celów
historycznej -* stylizacji wypowiedzi (-> archai­
zacja). Motywację dla ich wystąpienia stanowić
mogą konwencje gatunku podejmowanego przez
pisarza, c h a r a k t e r wyzyskanego materiału tema­
tycznego czy koncepcja stylistycznej tonacji
utworu (np. patetycznej).

Lit.: J. Zborowski, Z dziejów języka nowopol-

skiego. Archaizowanie i archaizmy językowe,

„Ję­

zyk P o l s k i " 1913; A. Obrębska-Jabłońska, Od

archaizmu do nowej formy językowej,

[w zbiorze:]

Stylistyka teoretyczna w Polsce,

red. K. Budzyk,

1946; Z. Stieber, Kilka uwag o archaizmie języko­
wym w polskiej literaturze pięknej,

„Zagadnienia

Literackie" 1946, z. 2; Z. Klemensiewicz, Zagad­

nienie archaizacji językowej,

„Język Polski" 1947;

J. Bartmiński, Problemy archaizacji językowej

w powieści,

[w zbiorze:] Styl i kompozycja, red.

J. Trzynadlowski, 1965. tk

98

DIALBKTYZACJA - DIALOG 1

mująca się rekonstrukcją zróżnicowań dialekty­
cznych języków w wiekach minionych (d. his­
toryczna), tk

Dialektyzacja (ang. local colour, regionalism, fr.

imitation du patois,

niem. Dialektisierung, ros.

dua

.ieKnnaaifu.H)

— wprowadzenie do utworu lit.

lub innej wypowiedzi, której autorowi znane są

normy języka literackiego, -» dialektyzmów j a k o

czynników -<• stylizacji gwarowej. D. obejmować
może cały utwór i realizować się w obrębie
wszystkich jego.warstw (fonetycznej, leksykalnej,
składniowej), np. w utworach K. Tetmajera z cy­
klu Na Skalnym Podhalu, albo tylko w nie­

których fragmentach lub warstwach utworu, co
występuje np. w wierszach M. Konopnickiej

odwołujących się do wzorców poezji ludowej. D.
w utworach lit. służy przede wszystkim charak­
terystyce bohaterów, środowiska społecznego
oraz odtworzeniu -» kolorytu lokalnego, tk

Dialektyzm (ang. dialectism, fr. dialectisme,

niem. Dialektismus, ros. dua.ieKmuj.u) — element

językowy pochodzący z określonego -> dialektu

i odbiegający od ogólnej normy językowej. D.
użyty w wypowiedzi j a k o zamierzony środek
służący osiągnięciu efektów artystycznych zys­
kuje wyrazistą -* wartość stylistyczną, stając się
podstawowym środkiem -<• dialektyzacji. Naj­

częstszą formą d. jest d. leksykalny, polegający na

użyciu wyrazów gwarowych (np. „A tam dziewu­

cha może uświerkła", Zmierzch S. Żeromskiego),

występują też d. fonetyczne („proś Boga, żeby
n o m scęścioł", Nowele W. O r k a n a ) , d. fleksyjne
(„A to już zapogódźwa sie, jaśnie panie", Zapom­
nienie

S. Żeromskiego). Wyróżnia się także d.

semantyczne (np. jabłka w znaczeniu „kartofle"
w gwarze śląskiej), d. słowotwórcze (np. forma

starzyczku

użyta w opowiadaniu G. Morcinka),

d. frazeologiczne (np. kopać precz — kopać ciągle,
dalej, Zmierzch S. Żeromskiego), d. składniowe
(np. „matka d a w n o pomerła, a ojciec będzie j a k o ś
na wiosnę", Promień S. Żeromskiego).

Lit.: K. Budzyk, Gwara a utwór literacki, [w:]

Stylistyka. Poetyka. Teoria literatury,

1966; S.

Dubisz, Metody stylizacji gwarowej w przekroju

historycznym,

[w zbiorze:] Język. Teoria — dyda­

ktyka,

1979. tk

Dialog I (< gr. dialogos; ang. dialogue, fr.

dialogue,

niem. Dialog, Wechselrede, ros. duaAoz)

— rozmowa, zespół wypowiedzi co najmniej

dwóch osób na określony temat. Dla d. charak­

terystyczna jest wymienność ról nadawcy i od­
biorcy wśród jego uczestników: ta sama osoba
występuje raz j a k o podmiot mówiący, to znów

j a k o adresat słów wypowiadanych przez innego

rozmówcę. Ż a d n a z wypowiedzi składających się
na d., czyli -» replik, nie stanowi sama przez się
autonomicznej całości znaczeniowej, dopiero po­
wiązanie wszystkich replik tworzy układ znacze­
niowo kompletny i samodzielny. W typologii
form językowej komunikacji d. bywa umiesz­
czany na biegunie przeciwległym w stosunku do

-» monologu; jest to uzasadnione głównie po­

trzebami wyrazistych rozróżnień teoretycznych,

ponieważ w rzeczywistości językowej oba te typy

mowy ustawicznie przenikają się nawzajem. Ży­

wioł dialogowy właściwy jest — przynajmniej

potencjalnie — wszelkim przejawom mowy m o -
nologicznej, z drugiej strony elementy m o n o l o g u
pojawiają się często w ramach struktur dialogo­
wych: dzieje się tak np. w wypadku, gdy wypo­
wiedzi jednego z uczestników rozwijając konsek­
wentnie jakąś ideę dominują nad wypowiedziami

pozostałych rozmówców, które stanowią dla
tamtych jedynie tło (na tym polega zwykle d.

mistrza z uczniami), albo — w inny sposób

— w wymianie rozbudowanych -* tyrad postaci

w dramacie klasycystycznym. Przy charakterys­
tyce d. zasadniczą rolę odgrywają trzy jego aspe­

kty: 1. aspekt dramatyczny związany z tym, że
każda replika utrwalając w sobie podmiotowy
punkt widzenia mówiącego zderza się z p u n k t e m
widzenia partnera (czy partnerów) rozmowy; stąd

właściwa wypowiedziom dialogowym opozycja
j a " — „ty"; 2. sytuacyjny związany z przed­

miotowymi i psychologicznymi okolicznościami,

w których przebiega rozmowa; 3. semantyczny
związany z tym, że repliki dialogowe, dopełniając
sic nawzajem i reinterpretując, kształtują wspól­

ny wątek znaczeniowy rozmowy (tzn. jej temat),

zarazem jednak każda z nich wnosi do d. in­
dywidualne składniki sensu, na styku zaś między

poszczególnymi replikami powstają wyraziste na­
pięcia znaczeniowe i zmiany kierunku linii tema­
tycznej. Różne typy d. zakładają dominację tego
czy innego aspektu. Pierwszy przeważa zdecydo­
wanie np. w kłótni; drugi odgrywa zasadniczą
rolę w rozmowach praktycznych lub mających

charakter wynurzeń osobistych; trzeci jest domi­

nantą konwersacji na tematy oderwane; formą
pośrednią między d. opartym na wyrazistym
przeciwstawieniu , j a " i „ty " a konwersacją jest
np. dyskusja, z kolei odmianą pośrednią między
rozmową motywowaną przedmiotowo (konsy-

(DIALOG I) - DIALOG II

99

tuacyjnie) a konwersacją byłaby pogawędka.
Wszelkie typy d. występujące w praktyce języko­

wej mają zastosowanie w utworach lit. Przede
wszystkim w -» dramacie, gdzie d. stanowi pod­
stawową i niezawisłą formę wypowiedzi — słow­
ny równoważnik -* akcji scenicznej. W utworach

epickich (-* epika) partie dialogowe będące bez­
pośrednią językową reprezentacją świata przed­
stawionego występują wyłącznie w kontekście

narracji — j a k o mowa przytoczona (-» m o w a

niezależna, -» m o w a zależna, -> mowa pozornie

zależna). Z a r ó w n o w dramacie, jak i w epice
dialogi spełniają trzy zasadnicze funkcje: 1. cha-

rakteryzacyjną (sposób wypowiadania sic postaci

i treści jej wypowiedzi są ważnym elementem

-+ charakterystyki pośredniej); 2. fabularną (roz­

mowy postaci są ogniwami przebiegu zdarzenio-
wego przedstawionego w dziele); 3. informacyjną

(wypowiedzi postaci powiadamiają o okolicznoś­
ciach nie ukazanych na scenie lub nic zrelac­

j o n o w a n y c h przez narratora). W utworach lirycz­

nych (-* liryka) konstrukcje dialogowe maskują

często istotny tok monologowy wypowiedzi; je­
dynie w -» liryce sytuacyjnej (np. w -» sielance)

d. występuje w analogicznej z grubsza formie jak

w utworach dramatycznych lub narracyjnych.

Lit.: S. Skwarczyńska, Próba teorii rozmowy,

[w:] Szkice z zakresu teorii literatury, 1932;
N. N. Zotow, Osnowy dramaticzeskogo dialogu,

1964; W. W. Winogradów, Język artystycznego

utworu literackiego,

[w zbiorze:] Rosyjska szkoła

stylistyki,

red. M.R. Mayenowa, Z. Saloni. 1970;

W. N. Wołoszynów, Z historii form wypowiedzi
w konstrukcjach języka,

tamże; M. Bachtin, Pro­

blemy poetyki Dostojewskiego,

1970; J. Mu-

kafovsky, Dialog a monolog, [w:] Wśród znaków

i struktur,

1970; M. Głowiński, Dialog w powieści,

[w:] Gry powieściowe, 1973; R. Zimmcr, Dramati-

scher Dialog und aussersprachlicher Kontext,

1982; A. K. Kennedy, Dramatic Dialogue, 1983;

P. Canisius, Monolog und Dialog, 1986; G. Bor­
kowska, Dialog powieściowy i jego konteksty,

1988; U. Żydek-Bednarczuk, Struktura tekstu

rozmowy potocznej,

1994; S. Durrer, Le Dialogue

romanesąue,

1994; B. Fassbind, Poetik der Dia-

logs,

1995. js

Dialog II (ang. dialogism, fr. dialogue, niem.

Dialog,

ros. dua.toe) — 1. utwór lit. złożony

z odrębnych wypowiedzi d w u lub więcej osób,

nie mający j e d n a k charakteru dzieła dramatycz-

no-scenicznego. D. ukształtował się na pograni­
czu literatury i innych dziedzin piśmiennictwa,

przede wszystkim twórczości filozoficznej. Twór­
cą d. był Platon; w jego traktatach filozoficznych
pisanych w formie d. występowały pewne elemen­
ty fikcji lit.: sytuacja fabularna, w której odbywa
się dyskusja, wyraźna charakterystyka przema­
wiających postaci; ich wypowiedzi były często
zracjonalizowanymi dyskursami, ale także prze­
kazami mitów i opowieściami. Szczególną formą

d. Platona jest tzw. -» d. sokratyczny (-* ironia
sokratyczna), w którym główny bohater, Sok­
rates, poprzez zadawanie pytań swemu rozmów­
cy dochodzi do sformułowania istotnej prawdy

(np. Fajdros, Teajtet). D. także w czasach nowo­

żytnych jest częstą formą wypowiedzi filozoficz­

nej (np. d. E r a z m a z Rotterdamu, Trzy dialogi
między Hylasem i Filonousem

G. Berkeleya, Dia­

logi filozoficzne

E. Renana). W starożytności

rozwijały się także inne formy d., niekiedy zbliżał
się on do wypowiedzi dydaktycznej; dzięki Lu-
kianowi z Samosat, autorowi m.in. Dialogów
bogów,

przekształcił się w gatunek satyryczny (-»

satyra). W czasach nowożytnych d. stał się jedną

z form -» eseju (np. Dialogi fikcyjne W.S. Lan-
dora, niektóre eseje P. Valery'ego i J. Parandow-
skiego) — w utworach tego typu autorzy nie
wykładają w sposób bezpośredni swoich racji, ale
przedstawiają ścierające się poglądy. Jedną z od­
mian d.-eseju są rozmowy zmarłych. Ich twórcą
był także Lukian z Samosat; powstają one

i w czasach nowożytnych — przykładem Roz­
mowy zmarłych

B. FonteneIle'a (1683) i I. Krasic­

kiego; na utwory tego typu składają się rozmowy
ludzi należących do różnych epok, najczęściej
sławnych postaci historycznych (w jednej z roz­
mów Fontcnelle'a np. spotykają się Sokrates
i Montaigne). D. zmarłych czyniono niekiedy
także formą poetycką (np. Rozmowa zmarłych C.
Norwida, w której występują Rafael i Byron); 2.

gatunek występujący w lit. staropolskiej, często

0 przeznaczeniu dramatycznym. W teatrze szkol­
nym (-• teatr jezuicki) zajmował niską pozycję
w hierarchii gatunków: stanowi! rozmowę dwu
lub więcej o s ó b na tematy aktualne, z zachowa­
niem fikcji teatralnej; mógł być pisany prozą
1 w języku narodowym. W wersji związanej
z teatrem popularnym utwory określane j a k o d.
nie miały ściśle sprecyzowanych cech gatunko­
wych, były zróżnicowane tematycznie, dyspono­
wały wieloma formami — od rozmowy do pelno-

spektaklowej sztuki. Inna nazwa: dialogus.

Lit.: R. Hirzel, Der Dialog, 1895; H. Walter,

Das Streitgedicht,

1920; T. Bieńkowski, Gatunki

dramatyczne w okresie staropolskim,

„Ruch Lite-

388

(PIĘKNO) - PISMAK

wieka. W pierwszej antycznej definicji p., sfor­

mułowanej przez Platona, było o n o rozumiane
szeroko i obejmowało nie tylko wartości estetycz­
ne, lecz także moralne i praktyczne (-» kalokaga-
tia). Teorie późniejsze preferowały wąskie rozu­
mienie p. j a k o tych właściwości rzeczy, które
budzą upodobanie. Przypisywano je albo tylko
pewnej grupie przedmiotów, albo całej naturze.

Teorie obiektywne (Platon, teoretycy renesansu)
istotę piękna upatrywały w obiektywnych właś­
ciwościach przedmiotów realizujących określone

reguły budowy, a więc takich, w których przeja­

wia się ład, -> symetria, -» harmonia. Dostrzeże­

nie i ocena tych przejawów były — zdaniem tych
teoretyków — możliwe dzięki idei doskonałego

piękna właściwej umysłowi ludzkiemu. Teorie
subiektywne (myśliciele XVII-wieczni: B. Pascal,
F. Bacon oraz większość poglądów współczes­
nych) czynią warunkiem p. subiektywne dyspozy­
cje tworzącego i poznającego umysłu, upatrują p.

nie w realizowaniu reguł umożliwiających zbliże­

nie się ku idealnemu wzorcowi, lecz w dostrzega­
niu i odtwarzaniu naturalnych, a także indywidu­
alnych właściwości przedmiotu. Przełomowe zna­
czenie miały w tej dziedzinie pisma filozofów
i estetyków 2. poł. XVIII w. (D. H u m e , E. Burkę),
którzy dobitnie rozróżniali p. i -* wzniosłość,
a odczucie p. uzależniali od indywidualnego

-* smaku. W nowszych teoriach estetycznych

mniej miejsca poświęca się abstrakcyjnym roz­

ważaniom o kategorii p., rozpatrując raczej —
uzależnione od czynników historycznych i in­

dywidualnych — preferowane w danym m o m e n ­
cie wartości estetyczne oraz społeczne u p o d o b a ­

nia estetyczne. W konsekwencji p. staje się poję­

ciem względnym, obejmującym zjawiska bardzo
odległe od tego, na co wskazywały d a w n e teorie
obiektywne, a nawet z nimi sprzeczne (np. obrazy
horroru, przemocy). Por. brzydota, decorum,
sztuka I, wdzięk.

L i t . : A. R. Chandler, Beauty and Humań Natu­

rę,

1934; H. Osborne, Theory of Beauty, 1952;

E. L a n d m a n n , Die Lehre von Schonen, 1952;
S. Ossowski, U podstaw estetyki, 1958; Y. Vin-
cent, Signification du beau, 1962; W. Tatarkie­
wicz, Historia estetyki, t. 1 - 2 , 1962, t. 3, 1967;

E. Grassi, Die Theorie des Schonen in der Antike,

1962; R. Assunto, Die Teorie des Schonen im

Mittelalter,

1963; W. Tatarkiewicz, Dzieje sześciu

pojęć,

rozdz. IV —VI, 1976; P. Jaroszyński, Meta­

fizyka piękna,

1986; Eseje o pięknie, red. K. Wil-

koszewska, 1988; M. Curdy, La Decouverte du

beau au sein de la laideur,

[w zbiorze:] Toward

a Theory of Comparathe Literaturę,

1990; M. M.

Miinch, Le Pluriel du beau, 1991. tk

Pikareska ( < h i s z p . ) zob. Romans łotrzy-

kowski

Piktografia zob. Pismo

Piosenka (ang. ditty, popular song, fr. chanson-

nette,

niem. Lied, Schlager, ros. necenHa) —

utwór słowno-muzyczny, przeznaczony do wyko­

nywania przez śpiewaka solistę lub zespół. Jako
swoisty typ sztuki estradowej p. wyodrębniła się
na przełomie XIX i XX w., a jej kariera wiąże się

z rozwojem środków masowego przekazu w 2.

poł. XX w. (radio, telewizja, płyty gramofonowe,
kasety, płyty kompaktowe), dzięki którym stała

się jedną z podstawowych form współczesnej

kultury popularnej, zwłaszcza młodzieżowej. Wy­

stępuje dziś w wielu różnych odmianach, z któ­
rych najważniejsze to: kabaretowa, wywodząca
się z tradycji francuskich kabaretów końca

XIX w., o charakterze literackim lub satyrycz­
nym, r ó ż n o r o d n a tematycznie, utrzymana w to­
nacji kameralnej; przebój (szlagier) zyskujący po­
pularność dzięki tematyce i wizji świata odpowia­

dającej potrzebom odbiorców; p. taneczna, utrzy­
m a n a w m o d n y m w danym momencie rytmie
tanecznym (jej odmianą jest p. dyskotekowa).
W kulturze salonowej XIX w., a także w kulturze

współczesnej p. występuje także w postaci tzw.
poezji śpiewanej: słowami p. są klasyczne teksty

poetyckie, np. Mickiewicza, Leśmiana. Tuwima.

Dużą rolę w kształtowaniu charakteru p. i jej

odmian odgrywają wykonawcy, lansujący własne
style muzyczne i interpretacyjne. P o r . song.

L i t . : S. I. H a y a k a w a , Piosenka a życie, [w

zbiorze:] Super-Ameryka, t. 1, 1970; S. Barań­
czak, Piosenka i topika wolności, „Pamiętnik
Literacki" 1974, z. 3; A. Barańczak, Słowo w pio­

sence. Poetyka współczesnej piosenki estradowej,

1983. tk

Pirrychej (< gr.) zob. Stopa

Pisarz zob. Literat

Pismak (ang. grub, literary hack, fr. ecrivassier,

niem. Schreiberling, ros. nucona) — potoczne

pogardliwe określenie literata lub dziennikarza,

którego publikacje oceniane są w danej społecz­

ności jako niegodne z moralnego i społecznego

PISMO - PLAN TREŚCI

389

p u n k t u widzenia, naruszające a k c e p t o w a n e po­

wszechnie wartości, uzasadniające praktyki, któ­
re spotykają się z potępieniem (np. terror). Służą­
ca złej sprawie działalność p. m o t y w o w a n a jest
głównie osobistymi korzyściami („sprzedajne
pióro"), mg

P i s m o (ang. writing, fr. ecriture, niem. Schrift,

ros. nucbMo) — zespół znaków graficznych, po­
zwalających na zapisanie (zwykle na trwałym
materiale) p o t o k u mowy. P. ukształtowało się
d u ż o później niż język, zapewne przed 5000 —

— 6000 laty. W wielu kulturach archaicznych

istniały swoiste zespoły znaków poprzedzających
p. (np. węzełki tzw. kipu w społeczeństwie Inków).

P. właściwe ukształtowało się z piktografii, czyli

zespołu rysunków traktowanych j a k o środek wy­
miany informacji. W obrębie piktografii pojawiły
się znaki będące oznaczeniem dźwięków, co po­
zwoliło na rozwój p. w jego postaci ideograficz-
no-fonetycznej (egipskie hieroglify, p. klinowe).
Istniejące we współczesnych cywilizacjach p. jest

p. alfabetycznym (-» alfabet); jego zasadę stanowi

to, że poszczególnym dźwiękom danego języka
odpowiadają ściśle określone znaki graficzne (lite­
ry). P. alfabetyczne powstało na Bliskim Wscho­
dzie ok. 2500 r. p.n.e. W obręb p. wchodzą obok
liter znaki przestankowe i diakrytyczne.

Lit.: M. Cohen, Pismo, 1956; J. Friedrich,

Zapomniane pisma i języki,

1958; J. Peignot, De

1'Ecriture a la typographie,

1967; D. Diringer,

Alfabet, \912. mg

Pismo gotyckie (ang. gothic, fr. ecriture go-

thkjue,

niem. gotische Schrift, ros. zomwiecKoe

nucbMÓ)

— typ pisma drukarskiego (czcionki)

o kształcie ł a m a n y m , ostrokątnym, w p r o w a d z o ­

ny w okresie późnego średniowiecza w zachod­
niej Europie. Występował w p a r u o d m i a n a c h ,
z których najważniejsze to -» szwabacha, -» frak-

tura, ukształtowana z połączenia ich elementów
bastarda oraz włoska rotunda (p.g. o kształtach

zaokrąglonych); dwie pierwsze stosowane były

w Niemczech aż do II wojny światowej, js

Pismo ogamiczne zob. Ogamy

Pismo runiczne zob. Runy

Pistis (gr.) zob. Mowa

Piśmiennictwo (ang. literaturę, fr. litterature,

niem. Schrifttum, ros. nuctiMeimocmb) — ogół

wypowiedzi utrwalonych w piśmie, związanych

funkcjonalnie z różnorodnymi zakresami życia

zbiorowego: działalnością poznawczą, gromadze­
niem i systematyzacją wiedzy, pedagogiką społe­
czną, wierzeniami religijnymi, działalnością in­
stytucji politycznych, obiegiem informacji użyte­
cznych w praktyce życia codziennego, d o m e n ą
potrzeb estetycznych. P. jest niezmiernie zróż­
nicowaną wewnętrznie dziedziną aktywności kul­
turalnej i obejmuje — zwłaszcza w nowoczesnym

życiu — ogromną liczbę typów wypowiedzi i ich

odmian. Najważniejsze wśród nich to: -» literatu­

ra piękna, p. naukowe, popularyzacja wiedzy,

-> dydaktyczna literatura, -» publicystyka,

dziennikarstwo, p. propagandowo-polityczne, p.

praktyczno-użytkowe, dokumenty życia zbioro­
wego, js

Pitawal — zbiór sprawozdań z rozpraw sądo­

wych; nazwa pochodzi od nazwiska F. G. de
Pitavala, a u t o r a słynnych relacji sądowych pub­

likowanych w 1. 1734— 1743. mg

Plagiat (< łac. plagiatus = skradziony; ang.

plagiarism,

fr. plagiat, niem. Plagiat, ros. nna-

2u/im)

— przypisanie sobie autorstwa dzieła,

którego się nie napisało; p. może polegać na

kradzieży bądź całego tekstu, bądź takich czy

innych jego elementów. Przed p. chroni zakazują­
ce go -+ prawo autorskie, mg

Plan (ang. part of the view) — zasięg wizualny

obrazu filmowego (-> film), pole widzenia, które
obraz taki otwiera. Za jednostkę wielkości p.
uznaje się sylwetkę ludzką; ze względu na to
rozróżniane są: p. pełny (ukazujący całą scenerię
i szereg postaci ludzkich), p. ogólny (ujęcie z dale­
ka: szeroki widok, najczęściej krajobraz, nie wy­
odrębniający postaci), p. średni (przedstawienie
kilku postaci przesłaniających zewnętrzną scene­

rię), p. amerykański (ukazanie jednej lub p a r u

postaci ludzkich do kolan w powiązaniu z jakimś
elementem tła), p. bliski (ukazujący popiersie
postaci), zbliżenie (ujęcie z bliska fragmentu po­
staci lub przedmiotu), detal (ujęcie ukazujące

jakiś szczegół osoby ludzkiej, np. oczy, usta czy

rękę, lub przedmiotu, np, gwóźdź w ścianie), js

Plan treści (ang. content piane, fr. plan du

contenu,

niem. Inhaltspłan, ros. n.iun codepotca-

Husi)

— we współczesnej terminologii lingwistycz­

nej wewnętrzna strona -* znaku językowego
(słowa, zdania), warstwa jego sensu, parałelna

532

STYL

dowanych replik dwuwersowych, czyli dystycho-
mytia. S. szczególnie często występowała w trage­
diach Seneki, skąd przejął ją d r a m a t elżbietański;
wyrazistą rolę odgrywa też w dialogach kome­

diowych (Moliere, A. Fredro), js

Styl (< lac. stilus = dosl. „rylec"; ang. Styk, fr.

style,

niem. Stil, ros. cmu.ib) — sposób ukształ­

towania wypowiedzi polegający na określonym
wyborze, interpretacji i konstrukcji materiału

językowego — ze względu na cel przyświecający

mówiącemu. Przy szerokim rozumieniu tej kate­
gorii s. jest właściwy wszelkim przekazom wer­
balnym, ponieważ każda inicjatywa wypowiedze-

niotwórcza wiąże się z nastawieniem na jakiś cel

i nastawienie to decyduje, w mniejszym lub
większym stopniu, o sposobie posługiwania się
przez mówiącego lub piszącego środkami, jakich

dostarcza mu system danego języka. W ściślej­

szym jednak rozumieniu s. to takie celowe
ukształtowanie wypowiedzi, które charakteryzuje

się bądź indywidualną wyrazistością i odrębnoś­
cią na tle wypowiedzi zbudowanych w sposób
standardowy („nicnaccchowanych"), zgodnych

zwłaszcza z przeciętnymi normami -* języka

literackiego, bądź też przeciwnie — odpowied-
niością względem -» norm stylistycznych realizo­
wanych przez j a k ą ś grupę wypowiedzi. W pierw­

szym wypadku m a m y do czynienia ze s. in­
dywidualnym, w drugim ze s. typowym. Pierwsza

kategoria obejmuje zarówno s. dzielą literac­

kiego, jak i -» s. autora; do drugiej kategorii
zalicza się takie zjawiska, jak s. gatunku literac­
kiego, s. prądu literackiego, -* s. epoki, a w sferze
pozaliterackich zjawisk językowych społeczne

-» s. funkcjonalne. S. indywidualny wiąże się

każdorazowo z jednostkową motywacją o chara­
kterze ekspresywno-impresywnym; utrwala w so­
bie osobowe (psychologiczne i socjalne) cechy
podmiotu; czyni z danej wypowiedzi (czy zespołu
wypowiedzi tego samego autora) twór językowy
naznaczony niepowtarzalnym piętnem, jedyny
w swoim rodzaju. Dla s. typowego natomiast

znamienne jest to, że właściwe mu reguły po­

sługiwania się językiem powtarzają się w mniej­

szym lub większym zespole wypowiedzi; s. taki

każdorazowo pozostaje w opozycji do analogicz­

nych s. tego samego rzędu (np. s. gatunku do

innych s. gatunkowych). Z a r ó w n o s. indywidual­
ny, jak i s. typowy obejmować mogą wszelkie

poziomy jednostek językowych: elementy brzmie­
niowe, leksykalne, składniowe, intonacyjno-ryt-
miczne (w tym sensie -* wiersz należy do dome­

ny s.), a także ogólne schematy organizacji tekstu.
Rolę -» dominanty stylistycznej mogą odgrywać

jednostki rozmaitych poziomów, p o d p o r z ą d k o ­

wując sobie lub neutralizując inne poziomy. W s.
indywidualnym wartość stylistyczna środków ję­
zykowych poddanych celowym operacjom wybo­
ru, interpretacji i konstrukcji rodzi się z ich
odchylenia lub sprzeciwu wobec ustalonych

n o r m stylistycznych; inaczej w s. typowym, gdzie
wartość taka kształtuje się j a k o wynik uległości
wobec stosownej normy; s. indywidualny często
pozostaje w konflikcie z -» konwencją stylistycz­
ną (sam jednak może dawać początek takiej
konwencji), natomiast s. typowy z natury swojej

jest konwencjonalny. Przeciwstawienie s. indywi­

dualnego i s. typowego nie wyklucza ich nieuch­
ronnej współpracy w konkretnych inicjatywach

wypowiedzeniotwórczych; jednostkowa ekspresja

językowa musi odwoływać się do ustalonych

schematów organizacji wypowiedzi, gdyż w prze­
ciwnym razie nie mogłaby dotrzeć do odbiorcy.
Z drugiej strony nawet najbardziej spetryfikowa-

ne formy wypowiedzi przez sam fakt konkret­

nego ich zastosowania w określonej sytuacji

i w określonym celu w sposób konieczny ulegają
minimalnej choćby indywidualizacji. Wyraziste
współdziałanie s. indywidualnego i s. typowego
charakteryzuje w szczególności wszelkie o d m i a n y

-* stylu artystycznego, w którym kanonizowane

stereotypy wypowiedzi (formy -» narracji czy

-* monologu lirycznego, -> system wersyfikacyj-

ny itp.), narzucające ramy aktywności językowej
twórcy, podlegają nieustannej reinterpretacji ze
względu na ekspresywne (-» funkcja ekspresywna

wypowiedzi) i estetyczne (-• funkcja estetyczna
wypowiedzi) zadania tej aktywności. Dziedzina

zjawisk s. stanowi przedmiot zainteresowań

-» stylistyki.

L i t . : Style in Language, red. T. A. Sebeok,

1960; Z. Klemensiewicz, W kręgu języka literac­

kiego i artystycznego,

1961; L. Spitzcr, Stilstudien,

t. 1 - 2 , 1961; H. Kurkowska, S. Skorupka, Stylis­

tyka polska,

wyd. 2, 1964; S. Ullmann, Language

and Style,

1964; N. E. Enkvist, J. Spencer, H. J.

Gregory, Linguistics and Style, 1964; F. Lucas,
Style,

1964; A. N. Sokołów, Tieorija stila, 1968;

Z. Klemensiewicz, Ze studiów nad językiem i sty­

lem,

1969; G. N. Pospiełow, Problemy litieratur-

nogo stila,

1970; D. Alonso, Esej o metodach

i granicach stylistyki,

[w zbiorze:] Współczesna

teoria badań literackich za granicą,

red. H. Mar­

kiewicz, t. 1, 1970: G. Antoine, Stylistyka francus­
ka,

tamże; W. Winogradów, Nauka o języku

STYL ARTYSTYCZNY - STYL AUTORA

533

literatury pięknej,

tamże; Literary Style, red. S.

C h a t m a n , 1971; M. Riffaterre, Essais de stylis-

tiąue structurale,

1971; K. Vossler, L. Spitzer,

Szkice stylistyczne,

red. M. R. Maycnowa, R.

H a n d k e , 1972: O języku poetyckim i stylu, zespól
prac tłum. (J. Lotman, I. Fónagy, N. Ruwet, L.
Doleźel, E. Sapir, M. Riffaterre, C h . E. Osgood,

S. R. Levin, M. A. K. Halliday, E. Buyssens),

„Pamiętnik Literacki" 1972, z. 2, 3; W. O. Hen-
dricks, Grammars of Style and Styles of Gram-

mar,

1976; M. R. Mayenowa, Pojęcie języka

poetyckiego i pojęcie stylu,

[w zbiorze:] Z zagad­

nień języka artystycznego,

red. J. Bubak, A.

Wilkoń, 1977; S. Gajda, W poszukiwaniu teorii

stylu,

[w zbiorze:] Z polskich studiów slawistycz­

nych

S. V, t. 2, 1978; R. M. Eastman, Style, 1984;

Qu'est-ce le style,

1994; Tekst i styl, red. S. Gajda,

1996; zob. też stylistyka, js

Styl artystyczny (ang. artistic style, fr. style

artistiąue,

niem. kiinstlerischer Stil, ros. xydoMcec-

meenubiu cmu.ib)

— zespół n o r m i środków

językowych charakteryzujących ukształtowanie

wypowiedzi w -» dziełach lit. i odróżniających te
dzieła od innych typów wypowiedzi. Z lingwis­

tycznego p u n k t u widzenia s.a. traktowany jest

j a k o jeden ze -> stylów funkcjonalnych występu­
jących w obrębie -» języka literackiego. Jednak

w odróżnieniu np. od -» stylu naukowego czy

-» urzędowo-kancelaryjnego mogą być przezeń

wykorzystywane do swoistych celów estetycz­
nych (-» funkcja estetyczna wypowiedzi) środki
wykształcone w różnych odmianach stylowych,
terytorialnych i historycznych określonego -> ję­

zyka narodowego. S.a. jest zjawiskiem historycz­

nie zmiennym, jego właściwości i rozwój pozo­
stają w związku z ogólnym stanem języka narodo­
wego, ale jednocześnie sam wpływa kształtująco
na możliwości i kierunki przemian języka lit. S.a.
manifestuje się w konkretnych właściwościach

-* stylu a u t o r ó w i -» stylu dzieł lit., funkcjonuje

j e d n a k w ramach stylu epoki i podlega kon-

wencjonalizacji (-» konwencja literacka), stając

się mniej lub bardziej wyraziście wyodrębnionym

składnikiem -+ tradycji literackiej. Por. język
poetycki.

L i t . : M. R. Mayenowa, U progu nowych badań

nad historią polskiego języka artystycznego,

„ P a ­

miętnik Literacki" 1950, z. 1; R. Ingarden, Funk­
cje artystyczne języka,

[w:] Studia z estetyki, t. 3,

1970; M. Karaś, O polskim języku artystycznym

(1944-1974),

1974; Z zagadnień języka artystycz­

nego,

red. J. Bubak, A. Wilkoń, 1977; O języku

literatury,

red. J. Bubak, A. Wilkoń, 1981; T.

Skubalanka, Historyczna stylistyka języka pol­

skiego. Przekroje,

1984; Język artystyczny, red.

A. Wilkoń, t. 1 - 6 , 1 9 7 8 - 1 9 8 9 ; E. Dąbrowska,

Wokół pojęcia styl artystyczny,

[w zbiorze:] Sys­

tematyzacja pojęć w stylistyce,

red. S. Gajda,

1992; zob. też język poetycki, tk

Styl autora (ang. style of the writer, fr. style de

Tauteur,

niem. Individualstil, ros. aemopcKuu

cmu/ib)

- zespół zasad i środków językowo-

-stylistycznych charakteryzujący dzieła określo­

nej jednostki twórczej i będący wykładnikiem jej
indywidualnej inicjatywy w sposobie korzystania

z możliwości oferowanych przez system języko­
wy. S.a. jest stylem osobniczym determinowanym
przez właściwości psychiczne, pochodzenie i sta­
tus społeczny jednostki oraz jej zamysły pisar­
skie; zarazem j e d n a k inwencja stylistyczna jedno­
stki uzależniona jest od stanu języka w danym
momencie rozwojowym oraz od określonych ten­
dencji lit., z którymi pozostaje w kontakcie.

Swoiste cechy s.a. mogą przejawiać się w opero­
waniu elementami gramatyczno-językowymi (np.
skłonność do posługiwania się pewnymi formami
fleksyjnymi, formacjami słowotwórczymi itp.),

j a k również w użytkowaniu właściwych dla dane­

go okresu -* konwencji stylistycznych, regulują­
cych sposoby wykorzystywania zróżnicowań sty­

listycznych języka narodowego, możliwości m o ­

dulowania znaczeniowego używanych słów, po­
sługiwania się konstrukcjami składniowymi, wy­

korzystywania wartości brzmieniowych znaków

językowych itp. Charakterystyczne dla danego

twórcy sposoby organizacji tworzywa językowe­
go w obrębie wszystkich płaszczyzn budowy
dzieła pozwalają odkryć generalną zasadę stylis­
tyczną, stanowiącą o istocie i swoistości s.a. Por.
styl, styl artystyczny, styl dzieła literackiego, styl
epoki, stylistyka.

L i t . : Z. Klemensiewicz, Jak charakteryzować

język osobniczy,

[w:] W kręgu języka literackiego

i artystycznego,

1961; J. Mukafovsky, Jednostka

a rozwój literatury,

[w:] Wśród znaków i struktur,

1970; E. Sapir, Mowa jako rys osobowości, „Pa­

miętnik Literacki" 1972, z. 3; S. Skorupka, O me­
todach badań języka autorów,

„Przegląd H u m a n i ­

styczny" 1973, nr 5; T. Kostkicwiczowa, Pro­
blemy całościowej charakterystyki stylu pisarza,

[w zbiorze:] Problemy metodologiczne współczes­

nego literaturoznawstwa,

red. H. Markiewicz, J.

Sławiński, 1976; Język osobniczy jako przedmiot

badań lingwistycznych,

red. J. Brzeziński, 1988;

534

STYL DZIELĄ LIT. - STYL NAUKOWY

T. Skubalanka, Fleksja a język pisarza, [w zbio­
rze:] Wokół języka, 1988; Ś. Gajda, Styl indy­

widualny a współczesna stylistyka,

[w zbiorze:]

Z polskich studiów slawistycznych Seria VIII, t. 2,

1988; R. Pawelec, O metodach badania osob­

niczego języka wartości,

[w zbiorze:] Język a kul­

tura,

t. 3, red. J. Puzynina, J. Anusiewicz, 1991;

zob. też styl. tk

Styl dzieła literackiego (ang. style oj' literary

work,

fr. style d'oeuvre litteraire, niem. Stil des

literarischen Werkes,

ros. cmuAb xydooicecmeeH-

HOZO npomeedettu.H) — zespól zasad i środków

językowych nadających dziełu lit. indywidualne

piętno jako dziełu sztuki i decydujących o sposo­
bach realizowania przez nie -» funkcji estetycznej
oraz innych właściwych mu funkcji. S.d.l. wy­

znaczany jest przez założenia — stylu autora, ale

jednocześnie kształtuje się p o d ciśnieniem moż­

liwości danego języka narodowego, panujących
w d a n y m okresie -» konwencji stylistycznych
i literackich, u w a r u n k o w a ń związanych z wybo­
rem tematu oraz n o r m właściwych realizowane­
mu przez pisarza -» rodzajowi i -> gatunkowi lit.

Indywidualne właściwości s.d.l. mogą przejawiać

się w sposobach wykorzystywania elementów

brzmieniowych, gramatycznych, Icksykalno-se-
mantycznych i składniowych języka oraz w spo­

sobach kształtowania -» form podawczych czy

też w odwołaniach do o d m i a n stylowych języka
ogólnego lub tradycji stylistyczno-literackiej.
Wszystkie te właściwości p o d p o r z ą d k o w a n e są

zwykle naczelnej zasadzie stylowej (-> d o m i n a n t a

stylistyczna), która zapewnia dziełu jego języko­
wą niepowtarzalność. Por. styl, styl artystyczny,
styl epoki, stylistyka, tk

Styl epoki (ang. style of literary epoch, fr. style

d'epoque,

niem. Epochenstil, ros. cmu.ib jnoxu) —

zespół n o r m i środków językowych charaktery­
zujących sposób ukształtowania wypowiedzi
wspólny u t w o r o m powstałym w d a n y m okresie
lit. S.c. jest zawsze rezultatem rekonstrukcji tych

właściwości -» stylu dzieł literackich, które po­

zwalają określić ich przynależność do pewnej
epoki, np. r o m a n t y z m u czy Młodej Polski. Przez

te generalne zasady stylistyczne realizują się
w sferze budowy językowej dziel lit. założenia
światopoglądowe i poznawcze, przekonania ideo­
logiczne, rozumienie społecznych zadań litera­
tury i jej istoty — właściwe danej epoce. S.e.
p o d p o r z ą d k o w a n e są zjawiska stylistyczne cha­
rakteryzujące mniejsze całości literackie, takie jak

styl -» p r ą d u literackiego, szkoły czy grupy lit.

W jego obrębie kształtują się też -> konwencje

stylistyczne, które przejawiają się zazwyczaj nie
tylko w realizacjach -»• stylu artystycznego, lecz
także określają sposoby językowego ukształto­
wania pozaartystycznych i praktycznych form
wypowiedzi, takich j a k n p . pamiętnikarstwo, epi-
stolografia. Przez s.e. rozumie się czasem także
zespół właściwości charakterystycznych dla całej

twórczości artystycznej, a nawet dla całej kultury

duchowej epoki. P o r . styl, styl autora, stylis­
tyka, tk

Styl kwiecisty (ang. jlorid style, fr. style jleuri,

niem. geschraubter (schwulstiger) Stil, ros. uaemu-
cmbtu c.toz)

— o d m i a n a stylu ozdobnego (-» styl

retoryczny), realizowana j a k o pokaz sztuki sło­
wa, ostentacyjnie o d m i e n n a od mowy potocznej
i spontanicznej, charakteryzująca się nadużywa­
niem -* figur retorycznych traktowanych j a k o
środki upiększające, mające zadziwić odbiorcę
i sprawić mu przyjemność. Według retorycznej

-* teorii trzech stylów zaliczany do stylu śred­

niego. Por. colores rhetorici, flores rhetoricalcs.
florydacyzm. aos

Styl makaroniczny (ang. macaronic style, fr.

style macaroniąue,

niem. makkaronischer Stil, ros.

MOKaponuHecKuu cmwib)

— sposób mówienia

polegający na szczególnie silnym nasyceniu słow­
nictwa wypowiedzi -> barbaryzmami i na wpla­
taniu do tekstu całych zwrotów i zdań obco­

języcznych, zwłaszcza łacińskich. W polszczyźnic

XVII i 1. połowy XVIII w. s.m. stał się powszech­
nie przyjętym przez ludzi wykształconych zwy­

czajem językowym (co pozostawało w związku

z wpływem łaciny na język polski); występował
także w poezji. J a k o celowym środkiem artys­
tycznym posłużył się nim J. Kochanowski w żar­
tobliwym utworze Carmen macaronicum. Por.
m a k a r o n .

L i t . : S. Skwarczyńska, Estetyka makaronizmu,

[w zbiorze:] Prace ofiarowane K. Wójcickiemu,

1937; M. Pelczyński, O poezji makaronicznej

w Polsce,

[w:] Studia macaronica. Stanisław

Orzelski na tle poezji makaronicznej w Polsce,

1960; H. Keipert, Problemy językowe poezji

makaronicznej w Polsce

oraz W. Kuraszkiewicz,

Makaronizmy w Pamiętnikach J. Cli. Paska,
[w zbiorze:] Barok w polskiej kulturze, literaturze
i języku,

1992. tk

Styl naukowy (ang. scholarly style, fr. style

STYL NISKI - STYL RETORYCZNY

535

scientifiąue, style samnt,

niem. wissenschaftlicher

Stil,

ros. Haymbiu cmu.ib) — funkcjonalna od­

miana -* języka literackiego, występująca w pra­
cach naukowych i publikacjach popularyzują­

cych osiągnięcia wiedzy. S.n. nie waloryzuje w za­
sadzie możliwości ekspresyjnych tkwiących
w warstwie brzmieniowej języka, poddaje nato­
miast szczególnemu ukształowaniu słownictwo
i składnię. Stosuje się w nim wyrazy abstrakcyjne
oraz liczne -* terminy, czyli słowa o ściśle okreś­

lonym w danej dziedzinie nauki znaczeniu. Licz­
ne są też wyrazy wskazujące na cechy i relacje

między pojęciami (przyimki, spójniki, przysłów­
ki), niezbędne w wypowiedziach mających cha­

rakter logicznie zrygoryzowanych wywodów.

Z d a n i a są przeważnie wieloczłonowe, podrzędnie
złożone. U k ł a d wypowiedzi jest bezwzględnie
p o d p o r z ą d k o w a n y tokowi rozumowania, d o w o ­

dzenia i dokumentacji prezentowanych twier­
dzeń. Por. style funkcjonalne, podręcznik, k o m ­

pendium, rozprawa, studium, traktat, dysertacja.

L i t . : A. Furdal, Język naukowy jako składnik

języka literackiego,

[w zbiorze:] Język literacki

i jego warianty,

red. S. Urbańczyk, 1982; S. G a j ­

da, Podstawy badań stylistycznych nad językiem

naukowym,

1982; M. Rachwałowa, Słownictwo

tekstów naukowych,

1986; S. Gajda, Współczesna

polszczyzna naukowa. Język czy żargon?,

1990; J.

Biniewicz. A. Starzec, Styl naukowy, [w zbiorze:]

Przewodnik po stylistyce polskiej,

red. S. Gajda,

1995. tk

Styl niski zob. Teoria trzech stylów

Styl nizany zob. Oratio perpetua

Styl prosty zob. Teoria trzech stylów

Styl publicystyczny (ang. journalistic style, fr.

langue de presse,

niem. publizistischer Stil, ros.

nyÓAuifiicmmecKuu cmu.ib)

— funkcjonalna od­

m i a n a -* języka literackiego, styl stosowany
w środkach masowego przekazu (prasie, radiu,
telewizji). Ze względu na duże zróżnicowanie
tematyczne, szeroki zakres zadań stawianych
przed wypowiedziami tego typu oraz r ó ż n o r o d ­
ność stosowanych form s.p. ma wiele o d m i a n ,

zbliżających się bądź do -+ stylu n a u k o w e g o ,

bądź do -» języka potocznego, a nawet do ->

stylu artystycznego. Podstawowe zróżnicowanie

przebiega między informacją, która w założeniu
winna odznaczać się obiektywnością, ścisłością

i zwięzłością, a wszelkimi formami k o m e n t a r z a ,

zorientowanego na prezentację opinii i ocen oraz

na przekonanie odbiorców o ich słuszności. S.p.

jest czynnikiem pośredniczącym między ośrod­

kami opiniotwórczymi a masowym odbiorcą
oraz między różnymi grupami i środowiskami
społecznymi. Cechuje go nastawienie perswazyj­
ne, dążność do kształtowania opinii publicznej

i oddziaływania na świadomość odbiorców (-•
propaganda, -» funkcja impresywna wypowiedzi),
co określa właściwe mu słownictwo, konstrukcje

składniowe, a przede wszystkim frazeologię. P o ­
sługuje się zwrotami o nacechowaniu wartoś­
ciującym i emocjonalnym, konstrukcjami obra­
zowymi, sugestywnymi i dobitnymi sformułowa­

niami. Wykorzystuje nieraz środki mowy potocz­

nej, np. utarte wyrażenia i zwroty, a także artys­
tycznej, np. tropy i figury stylistyczne, które

w jego obrębie szybko ulegają konwencjonali-
zacji, stając się utartymi formułami i szablonami
stylistycznymi - etykietami zastępującymi nazy­
wanie i opis. Por. artykuł, felieton, k r o n i k a ty­
godniowa, nowomowa, publicystyka, reportaż,
style funkcjonalne.

L i t . : W. Kniagininowa, W. Pisarek, Język

wiadomości prasowych,

1966; W. Pisarek, Retory­

ka dziennikarska,

1975; S. Dubisz, Kultura języka

politycznego,

1980; J. Bralczyk, O języku polskiej

propagandy politycznej lat siedemdziesiątych,

1987; G. Majkowska, H. Satkiewicz, Frazeologia

stylu publicystycznego,

[w zbiorze:] Z proble­

mów frazeologii polskiej i słowiańskiej,

t. 5, 198S;

W. Pisarek, Polszczyzna we współczesnej prasie,
[w zbiorze:] Język — kultura — społeczeństwo,

red. S. Dubisz, 1990; Język i polityka, „Teksty

Drugie" 1990, nr 4; E. Szczurek, Styl publicys­

tyczny,

[w zbiorze:] Przewodnik po stylistyce

polskiej,

red. S. Gajda, 1995. tk

Styl retoryczny (ang. rhetorical style, fr. style

oratoire,

niem. rhetorischer Stil, ros. pwnopmec-

KUU cmuAb) — styl wykształcony w g a t u n k a c h
oratorskich (-> oratorstwo), oddziałujący j a k o
wzór na inne dziedziny twórczości językowej,
zwłaszcza na -» język poetycki. Opisywany
i p o d d a n y normatywnej kodyfikacji w klasycz­
nych t r a k t a t a c h z zakresu -» retoryki i -• poety­
ki. Najważniejsze cechy stylu retorycznego: 1.
występowanie w obrębie monologu oratorskiego,

a więc dłuższej wypowiedzi wygłaszanej przez .,

jedną osobę wobec większego a u d y t o r i u m i doty­

czącej s p r a w o ogólnej publicznej ważności (->
mowa, przemówienie); 2. nastawienie na perswa­
zję, a więc działanie impresywne (-> funkcja

536

(STYL RETORYCZNY) - STYL ŚREDNI

impresywna), skierowane ku słuchaczom i zmie­
rzające do narzucenia im przekonań odpowiada­

jących intencjom mówcy, do panowania nad ich

emocjami i do sterowania ich przeżyciami es­

tetycznymi; 3. sfunkcjonalizowanie środków języ­

kowych ze względu na sytuację wypowiadania
(przedstawioną w punkcie 1) i na zadania mówcy
(przedstawione w punkcie 2). Szereg wymogów,

jakie stawiano przed stylem retorycznym, spro­

wadzić się daje do czterech najważniejszych.
W terminologii klasycznej retoryki łacińskiej są
to: latinitas, perspicuitas, ornatus, aptum. Dwa

pierwsze u w a ż a n o za wymogi elementarne i wstę­
pne, dwa następne stanowiły dopiero o szczegól­
nej wartości stylowej. Latinitas — (gr. hellenis-
mós) — czystość języka, polegała na zgodności
z wzorcem języka narodowego, a więc wprowa­
dzała postulat poprawności, którą gwarantować
miały reguły p o p r a w n e g o rozumowania (ratio),
obyczaj językowy (consuetudo) oraz oparcie
w autorytetach wielkich stylistów (auctoritas).
Perspicuitas (gr. sapheneia) — klarowność, zwią­

z a n a ściśle z postulatem poprawności, odnosiła
się zarówno do myślowej kompozycji wywodów,

j a k i do b u d o w y stylistycznej poszczególnych

zwrotów. Ornatus (gr. kataskeue) — ozdobność
stylu, rozstrzygała o estetycznych walorach m o ­
wy i przyjemności sprawianej przez nią odbiorcy;
wiązano ją przede wszystkim z umiejętnością
stosowania t r o p ó w i -» figur retorycznych. Zależ­
nie od zmieniających się historycznie ideałów
estetycznych o z d o b n o ś ć stylu rozumiano rozmai­

cie, jako: siłę wyrazu (robur), blask i świetność

(nitor), zaskakujący popis inteligencji (-» pointa,
acutum), wymowność i bogactwo wysłowienia
(copiosum), wzniosłość i górność (sublime),
wdzięk (gratia), wesołość (hilare), przyjemność
sprawianą słuchaczowi (iucundum), dokładność
i staranność m o w y (accuratum). Postulat ozdob-
ności zależnie od tego. czy realizowany był z na­

stawieniem na klarowność mowy, czy też przede

wszystkim na jej bogactwo i rozmaitość (varie-
tas), stwarzał w rezultacie dwie odmienne jakości
stylowe: jasność (lumen) lub kwiecistość (flos);

-+ flores rhetoricales, -» styl kwiecisty. Poetyki

średniowieczne wprowadziły rozróżnienie dwóch
rodzajów ozdobności, oparte głównie na kryte­
rium występowania tropów poetyckich: ozdob­

ności trudnej (ornatus difficilis), wynikającej

z użycia tropów, i ozdobności łatwej (ornatus
facilis), ograniczającej się do figur myśli i mowy.

Aptum (gr. prepon) — stosowność, oznaczała za­
równo postulat zharmonizowania stylu z przed­

miotem wypowiedzi, jak i postulat dostosowania

jakości stylowych do zewnętrznych okoliczności

mowy i założonych przez mówcę celów, Ideał
stosowności doprowadził do wykształcenia fun­
damentalnej dla klasycznej stylistyki i poetyki

-» teorii trzech stylów oraz pojęcia -* d e c o r u m

i -* bienseances, których oddziaływanie wyszło

daleko poza obręb sztuki oratorskiej i miało

wielki wpływ na teorię i praktykę lit. europejskiej
aż po w. XVIII. W poetykach średniowiecznych

jako odpowiednik a p t u m występuje termin con-

gruum. Wymienione wyżej postulaty stawiane
wobec stylu retorycznego nie składały się na
spoistą i jednolitą koncepcję stylistyczną; w roz­
woju stylów oratorskich okazywały przewagę
takie lub inne zespoły zalecanych cech, powołu­

jąc do życia rozmaite odmiany s.r. Szczególnie

wyraziście zaznaczyły się dwie przeciwstawne

orientacje: -» azjanizm i -* attycyzm, ukształ­
towane w starożytności, ale coraz to odżywające

w doktrynach retorycznych i poetyckich czasów

nowożytnych. Pośrednią pozycję zajmował -* cy-
ceronianizm.

L i t . : Trzy stylistyki greckie. Arystoteles, De-

metriusz. Dionizjusz,

red. W. Madyda, 1953; Lu­

dzie oświecenia o języku i stylu,

red. Z. Florczak,

L. Pszczołowska, t. 1, 1958; B. Nadolski, Wokół

nauki o stylach w jezuickich retorykach,

„Pamięt­

nik Literacki" 1963, z. 3; A. D. Leeman, Orationis
Ratio — The stylistic theories and practice of the

Roman orators, historians and philosophers, 2

t.,

1963; L. Fischer, Gehundene Rede — Dichtung

und Rhetorik in der literarischen Theorie des
Barock in Deutschland,

1968; A. Wierzbicka,

System skladniowo-stylistyczny prozy polskiego
renesansu,

1966; Z. Rynduch, Nauka o stylach

w retorykach polskich XVII wieku,

1967; B. O t ­

winowska, Od ,jnaniery" do ,jtylu", [w zbiorze:]
Estetyka — poetyka — literatura,

red. T. Micha­

łowska, 1973; Z. Rynduch, Teoria stylu w trak­
tatach retorycznych XVII w. w Polsce,

„Pamięt­

nik Literacki" 1975, z. 2; Rzymska krytyka i teo­

ria literatury,

red. S. Stabryla, 1983; A. Wer-

pachowska, Z dziejów retoryki XVI wieku. Pole­
mika Jakuba Górskiego z Benedyktem Herbestem,

1987; A. Rysiewicz, Zagadnienia retoryki w anali­

zie poezji polskiej XVI i XVII wieku,

1990:

J. Ziomek, Retoryka opisowa, 1990; zob. też

attycyzm, cyceronianizm, figury retoryczne, m o ­

wa, oratorstwo, retoryka, teoria trzech sty­

lów, aos

Styl średni zob. Teoria trzech stylów

STYL URZĘDOWO-KANCELARYJNY - STYLISTYKA

537

Styl urzędowo-kancelaryjny (ang. official style,

fr. style officiel, niem. Beamtenstil, Kanzleistil, ros.
Kamfe.iapcKuu cmu.ib) — funkcjonalna odmiana

-* języka literackiego realizowana w wypowie­

dziach obsługujących dziedzinę zinstytucjonalizo­
wanych k o n t a k t ó w społecznych, a więc w róż­

nego rodzaju instrukcjach, zarządzeniach, przepi­

sach, pismach urzędowych, p o d a n i a c h do władz
itp. Styl ten odznacza się dużym stopniem kon-
wencjonalizacji i schematycznością języka. W za­
kresie słownictwa charakteryzuje się silnym nasy­

ceniem terminologią z różnych dziedzin oraz
występowaniem utartych zwrotów frazeologicz­

nych mających znamię oficjalności i urzędowości

(np. w podaniu „zwracam się z uprzejmą prośbą",
„uiścić opłatę", „opłata wynosi..." itp.). Składnia
o d z n a c z a się zwartością i dążeniem do jasności,
przeważają rozbudowane zdania pojedyncze
i krótkie zdania złożone. Stosuje się często grama­
tyczne formy nicosobowc (w różnych nakazach,
wezwaniach itp.), np. formy bezokolicznikowe

(„nie deptać trawników"), stronę bierną („palenie

wzbronione"). Wiąże się to z bezosobowością
i oficjalnością k o n t a k t u urzędowego, w k t ó r y m
wszelkie indywidualne właściwości n a d a w c ó w
i odbiorców wypowiedzi są nieistotne. Przekazy
tego typu realizują na ogół zwyczajowo ustalony

porządek kompozycyjny (następstwo punktów,
paragrafów itp.). Por. style funkcjonalne.

L i t . : E. Malinowska, Gatunki urzędowe,

[w zbiorze:] Systematyzacja pojęć w stylistyce,

red. S. Gajda, 1992; M. Wojtak, Styl urzędowy,
[w zbiorze:] Współczesny język polski, red. J.

Bartmiński, 1993; E. Malinowska, Styl urzędowy,

[w zbiorze:] Przewodnik po stylistyce polskiej,
red. S. Gajda, 1995. tk

Styl wzniosły zob. Teoria trzech stylów

Style funkcjonalne (ang. functional styles, fr.

styles fonctionnels,

niem. funktionelle Stile, ros.

(fiyiiKi/uoHa.ibHbie cmuAu) —

uformowane i skon­

wencjonalizowane w obrębie -» języka lit. sposo­
by kształtowania wypowiedzi związane z okreś­
lonymi typami sytuacji użytkowania języka i ko­
munikowania się członków danej społeczności.
O wyodrębnieniu się s.f. decyduje powtarzalność

sytuacji, w których wypowiedzi b u d o w a n e są

przy tym samym układzie ról nadawcy i odbior­

cy, charakteryzują się tym samym celem, stałym
d o m i n o w a n i e m tej samej funkcji (-» funkcje wy­
powiedzi) oraz analogiczną hierarchią funkcji
towarzyszących. S.f. różnią się sposobem wyboru

i wykorzystywania wszelkich elementów systemu

językowego, a więc brzmieniowych, gramatycz­

nych, leksykalnych i składniowych. K o n k r e t n e
środki językowe mające -> wartość stylistyczną
w obrębie określonego s.f. mogą zmieniać się
wraz z przeobrażeniami systemu danego języka,
może się też zmieniać i różnicować liczba s.f.
powołanych do życia przez sytuacje społeczne

i cele stawiane wypowiedziom. We współczesnej

polszczyźnie zwykło się wyodrębniać -» styl ar­

tystyczny, -» styl naukowy, styl publicystycz­
ny, -» styl urzędowo-kancelaryjny oraz styl m ó ­
wiony (-* język mówiony). Por. socjolekt.

L i t . : Z. Klemensiewicz, O różnych odmianach

współczesnej polszczyzny,

1953: A. Martinet,

A Functional View of Language,

1962: A. Furdal,

Klasyfikacja odmian współczesnej polszczyzny,

1973: A. Piotrowski, M. Ziółkowski, Zróżnicowa­

nie językowe a struktura społeczna,

1976; S. G r a -

bias, T. Skubalanka, Społeczne uwarunkowania

stylów języka,

„Socjolingwistyka" 1979, z. 2; A.

Wilkoń, Typologia odmian językowych współczes­

nej polszczyzny,

1987; P. Wróblewski, Odmiany

stylowe współczesnej polszczyzny (Próba klasyfi­
kacji),

„Prace Filologiczne" T. XXXIV: 1988; I.

Kamińska-Szmaj, Różnice leksykalne między sty­

lami funkcjonalnymi polszczyzny pisanej,

1990; T.

Zgółka, Tekstowe, funkcjonalne i pragmatyczne
kryteria wyodrębniania stylowych odmian języka,

[w zbiorze:] Synteza w stylistyce słowiańskiej,

red. S. Gajda, 1991; T. Skubalanka, O stylu

poetyckim i innych stylach języka,

1995. tk

Stylem zob. Stylometria

Stylistyczna funkcja rymów zob. Rym

Stylistyka (ang. stylistics, fr. stylistique, niem.

Stilistik, Stilkunde,

ros. emuAuemuKa) — 1.

w XIX w. zbiór normatywnych zasad poprawne­

go i pięknego pisania lub mówienia, odpowiada­

jący antycznej elocutio (-> retoryka); 2. w pocz.

XX w. s. uksztahowała się j a k o dziedzina -•języ­
koznawstwa zajmująca się opisem, typologią
i wyjaśnianiem sposobów ekspresji językowej;
zainteresowania kształtem językowym dziel lit.
doprowadziły również do wyodrębnienia się s.

jako działu -» poetyki. Sposoby określenia przed­

miotu i zakresu b a d a ń s. zmieniały się w zależ­
ności od różnych rozumień podstawowego pojęcia
stylu. Najważniejsze orientacje w tym zakresie to:

1. tzw. szkoła genewsko-francuska, której przed­

stawicielem był Ch. Bally; pojmuje o n a styl jako

538

(STYLISTYKA) - STYLIZACJA

indywidualny sposób posługiwania się językiem
przez pisarza lub mówcę, mający na celu osiąg­
nięcie swoistych wartości estetycznych. Zadaniem

s. jest badanie wszelkich form językowych nie­
zgodnych z normą, służących wyrażaniu emocji,

pełniących funkcję ekspresywno-impresywną; 2.

wywodząca się z estetyki B. Crocego (-* crocea-
nizm), reprezentowana przez L. Spitzera i K.
Vosslera tzw. szkoła neoidealistyczna (-* neoidea-
lizm), która za przedmiot s. uznaje style in­

dywidualne traktowane j a k o wyraz psychiki jed­

nostki. Styl rozumiany jest w tym wypadku j a k o

spontaniczna ekspresja, ujawniająca duchowy kli­
m a t ,ja" głównie poprzez innowacje językowe,
które śledzić należy przede wszystkim w najdos­
konalszych d o k u m e n t a c h duszy n a r o d u — dzie­
łach lit.; 3. orientacja wywodząca się z tradycji

-» rosyjskiej szkoły formalnej i k o n t y n u o w a n a

przez czeskich strukturalistów (-• strukturalizm);

w tym nurcie przedmiotem s. są normy i środki

językowe użyte w -» wypowiedziach w rezultacie

wyboru poczynionego ze względu na pełnione
przez nie funkcje (-+ funkcje wypowiedzi); 4.

kierunek reprezentowany przez W. Winogrado-
wa: przyjmuje się tu, że przedmiotem s. mogą być
wszelkie rezultaty ludzkiej aktywności językowej,
rozróżnia się jednak s. językoznawczą, która bada

społeczne style funkcjonalne, oraz s. literacką
zajmującą się -* stylem artystycznym, uzewnętrz­
niającym się poprzez indywidualny -• styl autora,

-* styl dzieła lit., gatunku lit. lub -* styl epoki. S.

literacka uważana jest za dział poetyki; 5. p r o p o ­

zycja sformułowana przez M. Riffaterre'a, wg

której przedmiotem badań s. są takie sposoby
budowy tekstu, które stanowią odchylenia od
normy językowej i powodują efekt nieprzewidy-

walności w procesie czytelniczego odbioru. Róż­
n o r o d n e propozycje b a d a ń stylistycznych płyną
również z inspiracji -* gramatyki generatywnej.

Tradycje s. polskiej sięgają początku XX w.
i wiążą się z pracami takich badaczy, j a k S.
Wcdkiewicz, H. Gaertner. Dużą rolę grały pub­

likacje K. Wójcickiego, K. Budzyka i D. H o p e n -

sztanda, nawiązujące do -* rosyjskiej szkoły
formalnej i wypracowujące stylistyczne narzędzia
analizy tekstów lit. W okresie powojennym s.
polska korzystała przede wszystkim z inspiracji s.
strukturalno-funkcjonalnej, a także pozostawała
w kontakcie z nowymi nurtami badawczymi teorii

-» tekstu, -» psycholingwistyki, -* socjolingwis-

tyki, a ostatnio również -» retoryki. Zainicjowano
też badania w dziedzinie s. historycznej. Por. pole

stylistyczne, styl, stylometria.

L i t . : T. Milewski, O zakresie i przedrniocie

badań stylistycznych,

„Język Polski" 1939; Stylis­

tyka teoretyczna

w Polsce,

red. K. Budzyk, 1946;

Trzy stylistyki greckie,

oprać. W. Madyda, 1953;

P. Giraud, La Styłistiąue, 1964; B. Tomaszewski,
Stilistika i stichoslożenije,

1959; W. Winogradów,

Stilistika, tieorija poeticzeskoj rieczi, poetika,

1963;

L. Doleżel, O sootnoszenii poetiki i stilistiki,
[w zbiorze:] Poetics. Poetyka. Poetika, 1963; N. E.
Enkvist, J. Spencer, M. J. Gregory, Linguistic and
Style,

1964; H. Kurkowska, La Styłistiąuepolonai-

se 1944—1964,

„Zagadnienia Rodzajów Literac­

kich" 1965, z. 1; K. Budzyk, O stylu i stylistyce,
[w:] Stylistyka, poetyka, teoria literatury, 1966;
H. A. Hatzfeld, A Critical Bibliography of the New

Stylistics Applied to the Romance Literaturę,

1966;

Stylistyka Bally'ego,

red. M. R. Mayenowa, 1966;

Praska szkoła strukturalna w I. 1926—1948,

red.

M. R. Mayenowa, 1966; R. W. Bailey, L. DoleżeL

An Annotated Bibliography of Statistical Stylistics,

1968; Rosyjska szkoła stylistyki, red. M. R. M a y e ­

nowa, Z. Saloni, 1970; H. K u r k o w s k a , S. Skorup­

ka, Stylistyka polska. Zarys, 1971; M. Riffaterre,
Essais de styłistiąue structurale,

1971; K. Vossler,

L. Spitzcr, Studia stylistyczne, 1972; R. C h a p m a n ,

Linguistics and Literaturę. An Introduction to
Literary Stylistics,

1973; Stylistyka polska. Wybór

tekstów,

oprać. E. Miodońska-Brookes, A. Kula­

wik, M. Tatara, 1973; T. Skubalanka, Założenia
analizy stylistycznej,

[w zbiorze:] Problemy meto­

dologiczne współczesnego literaturoznawstwa,

red.

H. Markiewicz, J. Sławiński, 1976; T. Skubalanka:
Historyczna stylistyka języka polskiego,

1984;

Metodologiczne problemy syntezy stylistyki,
[w zbiorze:] Teoretycznoliterackie tematy i pro­

blemy,

red. J. Sławiński, 1986; G. W. Turner,

Stylistics,

1987; Synteza w stylistyce słowiań­

skiej,

red. S. Gajda, 1991; T. Skubalanka, Wpro­

wadzenie do gramatyki stylistycznej języka pol­

skiego,

1991; Systematyzacja pojęć w stylistyce,

red. S. Gajda, 1992; Przewodnik po stylistyce

polskiej,

red. S. Gajda, 1995; „Stylistyka" I - I V ,

1 9 9 2 - 1 9 9 5 . tk

Stylizacja (ang. stylization, fr. stylisation, niem.

Stilisierung,

ros. cmu.uaauu.i) — jeden z głównych

przejawów -> intertekstualności: celowe naślado­
wanie w wypowiedzi realizującej określony -* styl
niektórych istotnych właściwości stylu innego,

wyraziście rozpoznawalnego j a k o cudzy i zewnęt­
rzny wobec wypowiedzi. Styl ten t r a k t o w a n y jest

j a k o wzorzec stylizacyjny. B u d o w a wypowiedzi

stylizowanej jest dwugłosowa, odznacza się swois-

(STYLIZACJAl - STYLIZACJA BIBLIJNA

539

tym napięciem między cechami owego wzorca
a właściwościami własnego stylu autora. Wypo­
wiedź poprzez swą organizację wskazuje na istot­
ne właściwości wzorca będącego dla niej punk­

tem odniesienia, ale zarazem zawiera sygnały
dystansu wobec tegoż wzorca, który — przez

wprowadzenie w nowy kontekst — ulega uwypu­
kleniu i reinterpretacji. W wypowiedzi stylizowa­
nej główną rolę grają wewnątrztekstowe opozy­

cje składników o różnej -» wartości stylistycznej,
które dzięki tej opozycji zyskują szczególną wy­
razistość i nabierają nowych znaczeń. Jeden ze­
spół tych składników (cech) służy ewokowaniu

wzorca i jego identyfikacji, drugi — odróżnieniu

od wzorca, zdystansowaniu się wobec niego i bu­
dowaniu macierzystego stylu wypowiedzi. Wypo­

wiedź stylizowana jest wewnętrznie zdialogizo-
wana, a poprzez zderzanie różnych sposobów
mówienia podlegających wzajemnej reinterpreta­

cji tworzą się w niej nowe wartości znaczeniowe

i artystyczne. Wzorcem s. w utworach lit. mogą
być: style historyczne (np. dawne fazy rozwoju

języka, style minionych kierunków lit., szkól,

gatunków), styl właściwy jakiemuś kręgowi kul­
turowemu (innemu niż ten, do którego należy
twórca dzieła) oraz style twórczości lit. różnych

warstw społecznych (np. style środowiskowe, te­

rytorialne, style lit. ludowej); style pochodzące

z odległych obszarów kultury, czy też przynależ­

ne innym językom etnicznym; style będące od­
powiednikiem innej niż literacka sytuacji komu­
nikacyjnej (np. w przypadku -» skazu); spora­
dycznie wzorcem s. mogą być zjawiska pozajęzy-
kowe (np. w wypadku -» onomatopei); wzorcem

takim może być także styl indywidualny pisarza

czy konkretnego utworu (-» pastisz). Pojedynczy

utwór może odwoływać się do kilku wzorców

jednocześnie (np. -* archaizacja i -» dialektyza-

cja w Żywych kamieniach W. Berenta). Najbar­
dziej wyrazistym przejawem s. jest stylizowanie

języka dzieła. Może o n o obejmować wszystkie

warstwy, np. składnię, leksykę, brzmienie (-•
stylizacja brzmieniowa) i realizować się na prze­
strzeni całego utworu lub tylko jego części (np.
w powieści — tylko w wypowiedziach postaci).
Zawsze jednak tekstowe wskaźniki stylizacyjnego
dystansu wobec wzorca wpisane są zauważalnie
w strukturę wypowiedzi. Każdy przejaw s. jest
w utworze celowym zabiegiem i pełni określone
funkcje; ma zazwyczaj umotywowanie w sferze
pozajęzykowej, np. w konstrukcji -* p o d m i o t u
lit. czy -* postaci lit. W wypadku odwoływania
się do stylów artystycznych s. jest sposobem

oceny stylu minionego przez wprowadzenie go
w kontekst strukturalny stanowiący rodzaj ko­
mentarza; jej wystąpienie jest świadectwem kon-
wencjonalności takiego stylu. Może też być
wyrazem uznania przydatności ukształtowanego
przedtem stylu do celów nowych albo przejawem

jego ośmieszającej negacji (-<• parodia); jest ro­

dzajem ingerenq'i pisarza w zastany system litera­
cki, u s t o s u n k o w a n i e m sic do jakiegoś składnika

-» tradycji lit. i sposobem włączenia dzieła w jej

obszar. Pojawia się najczęściej w takich m o m e n ­

tach procesu historycznoliterackiego, kiedy w ob­

rębie panujących gatunków i tendencji rodzi się
poczucie zużycia form własnych.

L i t . : A. Bereza, Problemy teorii stylizacji

w satyrze,

1966; S. Balbus, Problem stylizacji

w poetyce i niektóre zagadnienia stylu poetyckiego,
[w zbiorze:] Poetyka i historia, red. J. Trzynadlow-

ski, 1968; S. Skwarczyńska, Stylizacja i jej miejsce

w nauce o literaturze,

[w:] Wokół literatury i teatru,

1971; M. Głowiński, O stylizacji, [w zbiorze:]

Problemy socjologii literatury,

red. J. Sławiński,

1971; A. Wilkoń O stylizacji językowej w literatu­

rze,

„Ruch Literacki" 1974, nr 6; W kręgu literac­

kiej stylizacji,

red. B. Faron, 1982; G. Genette,

Palimpsestes. La litterature au second degre,

1982;

S. Balbus: Stylizacja i zjawiska pokrewne w proce­
sie historycznoliterackim,

„Pamiętnik Literacki"

1983, z. 2; Między stylami, 1993; zob. też interteks-

tualność, parodia, tk

Stylizacja biblijna — ukształtowanie języka

wypowiedzi według wzorców stylistycznych -*

Biblii.

Zróżnicowanie stylowe poszczególnych jej

części (przede wszystkim -* Starego i -* Nowego

Testamentu)

oraz funkcjonowanie jej tekstu prze­

de wszystkim w przekładach na języki narodowe

sprawiają, że s.b. odwołują się do różnych, acz
wyraźnie rozpoznawalnych cech stylu biblijnego,
naśladując zazwyczaj wzorzec uformowany przez
przekłady Biblii funkcjonujące w obrębie n a r o d o ­
wych tradycji językowych (w Polsce przez prze­

kład J. Wujka z r. 1599). S.b. przejawiać się może

we wszystkich warstwach językowego ukształ­
towania tekstu: w leksyce (zwięzłej i dosadnej,
nasyconej konkretem, łączącej wzniosłość z poto-
cznością, często archaizującej), we frazeologii

proweniencji biblijnej, w szyku wyrazów i składni

(m.in. posługiwanie się zdaniami krótkimi, współ­

rzędnie złożonymi, często rozpoczynanymi przez

spójniki), w płaszczyźnie intonacyjno-brzmienio-
wej (podział na -> wersety), wyrazistym obrazo

waniu (wprowadzenie znaczeniowej symboliki,

540

STYLIZACJA BRZMIENIOWA - SUBSTYTUCJA

elementów wizjonerskich, rozbudowanych analo­

gii), a także w posługiwaniu się -* przypowieś­
ciami, -» sentencjami i maksymami. Efektem
tych zabiegów jest nadanie stylizowanej wypo­
wiedzi tonacji uroczystej i podniosłej, kształtowa­

nie obrazu ,ja" mówiącego j a k o niezwykłego
autorytetu, objawiającego istotne i niepodważal­
ne prawdy. S.b. występuje często w -» kazaniach

(np. Kazania sejmowe P. Skargi), gdzie współist­
nieje czasem ze -» stylem retorycznym, w p u b ­
licystyce politycznej (np. Lamentacje Szczęsnowe

J. Niemcewicza), w utworach lit. Szczególnie
często stosowali ją pisarze romantyczni (np. F. de

Lamennais, Paroles a"un croyant, A. Mickiewicz,

Księgi narodu i pielgrzymstwa polskiego,

J. Słowa­

cki, Anhelli) łącząc ją z -» profetyzmem. Por.

biblizmy, proza rytmiczna.

L i t . : W. Kubacki, O stylu biblijnym ,JCsiqg

narodu i pielgrzymstwa polskiego",

[w:] Żeglarz

i pielgrzym,

1954; Z. Stefanowska, Historia i profe-

cja. Studium o „Księgach narodu i pielgrzymstwa",

1962; L. Alonso-Schókel, Das Alter Testament ais

literarisches Kunstwerk,

1971; W. Biihlmann, K.

Scherer, Stiljiguren der Bibel, 1973. tk

Stylizacja brzmieniowa — imitowanie, za po­

mocą celowego ukształtowania brzmieniowego

wypowiedzi, jakości brzmieniowych charakterys­

tycznych dla jakichś innych wypowiedzi. Naj­
częstszym przedmiotem s.b. bywają osobliwości
obcej mowy, p o d r a b i a n e zazwyczaj przez szcze­

gólny d o b ó r i pewne deformacje rodzimego sło­
wnictwa, a także przez tworzenie neologizmów

lub niby-słów, będących dźwiękowymi aluzjami
do wyrazów naśladowanego języka (-» o n o m a -

topeja). Takie praktyki imitacyJRe stanowią czę­

sto rodzaj sztuczek poetyckich, podstawę literac­
kich żartów i zagadek, występują także w utwo­

rach szyderczych, skierowanych przeciw repre­
z e n t a n t o m obcych nacji, wchodzą również do
poważnej twórczości poetyckiej. Bogatą doku­

mentację obcojęzycznej s.b. zebrał J. Tuwim,
sam mistrzowsko uprawiający ją w swoich

utworach. S.b. odnosić się może również do

charakterystycznych zjawisk mowy rodzimej;
służyć poetyckiej -» archaizacji, uczestniczyć
w stylizacji gwarowej lub żargonowej, od­

grywać znaczną rolę w działaniach parodystycz-
nych (-» parodia). W przytoczonym utworze
przedmiotem parodystycznej s.b. są wykroczenia
przeciw poetyckiej -» eufonii, charakterystyczne
dla wierszy młodych, „zaangażowanych" poetów

z początku 1. 50.

Przez gwiezdne niebo jak przez durszlak
Noc sieje źdźbła mdle blasków ostrych.
Gwóźdź Kasper mknie przez twardych dróg szlak

I idą za nim słupy wiorst pstre.

(J. Tuwim, Jeszcze jeden wiersz

poety Andrzeja Wiktora Butnego)

S. Barańczak wymyślił żartobliwy traktacik de­

monstrujący różne nadzwyczajne odmiany s.b.
zwanej przezeń „poliględźbą". Por. dowcip, gra
słów, instrumentacja głoskowa, mirohłady, zau-
mnyj jazyk.

L i t . : J. Tuwim, O naśladowaniu obcych języ­

ków,

[w:] Pegaz dęba, 1950; S. Barańczak, Poli-

ględżby,

[w:] Pegaz zdębiał, 1995; zob. też in­

strumentacja głoskowa, aos

Stylometria (fr. stylometrie) — wyrosła na

gruncie pozytywistycznym m e t o d a statystycznej

charakterystyki stylu pisarza, dzieła lub grupy
dziel, oddająca usługi przede wszystkim przy

rozstrzyganiu kwestii autorstwa i chronologii

przekazów. Polegała na ustalaniu liczbowych
rozkładów elementarnych jednostek języko-

wo-stylistycznych (tzw. stylemów) w badanych

tekstach, co pozwalało wnioskować o stopniu

ich pokrewieństwa lub niezależności. Metodę

stylometryczną wprowadził W. Lutosławski, któ­

ry za jej pomocą ustalił chronologię niektórych

dialogów Platona, a następnie sformułował jej
podstawowe założenia teoretyczne w pracy Prin-
cipes de stylometrie

(1890). js

Suasio (łac.) zob. Oratorstwo

Subiectio (łac. = podstawienie) — udialogizo-

wanie własnej mowy, rodzaj -» pytania retory­

cznego, które mówca stawia sam sobie, aby na
nie natychmiast odpowiedzieć. Por. aversio, ero-
tema, ratiocinatio. Inna nazwa: hypofora. aos

Subkod zob. System językowy

Subnexio (lac.) zob. Prosapodosis

Substytucja ( < l a c . substitutio = podstawie­

nie; ang. substitution, fr. substitution, niem. Sub-

stitution,

ros. cyócmumyifua) — 1. w językozna­

wstwie tradycyjnym: dorywcze zastąpienie lub
trwałe wyparcie jednego elementu językowego

przez inny, dotychczas na ogól rzadziej używa­
ny; 2. w językoznawstwie strukturalnym: regula­
rna procedura sprawdzająca wymienność po­

szczególnych elementów językowych w określo-

SUBSTYTUCYJNA TEORIA METAFORY - SUMMA

541

nych pozycjach kontekstowych: pozwala wyod­

rębniać jednostki językowe, określać ich funkc­

j o n a l n e zróżnicowanie lub tożsamość, ustalać

ich przynależność do serii paradygmatycznych

(-• paradygmatyczne relacje) i rozpoznawać łą­
czące je -» syntagmatyczne relacje. M e t o d ę s.
stosuje się w analizie: 1. fonologicznej, 2. grama­

tycznej i 3. semantycznej; ad 1. przez s. bada się,

czy wymiana danego dźwięku na inny powoduje
zmianę znaczeniową, poznaje się w ten sposób
korelacje między -> planem wyrażania i -» pla­
nem treści, rozróżnia -* fonemy i ich warianty
głoskowe (-* głoska); ad 2. w wyniku s. prze­

prowadzanej w określonych kontekstach grama­
tycznych stwierdza się funkcjonalno-grumatycz-
ną równoważność różnych elementów języko­
wych oraz ustala ich przynależność do pewnych

kategorii gramatycznych; ad 3. s. d o k o n y w a n e

w określonych kontekstach semantycznych po­

zwalają zaobserwować semantyczne ekwiwalen­

cje między j e d n o s t k a m i językowymi o różnym
stopniu złożoności i na różnych poziomach or­
ganizacji mowy (-» synonimy). Inna nazwa: ko­
mutacja; 3. w -» gramatyce generatywnej: to
s a m o co reguła przepisywania, aos

Substytucyjna teoria metafory zob. Metafora

Sugestia (< łac. suggerere = podsuwać; ang.

suggestion,

fr. suggestion, niem. Suggestion, ros.

cyzzecmu

.H)

— oddziaływanie na odbiorcę, jego

postawy i wierzenia nie przez argumentację i lo­

giczny układ wywodu, ale za pomocą obrazowa­
nia, strony brzmieniowej, aury emocjonalnej tek­
stu itp. Działanie przez s. stało się jednym z haseł
p r o g r a m o w y c h -* symbolizmu, co się łączyło
z traktowaniem poezji j a k o magii, wyeliminowa­
niem czynników dyskursywnych, położeniem na­
cisku na to, co się wówczas nazywało nastrojem,
z rezygnacją z dosłowności. Według symbolistów
zadaniem s. było nie narzucać odbiorcy raz na
zawsze ustalonego znaczenia utworu, ale napro­
wadzać na sensy nigdy w pełni nic ustalone,
zostawiając dużą swobodę wyboru.

L i t . : M. Podraza-Kwiatkowska, Symbolizm

i symbolika w poezji Młodej Polski,

1975. mg

Sugitta (ros. cyeumma) — jedna z form poezji

hymnicznej (-* hymn), funkcjonująca w obrębie
wschodniego chrześcijaństwa, wywodzi się z Sy­
rii; ma charakter patetycznego dialogu, którego
uczestnikami są postaci znane z -* Biblii bądź
z żywotów świętych (-• hagiografia), mg

Sumacja (< łac. summa = ogół, całość, niem.

Summationsschema)

— w barokowych wierszach

konceptystycznych (-» koncept) rodzaj -» pointy

zbierającej wszystkie wprowadzone przedtem
motywy — teraz na nowo jakby oświetlone lub
w zaskakujący sposób zreinterpretowane. W s.

ujawnia się główna zasada konceptu organizują­

cego utwór. Np.:

Biały jest polerowny alabastr z Kanary,
Białe mleko, przysłane w sitowiu z koszary.
Biały łabędź i białym okrywa się piórem.
Biała perła nieczęstym zażywana sznurem.
Biały śnieg, świeżo spadły, nogą nie deptany;
Biały kwiat lilijowy ze świeża zerwany,

A l e b i e l s z a mej p a n n y p ł e ć t w a r z y i s z y j e

N i ż m a r m u r , m l e k o , ł a b ę d ź , p e r ł a , ś n i e g , l e l i j e .

(A. Morsztyn, O swojej pannie)

L i t . : S. Zabłocki, O dwu przykładach figury

sumacji poetyckiej u Wacława Potockiego,

„Ze­

szyty N a u k o w e Uniwersytetu Gdańskiego". Pra­
ce Historycznoliterackie z. 1 0 - 1 1 , 1986. tk

Sumariusz (< łac. summa = treść, ogół, całość)

— 1. w staropolszczyźnie tyle, co „zbiór wierszy",

np. Summariusz wierszów H. Morsztyna; 2. w cza­
sach staropolskich nazwa skrótowej informacji
0 przedstawieniu teatralnym, pełniącej funkcję
programu; 3. w piśmiennictwie XVII i 1. poł.
XVIII w. o d m i a n a satyry politycznej (głównie
rękopiśmiennej) przybierającej formę utworu
ąuasi-dramatycznego, imitującego opis lub pro­

jekt przedstawienia teatralnego (np. Tragedyja

rokoszowa,

1607; Akt zapustny komediantów,

1699). Stosowanie tej formy było j e d n y m z prze­

jawów teatralizacji życia publicznego.

L i t . : B. Judkowiak, Między literaturą a teat­

rem: quasi-sumariusze polityczne przełomu wie­
ków XVII i XVIII,

[w zbiorze:] Między teksta­

mi,

red. J. Ziomek, J. Sławiński, W. Bolecki,

1992. tk

S u m m a (łac. = całość) — w -> średniowieczu

podręcznik przedstawiający całokształt danej
dziedziny wiedzy (np. prawa, alchemii itp.); głów­
na forma scholastycznego łacińskiego piśmien­
nictwa filozoficznego i teologicznego. W tym
zakresie s. najpierw oznaczała krótkie -* k o m ­
pendium, w XIII w. przekształciła się w obszerny
1 systematyczny wykład doktryny. Miał on speł­

niać warunki całkowitości, przejrzystego u k ł a d u
oraz precyzji i logiki wnioskowania. Najsłynniej­

szą s. jest Summa theologiae ( 1 2 6 9 - 1 2 7 3 ) św.
T o m a s z a z Akwinu, mg

588

TRAGIZM - TRANSAK.CENTACJA

1962; D. L. Hirst, Tragicomedy, 1984; J. Orr,
Tragicomedy and Contemporary Culture,

1991. Js

Tragizm (< gr. tragikós = tragiczny; ang.

tragic,

fr. tragiąue, niem. das Tragische, Tragik,

ros. mpaeuuecKoe) — j e d n a z modelowych sytua­

cji ludzkich przedstawianych przez literaturę:

nierozwiązywalny konflikt pomiędzy wartościa­
mi i koniecznościami określającymi życie bohate­
ra pozbawionego możliwości d o k o n a n i a wśród
nich jakiegokolwiek pomyślnego dla siebie wybo­
ru. Wszystkie bowiem działania prowadzą go do
nieuchronnej -» katastrofy: śmierci lub ostatecz­
nej klęski życiowej. Bohater sam - nieświadomie
lub świadomie — sprowadza na siebie zgubę
i niezależnie od siły charakteru, napięcia uczuć
i woli, niezwykłości czynów i szlachetności inten­
cji staje się zarazem ofiarą i winowajcą (-»

hamartia). Daremność jego działań zdetermino­
wana jest bądź przez rządzące światem ludzkim

siły wyższe: przeznaczenie, fatum, los, wyroki

boskie, ślepe prawa natury (np. dziedziczność),

bądź też przez równie odeń niezależne sprzeczno­

ści między racjami moralnymi, uczuciowymi,
społecznymi, historycznymi, takimi jak np. kon­
flikt między uczuciem a rozumem, honorem a mi­
łością, obowiązkiem rodzinnym a narodowym,
ideałem a życiem, jednostką a społecznością itp.
T. realizować się może w rozmaitych formach lit.,

ale domeną jego jest przede wszystkim -* trage­

dia, w której obrębie stanowi kluczową zasadę

konstrukcji losów bohatera oraz podstawowy
czynnik kształtujący reakcje i przeżycia odbiorcy
(-> katharsis). Zc względu na estetyczny efekt t.,
zwłaszcza współdziałającego ze -* wzniosłością,
uznaje się go za jedną z -» kategorii estetycznych.

Poza granicami literatury koncepcja t. funkc­

jonuje j a k o model interpretacyjny odnoszony do

sytuacji historycznych i przebiegu losów jedno­
stek i zbiorowości ludzkich. P o r . ironia tragiczna.

L i t . : Th. Lipps, Der Streit uber Tragódie, t. 2,

1891; S. Kołaczkowski, O tragizmie w ogóle, [w:]

Stanisław Wyspiański,

1923; J. Volkelt, Asthetik

des Tragischen,

1927; M. Scheler, O zjawisku

tragiczności,

1938; L. G o l d m a n n , Le Dieu cache,

1955; J. Kleiner, Tragizm, [w:] Studia z zakresu

teorii literatury,

1956; P. Szondi, Yersuch uber das

Tragische,

1961; D. Mack, Ansichten uber das

Tragische und die Tragódie,

1969; Tragik und

Tragódie,

red. V. Sander, 1971; M. Janion, Tra­

gizm,

[w:] Romantyzm. Rewolucja. Marksizm,

1972; J. Abramowska, O szesnastowiecznych kon­

cepcjach tragizmu,

[w zbiorze:] Estetyka — poe­

tyka — literatura,

red. T. Michałowska, 1973;

Arystoteles, D. H u m e , M. Scheler, O tragedii
i tragiczności,

red. W. Tatarkiewicz, 1976; T. B.

Lubimowa, Tragiczeskoje kak estieticzeskaja ka-
tiegorija,

1985; L. D. Bouchard, Tragic Method

and Tragic Theology,

1989; K. Jaspers, O tragicz­

ności,

[w:] Filozofia egzystencji, 1990; zob. też

katharsis, tragedia, aos

T r a k t a t (< łac. tractatuś, od tractare = roz­

prawiać; ang. treatise, fr. traite, niem. Traktat,

ros. mpaKmam) — rozprawa, zazwyczaj obszer­
nych rozmiarów, podejmująca podstawowe pro­
blemy danej dziedziny wiedzy; występuje często
w tytułach prac filozoficznych (np. Traktat teolo­

giczno-polityczny

B. Spinozy), mg

Traktatowa poezja —dłuższy utwór poetycki

o wyraźnie zarysowanej problematyce, operujący

elementami zrygoryzowanego logicznie wywodu,

ale też korzystający z różnorakich środków właś­

ciwych poezji, takich jak swobodne gry językowe,

odwołania intcrtckstualne (-> intcrtekstualność),
obrazowanie, rozbudowane paralelizmy o silnie
retorycznym zabarwieniu, zwroty do czytelnika,
eliptyczność w rozwijaniu tematu. T.p. jest jedną
z odmian -» poematu, bliską -* p o e m a t u filozofi­
cznego, -» poematu dydaktycznego, a niekiedy

również -» poematu opisowego. T.p. zaczęła się

kształtować w XVIII w„ a jej wzorową realizacją

jest Essay on Man (1734) A. Pope'a. W XX w. t.p.

występuje w obrębie n u r t ó w neoklasycznych (-*
neoklasycyzm), jej przedmiotem są często pro­
blemy sztuki literackiej (-» artes poeticae). W lit.
polskiej elementy t.p. pojawiają się w twórczości
C. Norwida (zwłaszcza w Rzeczy o wolności
słowa,

1869), w Trzech poematach (1959) Z. Bień­

kowskiego (szczególnie Wstęp do poetyki oraz

Widzę i opisuję),

a realizację wzorcową stanowią

Traktat moralny

(1949) i Traktat poetycki (1957)

Cz. Miłosza.

L i t . : M. Zaleski, O poezji „traktatowej", „ P a ­

miętnik Literacki" 1977, z. 3. mg

Transakcentacja (ang. displaced accent, fr. ac-

cent deplace,

niem. Akzentverschiebung, ros. nepe-

HOC ydapenun)

— przesunięcie -* akcentu wyra­

zowego z -» sylaby wskazanej przez system

językowy jako a k c e n t o w a n a na sylabę inną. Roz­

różnia się: 1.1. meliczną, czyli p o d p o r z ą d k o w a n i e

akcentowania językowego akcentowaniu muzy­
cznemu w tekstach śpiewanych (-» melika). T.

meliczna polega na przesunięciu akcentu wyra-

TRANSFORMACJA - TRANSPOZYCJA

589

zowego na sylabę wskazaną przez rozkład akcen­
tów muzycznych (często spotykana w piosenkach
ludowych). Np. „Zachódź-że, słoneczko, skoro
masz zachodzić"; 2. t. metryczną, czyli p o d p o ­
rządkowanie akcentowania językowego akcento­
waniu przewidzianemu przez -* wzorzec rytmicz­

ny w tekstach wierszowych. Wynika o n a z iner­
cyjnego p o d d a n i a się impulsowi rytmicznemu —
tym silniejszemu, im regularniejszy jest porządek
akcentowy tekstu — i zmierza do nadania wier­
szowi pełnej regularności. Przy -> deklamacji t.

metryczna daje prymat organizacji brzmieniowej
n a d semantyczną. N p . „Oczaruj się tym wido­
kiem, coś go nie widywał, / Óśnijże się tymi
snami, cóś ich nie wyśniwał" (B. Leśmian, Pi­
la), aos

Transformacja (< łac. transjormare — prze­

kształcać; ang. transformation, fr. transformation,

niem. Transformation, ros. mpanctfopMauu.t)

— regularna operacja przekształcania jednej

struktury składniowej na inną, ujawniająca stałe
zależności między rozmaitymi typami struktur.

Metodę t. do b a d a ń lingwistycznych wprowadził

językoznawca amerykański Z. S. Harris, a jego

uczeń N. C h o m s k y uczynił ją składnikiem -> gra­

matyki generatywnej. W ujęciu Harrisa t. to
formalny związek ekwiwalencji między dwiema
strukturami mającymi ten sam zestaw składni­
ków oraz kontekstów syntaktycznych. T. nie
zmienia znaczenia zdań, tylko ich formę gramaty­
czną i wartość stylistyczną. Przez zastosowanie t.
można wyprowadzić wszystkie zdania d a n e g o

języka z pewnego zestawu zdań jądrowych (ang.

kernel sentence),

czyli najprostszych konstrukcji,

które objaśniają konstrukcję innych zdań, same
nie dając się wyjaśnić za ich pomocą. Przy­
kładowe rodzaje t. według Harrisa to: przekształ­

cenie czynnej formy zdania na bierną, oznaj-
mującej na pytajną, zmiana szyku słów, nomina-
lizacja (np. grać na flecie -» granie na flecie -* gra
na flecie)

i in. W ujęciu Chomsky'ego t. to stała

relacja gramatyczna między różnymi -* znacz­

nikami frazowymi, określająca warunki prze­

kształcenia jednych w drugie drogą podstawia­

nia, przestawiania, dodawania lub odejmowania

elementów, tzn. bez zachowania w a r u n k u ich
ekwiwalencji. Z a d a n i e m t. w obrębie gramatyki
generatywnej jest wyprowadzanie (derywowanie)
skomplikowanych powierzchniowych s t r u k t u r
składniowych z prostych -> struktur głębokich.
T. pozwalają ustalić odmienność s t r u k t u r głębo­
kich leżących u podstaw jednakowych s t r u k t u r

powierzchniowych oraz rozstrzygnąć o przynale­
żności różnych struktur powierzchniowych do

jednej struktury głębokiej.

L i t . : zob. gramatyka generatywna. aos

Transgressio (łac.) zob. Inwersja

Transkrypcja (< łac. transcriptio = przepisy­

wanie; ang. transcription, fr. transcription. niem.

Transkription, Umschrift,

ros. mpancKpunuu.'i)

— w -» tekstologii zapis d a w n e g o tekstu w piso­

wni j a k najbardziej zbliżonej do współczesnej.

Modernizacji takiej podlegają nie wszystkie ele­

menty dawnej grafiki, transpozycja graficzna nie
może bowiem naruszyć istotnych cech historycz­
nej postaci języka dzieła. T. stosuje się w wy­
daniach naukowo-dydaktycznych i -+ wydaniach
popularnych. Por. transliteracja, tk

Translatio (łac.) zob. Metafora

Translatio temporum (łac.) zob. Metastasis

Transliteracja (< łac. trans = za, poza 4- lit-

teralis =

pisarski; ang. transliteration, fr. trans­

literation,

niem. Transliteration, ros. mpanciume-

pauuti) —

1. całkowite zachowanie pisowni, prze­

stankowania i układu graficznego tekstu według
przekazu obranego za podstawę -> wydania. T.
ma szczególnie istotne znaczenie przy wydawaniu
tekstów dawnych, pozwala bowiem w pewnym
stopniu zachować historyczne właściwości języka
wydawanego dzieła, stosowana jest w —• wyda­
niach naukowych; 2. zapis tekstu za p o m o c ą
innego alfabetu. Por. transkrypcja, tk

Transmutatio (łac.) zob. Figury retoryczne

Transpozycja (< łac. transpositio = przesta­

wienie; ang. transposition, fr. transposilion, trans-
lation,

niem. Transposition, ros. mpancno3uuua)

— zmiana gramatycznej funkcji jakiegoś elemen­

tu językowego przez użycie w kontekście narzu­

cającym mu nowe znaczenie, np. użycie przymio­

tnika w funkcji rzeczownika: „syty głodnego nie
zrozumie". T. jest rodzajem gramatycznej me­
tafory; może mieć charakter skonwencjonalizo­
wany lub doraźny, motywowany indywidualnie,
np. w tekstach poetyckich. Najwyrazistsze t. do­
tyczą form zaimka osobowego oraz trybu i czasu
w formach czasownikowych. Przykłady t. form

zaimkowych: wy zamiast ty (np. „weźcie się

w garść, kolego"); on zamiast ty (np. „niech Rózia

590

TRANSPOZYCJA WRAŻEŃ - TRIADA STROFICZNA

zamiecie kuchnię"); my zamiast ja (-> pluralis
maiestatis, -* pluralis modestiae). Przykłady t.
form czasownikowych: czas teraźniejszy zamiast
przeszłego (-* praesens historicum); tryb oznaj-
mujący zamiast rozkazującego (np. „wychodzi­
my!"). Por. metastasis.

L i t . : H. Kfiżkova, Pierwicznyje i wtoricznyje

funkcyi i t.naz. transpozicyja form,

„Travau.x

Linguistiąues de P r a g u e " II: 1966; A. Okopień-

-Sławińska, Jak formy osobowe grają w teatrze
mowy?

[w zbiorze:] Tekst i fabuła, red. Cz.

Niedzielski, J. Sławiński, 1979. aos

Transpozycja wrażeń zob. Synestezja

Tranzycje (< łac. transitio = przejście) —

zdania i wyrażenia wtrącone, o charakterze meta-

tekstowym (-* metatekst), kierujące uwagę od­
biorcy na celowość i logikę układu wypowiedzi,
sygnalizujące przechodzenie od jednej kwestii do
innej lub zmiany w sposobie prowadzenia wywo­
du (np. zajmę się teraz..., zmierzam do wniosku...,

podsumowując powiem..., dotąd krytykowałem,

teraz pochwalę..., tu zacytuję opinię...).

Były zna­

nymi -* retoryce antycznej sposobami sterowania
orientacją słuchaczy, ułatwiającymi im grupowa­
nie i spajanie poszczególnych elementów -» m o ­
wy oraz śledzenie intencji przemawiającego, aos

Trawestacja (< wł. travestire = przebierać się,

maskować; ang. travesty, fr. travestissement, niem.

Travestie,

ros. mpaeecmu) — o d m i a n a -* parodii;

ośmieszająca -» parafraza utworu poważnego,

zachowująca jego podstawowe elementy tematy­
czne i kompozycyjne przy radykalnej degradacji
stylu. Polega głównie na zastąpieniu wysokiego

i patetycznego stylu pierwowzoru przez styl niski,
a nawet wulgarny, pozostający w ostentacyjnej
sprzeczności z charakterem treści naśladowanego
dzieła. Z n a n e są m.in. liczne t. klasycznych utwo­
rów poezji epickiej, zwłaszcza Eneidy Wergiliusza
(np. P. S. Scarrona, J. P. Kotlarewskiego). F o r m ą

tą posługuje się często -» satyra; szeroko rozpow­

szechniona jest także w lit. folklorze uczniowskim
(liczne t. klasycznych „lektur" szkolnych).

L i t . : T. Stauder, Die literarische Travestie,

1992. js

Trecento (wł., skrót od mille trecenlo = tysiąc

trzysta) — we włoskiej periodyzacji historii sztu­
ki, przyjmującej stulecie za całostkę procesu
rozwojowego, termin określający sztukę włoską
XIV w. tk

Tren (< gr. threnos = opłakiwanie, pieśń żało­

bna; ang. chrenody, fr. threnodie, niem. Threnodie,
ros. nAau) — jeden z g a t u n k ó w poezji żałobnej

ukształtowany w staroż. Grecji; pieśń lamentacyj-

na o charakterze elegijnym (-• elegia), wyrażają­
ca żal z p o w o d u czyjejś śmierci, rozpamiętująca
czyny i myśli zmarłego oraz zawierająca po­
chwałę jego zalet i zasług. Utwory tego typu
pisali m.in. Simonides z Keos i Pindar, w poezji
rzymskiej Newiusz i Owidiusz. Do antycznych
tradycji g a t u n k u nawiązywali potem poeci h u m a ­
niści (m.in. F. P e t r a r k a , G. Pontano), w liryce
polskiej przede wszystkim J. Kochanowski, k t ó ­
rego Treny powstałe po śmierci córeczki należą
do arcydzieł europejskiej poezji żałobnej. P o e t a
polski ukształował nie znaną tradycji gatunkowej
formę cyklu trenologicznego, czyniąc poszczegól­

ne motywy klasycznej pieśni żałobnej (-» epice-

dium) o ś r o d k a m i tematycznymi szeregu samo­
dzielnych utworów lirycznych. Dzieło K o c h a n o ­
wskiego otworzyło bogaty nurt naśladownictw

i nawiązań, żywotny w poezji polskiej XVI —
XVIII w. (m.in. S. F. Klonowie, T. Wiszniowski,

S. Grochowski, K. Miaskowski, G. Piotrowski, F.

D. Kniaźnin); do Trenów odwoływał się J. Słowa­

cki w Ojcu zadżumionych, we współczesnej poezji

były o n e wzorem m.in. dla W. Broniewskiego

w cyklu żałobnym Anka i dla A. Kamieńskiej

w cyklu Dobranoc matce. Por. dirge, epitafium,
funeralna literatura, nenia. js

Treść (ang. content, mat ter, fr. contenu, niem.

Gehalt, Inhalt,

ros. coóepoicauue) — j e d n a z pod­

stawowych kategorii w refleksji estetycznej, wy­
stępująca zwykle w opozycji do pojęcia -+ formy.
T. r o z u m i a n a bywa rozmaicie: jako ogólny sens

dzieła, j a k o jego zawartość ideologiczna, j a k o

zespół zdarzeń i procesów, o których w dziele

mowa, itp. T. ujmuje się niekiedy jako czynnik
pierwotny, który swój kształt uzyskuje w procesie
nadawania formy. Przeświadczenie to wyraziło
się m.in. w idei jedności t. i formy, w zasadzie
zaniechanej przez współczesną myśl o sztuce,
ujmującą dzieło j a k o strukturę znaczącą, w której
wszystkie elementy obciążone są znaczeniem
i wzajemnie się warunkują, mg

Triada stroficzna (< gr. trias = trójca; ang.

triad,

fr. triadę, niem. Triadę, ros. mpuadd) —

układ stroficzno-kompozycyjny w chóralnej poe­

zji starogreckiej, charakteryzujący przede wszyst­
kim b u d o w ę pieśni -> chóru w dramacie. T.s.

składa się z trzech członów: -* strofy, -> anty-

TRIK - TROCHEJ

591

strofy i -» epody. D w a pierwsze mają taką samą
budowę metryczną, w epodzie zaś występuje i n n e
metrum, wspólne dla epod wszystkich t. składają­

cych się na daną pieśń T.s. s t o s o w a n a była

również w poezji lirycznej, przede wszystkim

w -* odzie, m.in. przez P i n d a r a i Simonidesa
z Keos. Budowę stroficzna poezji greckiej na­
śladowali poeci łacińscy, a także nowożytni, n p .
F. D. Kniaźnin, Hejnał na dzień Trzeci Maja.

Por. diada stroficzna. tk

Trik (ang. trick) — sztuczka techniczna za­

stosowana w utworze teatralnym lub filmowym,
mająca za zadanie wywołać jakiś niezwykły efekt
wizualny czy akustyczny, js

Triolet (fr.; ang. triołet, niem. Triołett, ros.

mpuo.tem)

— 8-wersowy układ stroficzny, w k t ó ­

rym wers pierwszy powtarza się dosłownie lub
z niewielkimi zmianami j a k o wers czwarty i siód­

my, wers drugi zaś j a k o ósmy, a całość p o ł ą c z o n a

jest d w o m a rymami powtarzającymi się najczęś­

ciej w porządku abaaabab. F o r m a ta wykształciła

się w poezji starofrancuskiej, w której używana
była w utworach lirycznych, czasem w wierszach

satyrycznych lub okolicznościowych. W Polsce

uprawiana szczególnie często w r o m a n t y z m i e ,

m.in. przez T. Z a n a i A. Mickiewicza (np. T. Z a n ,

Triolety),

odżyła w aforyzmach wschodnich tłu­

maczonych przez R. Kwiatkowskiego:

Nie mów, byle dużo, a

ale powiedz wiele, b
a słowa nie znużą, a
nie mów, byle dużo. a
Nie ten racji stróżem, a
kto językiem miele — b
nie mów, byle dużo, a
ale powiedz wiele. b

L i t . : M. Grzędzielska, Triołet, „Zagadnienia

Rodzajów Literackich" 1964, z. 2. tk

Tripodeforikon (gr. tripodephorikón, od tri-po-

de-phored

= zanieść trójnóg i ofiarować w świą­

tyni) — w archaicznej liryce greckiej pieśń chóral­
na uczestników uroczystej procesji na cześć bóst­
wa, niosących trójnogi potrzebne przy składaniu
ofiar, tk

Tristia (łac. tristis = smutny) — cykl utworów

poetyckich elegijnych (-> elegia), wyrażających
uczucie smutku po opuszczeniu przyjaciół lub

kraju, zawierających opisy przyrody, miast, m o ­
rza w n o w y m miejscu pobytu. N a z w a pochodzi

od tytułu zebranych w pięciu księgach utworów
Owidiusza powstałych w czasie pobytu poety na

wygnaniu. Do gatunku tego nawiązywali w ce­

lach stylizacyjnych poeci -+ neoklasycyzmu,

m.in. O. Mandelsztam. tk

Trithemimeres (gr.) zob. H e k s a m e t r

Trivium (łac.) zob. Sztuki wyzwolone

Trobar clar (prowans.) — styl jasny i przejrzy­

sty traktowany w -» prowansalskiej poezji j a k o
opozycja wobec -» t r o b a r clus. js

T r o b a r clus (prowans.) — hermetyczny i ciem­

ny styl uprawiany przez -» t r u b a d u r ó w (-»
prowansalska poezja), mający za zadanie utrud­
nić lub uniemożliwić uchwycenie zaszyfrowanego
sensu utworu, js

T r o b a r ric (prowans.) — w -* prowansalskiej

poezji styl bogaty i wyszukany, obfitujący w nie­
zwykłe słownictwo, kunsztowne konstrukcje
składniowe i wirtuozerskie rozwiązania wersyfi-
kacyjne i instrumentacyjne (zwłaszcza skompli­
kowane układy rymów), js

Trochej ( < g r . trochaios = dosł. „biegnący";

ang. trochee, fr. trochee, niem. Trochdus, ros.
mpoxeu)

— 1. w -> metryce antycznej -* stopa

trzymorowa o następującej postaci sylabiczno-
-iloczasowej: —u (-+mora). Dwie takie stopy
składały się -> na metrum trocheiczne, główną

jednostkę miary greckiego wiersza trocheicznego.

Najpopularniejszą postacią wersu trocheicznego
był w poezji greckiej dymetr trocheiczny oraz

jego podwojenie — tetrametr trocheiczny.

a w poezji rzymskiej -* septenar trocheiczny.

P o r . lekition, ityfalik; 2. w —• wierszu sylabotoni-
cznym stopa o następującej postaci sylabiczno-
-akcentowej: — —, odpowiadającej b a r d z o często
spotykanemu w polszczyźnie -* zestrojowi ak­
centowemu będącemu dwusylabowym wyrazem.
Łatwość zharmonizowania układu stopowego

i zestrojowego sprawia, że tok wiersza trocheicz­

nego wykazuje naturalną skłonność do dierezo-
wości (-* diereza). Wersy lub trocheiczne -» czło­

ny wersowe występują w postaci akatalektycznej
bądź w postaci katalektycznej (-* kataleksa).
Najpopularniejszym -> formatem wersów troche-

icznych jest czterostopowiec:

W szczerym polu na ustroni
Złote jabłka na jabłoni,