DOKUMENTALNY FILM, drugi - obok filmu fabularnego - najważniejszy rodzaj filmu, będący zapisem na taśmie celuloidowej, magnetycznej lub płycie wizyjnej wybranych fragmentów autentycznej rzeczywistości. Od tego rodzaju zapisów rozpoczęli 1895 swą działalność realizatorską bracia A. i L. Lumière, a kontynuację "linii Lumièrowskiej" - wg określenia S. Kracauera - stanowiły kroniki filmowe Pathè'go, Gaumonta, Der Deutschen Wochenschau, Polskiej Agencji Telegraficznej (PAT) oraz dokonania klasyków kina dokumentalnego, m.in.: R. Flaherty'ego, J. Griersona, B. Matuszewskiego, S. Mysłowicza, P. Rothy, B. Wrighta.
Pojęciem dokumentalny film (documentary film) posłużył się po raz pierwszy w latach 20. Grierson. 1948 światowa organizacja World Union of Documentary sformułowała definicję: "Przez film dokumentalny należy rozumieć wszelkie metody rejestrowania na taśmie filmowej rozmaitych aspektów rzeczywistości interpretowanych bądź jako faktycznie sfilmowane, bądź też jako jej wiarygodna i usprawiedliwiona rekonstrukcja". Poszerzono w ten sposób pojęcie dokumentalnego filmu o quasidokumentalne (paradokumentalne) zdjęcia, w ramach których rekonstruowano historyczne zdarzenia, często w autentycznej scenerii, np. w filmach: Ostatni etap W. Jakubowskiej (1948, realizacja w obozie oświęcimskim), Bitwa o Algier G. Pontecorvo (1965, realizacja w Algierii), Westerplatte S. Różewicza (1967, realizacja na Westerplatte). Po II wojnie światowej dużym zainteresowaniem cieszyły się dokumentalne filmy tematycznie z nią związane, np.: Berlin J.J. Rajzmana (1945; nowa wersja N.P. Szpikowskiego, 1967), Życie Adolfa Hitlera P. Rothy (1961), Ludobójcy I. Ejvego, E. Holma i T. Sjöberga (1961) czy Zwyczajny faszyzm M.I. Romma (1965).
Od 1995 montowano z materiałów archiwalnych wieloodcinkowe seriale TV, uzupełnione współczesnymi komentarzami, poświęcone wieloaspektowemu naświetlaniu sylwetki A. Hitlera i jego ludzi (H. Göringa, R. Hessa, J. Goebbelsa) czy historii wojennej Włoch. W II połowie lat 50. rozwinęła się w Polsce "czarna seria" dokumentu z filmami J. Hoffmana i E. Skórzewskiego (Uwaga, chuligani! 1955, Dzieci oskarżają 1956, Dwa oblicza Boga 1960), K. Karabasza i W. Ślesickiego (Gdzie diabeł mówi dobranoc 1956, Ludzie z pustego obszaru 1957). Interpretację rzeczywistości podjęły różne kierunki, m.in. Direkt Cinema, Free Cinema, New American Cinema, Underground Cinema. W Krakowie odbywa się coroczny Festiwal Filmów Krótkometrażowych - Ogólnopolski od 1961, Międzynarodowy od 1964 (główne nagrody - Złoty Lajkonik i Złoty Smok).
FLAHERTY ROBERT (1884-1951), amer. reżyser i operator film.; pionier filmu dokumentalnego; uczestnik wypraw badawczych, gł. do krajów polarnych; autor dzienników podróży i powieści; filmy Nanuk Eskimos (1922), Moana (1926), Człowiek z Aran (1934), Opowieść z Luizjany (1948) — poet. reportaże z życia prymitywnych społeczności, pozostających w bliskim kontakcie z przyrodą; współautor filmu F. Murnaua Tabu (1931).
ANGIELSKA SZKOŁA FILMU DOKUMENTALNEGO, rozwinęła się w latach 1929-1934, a jej zręby - korzystając z doświadczeń R. Flaherty'ego - stworzył J. Grierson, realizując film Poławiacze śledzi (1929). Przedstawiciele kierunku tworzyli publicystyczne reportaże, obrazując warunki egzystencji określonych grup społecznych. Były to analizy o wymowie socjologicznej, nie pozbawione niekiedy akcentów liryzmu. Inni przedstawiciele: B. Wright (Wieś przychodzi do miasta 1932; Nocna poczta - współreżyser H. Watt, 1936), A. Elton (Głos świata 1932), P. Rotha (Kontakt 1932).
Angielska szkoła Brighton, Brighton School, kierunek kinematografii angielskiej zapoczątkowany przez jej pionierów - J. Williamsona i G.A. Smitha, którzy w latach 1900-1905 realizowali filmy w Brighton. G.A. Smith nawiązywał do tradycji latarni magicznej i posługiwał się zróżnicowanymi planami, zwłaszcza zbliżeniami (np. w filmach zrealizowanych w 1901: Mysz w Szkole Sztuk Pięknych i Mały doktór ). J. Williamson realizował filmy w poetyce nieomal reportażu, stosując prototypowe rozwiązania w zakresie montażu równoległego (np. w filmach: Napad bokserów na misję w Chinach 1900 i Dezerter 1903).
GRIERSON JOHN (1898-1972), angielski producent i reżyser, zwany “ojcem brytyjskiego filmu dokumentalnego”. Odbył studia filozoficzne w Glasgow i socjologiczne w Ameryce, gdzie badał wpływ środków masowego przekazu na społeczeństwo. Propagował film jako źródło informacji i edukacji. Od 1928 w Anglii.
Jego film Poławiacze śledzi (1929) zapoczątkował angielską szkołę filmu dokumentalnego.Od 1930 organizuje i kieruje ośrodkami produkcji f. dokumentalnych - Empire Post Office Film Unit w Anglii, National Film Board of Canada, International Film Associates w Nowym Jorku, sekcją filmową UNESCO, Central Office of Information.
Od 1957 pracował w telewizji. Wyboru jego pism dokonał Forsyth Hardy i wydał pt. Grierson on Dokumentary (Grierson o filmie dokumentalnym), po raz pierwszy w Londynie (1946/1966).
ROTHA PAUL (1907-1984), angielski reżyser i producent filmowy, historyk kina. Początkowo zajmował się malarstwem. Autor podstawowych publikacji z dziedziny filmu dokumentalnego (Documentary Film, 1935. A Documentary Diary, 1973).
Był głównym - obok J. Griersona - współtwórcą angielskiej szkoły dokumentalnej lat 30. Zrealizował m.in. filmy: Oblicze Brytanii (1935), Świat obfitości (1943), Miejsce pod słońcem (1951), Życie Adolfa Hitlera (1961).
WRIGHT BASIL (1907-1987), angielski reżyser, producent, teoretyk filmu, publicysta. Pionier angielskiej szkoły filmu dokumentalnego (zobacz J. Grierson i P. Rotha). Studiował w Cambridge.
1930-1933 realizował pierwsze filmy dla Empire Marketing Board (Wieś przychodzi do miasta, Przez góry i doliny). Za jego dzieła klasyczne, podejmujące problematykę socjalną, uchodzą: Pieśń Cejlonu (1934) i Nocna poczta (1935, współreżyseria H. Watt). W 1937 zorganizował ekipę dokumentalistów Realist Film Unit, w której powstały filmy: Dzieci w szkole (1936), Oblicze Szkocji (1938).
Po wojnie zrealizował m.in.: Wieczne wody (1951), Świat bez kresu (1953, współrealizator P. Rotha). Wydał w Londynie prace: The Use of the Film (1948), The Long View (1974). Wykładał problematykę filmową na uniwersytecie w Kalifornii.
1
Opracowanie na podstawie WIEM.onet.pl; pobrane z www.humanista.pl/kulturoznawstwo