Wykład II: dr hab. A. Ćwikliński
Kształcenie przez nauczanie można rozumieć planowa i systemowa pracę nauczyciela z uczniami polegajaca n wychowywaniu i utrwalaniu zmian ich wiedzy w dyspozycjach postepowania i całej osobowości pod wpływem uczenia się i opracowywania wiedzy, przezywania wartości i własnej działalności praktycznej. Nauczanie jest wiec działalnościa intencjonalną co znaczy że intencja nauczyciela jest wywołanie uczenia się jako czynności podmiotowej samych uczniów stad też niektórzy dydaktycy określają nauczanie jako kierowanie uczącymi się. Jest to jednak określenie niepełne, pomija bowiem inne cechy nauczanie. Jedna z takich ważnych cech stanowi obieg informacji pomiedzy, nauczaniem oraz innymi źródłami a uczeniem umożliwiającym uczniowi opanowanie wiedzy czy to przez jej bezpośrednie przyjmowanie czy to przez rozwiązywanie problemów. Tak szeroko rozumiane nauczanie sprzyja nie tylko nabywaniu przez uczniów zdobywania nawyków (…) oraz rozwijaniu zdfolnosci zainteresowań lecz także ukształtowaniu postaw o charakterze moralnym i przekonań światopoglądowych oraz trwałej dyspozycji do samorządnego uczenia się.
DYDAKTYKA, jako nauka o kształceniu a więc tym samym o nauczaniu i uczeniu się.
Szczególna range nadaje kształceniu. W przypadku gdy kierujemy procesem nabywania przez ucznia wiedzy, to mówimy wówczas o kształceniu jeśli uczeń sam kieruje tym procesem mamy do czynienia z procesem samokształcenia. Starając się wyjaśnić samo rozumienie terminu kształcenia można stwierdzić że kształcić człowieka, to tyle co zmieniać go, przekształcać, tworzyć jego osobowość. Oddawac się samokształceniu to tyle co przetwarzać własna osobowość kształtując ją pod wpływem zamierzeń i pracy nad sobą. Gdyby jednak druga strona, postać kształtowana miała obejmować wszystkie strony osobowości człowieka, byłoby wówczas tożsame z wychowaniem. Wychowanie jest przecież swiadomą organizowana działalnościa ludzką której celem jest wywołanie zamierzonych zmian w całej osobowości człowieka. Zmiany te obejmują zarówno sferę poznawczą i instrumentalną która się wiąże z poznawaniem rzeczywistości i posługiwanie się nią w przetwarzaniu jak i stronę aksjologiczną która polega na kształtowaniu sposobu człowieka do innych ludzi i do swiata. Jego życiowych postaw i przekonań światopoglądowych, jego systemu wartości i celów zycia. Tak szeroko rozumiane wychowanie realizuje się poprzez działalność umysłową, poprzez działalność społeczną, wytwórczą, artystyczną czy zdrowotną. Należy pamiętać że kształtowanie człowieka nie jest jednoznaczne z jego erudycją. Wykształcenie bowiem powstaje w zespoleniu się dwóch różnych światów. Jednym z nich są takie wartościowe wytwory ducha ludzkiego jak język, obyczaje, moralność, wyznania religijne, formy zycia społecznego, arcydzieła sztuki, nawyki sztuk plastycznych, utwory naukowe, wreszcie rozległa dziedzina techniki. Drugim zaświatem jest wewnętrzne Zycie duchowe rozwijającej się jednostki ludzkiej nacechowane jej indywidualnością. Jest to szerokie ujecie wykształcenia w jego integralnym związku z kulturą duchową danego społeczeństwa. W ujęciu wąskim zaś wykształcenie, kojarzy się z rozwojem i poziomem umysłowym człowieka. W społeczeństwie z reguły dominuje utylitarny pogląd na wykształcenie (praktyczny) zaspakajający jego wartości wewnętrzne. Nowoczesny bowiem punkt widzenia, zakłada iż wykształcenie jest wartością samą w sobie, ale wartością która ma podstawowe znacznie w życiu jednostki jak również w życiu całego społeczeństwa. Proces kształcenia w którym uczestniczy jednostka może być ograniczony przez instytucje, głównie szkołę, rodzinę, zakłady pracy, ale też przez pojedyncze osoby. Warto więc zauważyć że kształcenie to proces długotrwały, najczęściej o charakterze całożyciowym. To ogół czynności wewnętrznych i zewnętrznych umożliwiający ludziom poznanie przyrody, społeczeństwa i kultury jak też uczestnictwo w jego kształtowaniu, a zarazem osiągnięcie możliwie wielostronnego rozwoju sprawności, zdolności i uzdolnienień, zainteresowań i zamiłowań, przekonań, postaw, jak również nabyciu pożądanych kwalifikacji zawodowych. Wychowanie zaś jest swiadomą, organizowana działanoscią ludzką której celem jest wywołanie zamierzonych zmian w całej osobowości człowieka. Wychowanie to całośc wpływów oddziaływań kształcenia osobowości człowieka i przygotowujących go do życia w społeczeństwie. Wychowanie okresla się jako świadomy proces oddziaływań człowieka zmierzających do uzyskania odpowiednich rezultatów wychowawczych. Mówiąc o zmianach osobowości jako rezultacie oddziaływania należy wyjaśnić pojęcie osobowości. Przez osobowość rozumie się najczęściej zespół stałych właściwości i procesów psychofizycznych odróżniających daną jednostkę od innych wpływających na organizację jej zachowania organizując stałość w nabywaniu i podporządkowaniu zdobywania doświadczeń, wiadomości i sprawności. W reagowaniu względnie stałym do innych ludzi oraz charakterystyczną względna stałość w wyborze celów oraz wartości. Powstanie tych stałych mechanizmów zachowania jednostki jest efektem rozwoju jej osobowości w którym szczególnie ważną rolę odgrywają pierwsze lata życia gdyznabyte wówczas przez dziecko wzory zachowania wywierają wpływ na całe jego życie. Od pojecia wychowania jako świadomego, planowego i zamierzonego kształtowania osobowości według przyjętego w danym społeczeństwie wzoru wychowania należy odróżnić. Od pojecia wychowania należy odróżnić pojęcie socjalizacji ponieważ termin ten jest pojęciem zdecydowanie szerszym od pojęcia wychowania.
Socjalizacja bowiem to cała suma ludzkich doświadczen oraz wszelakie wpływy tak pożądane jak i niepożądane których człowiek doswiadcza na przestrzeni życia. Oznacza to iż każdy z nas ma niepowtarzalną i jedyna w swoim rodzaju biografię socjalizacyjną. Gdyż doświadczenia życiowe każdego człowieka mają odmienny wyraz. Oznacza to że socjalizacje człowieka wypełnia nie tylko jego doświadczenia społeczne pożądane ale te również które maja charakter niepożądany, negatywny a które często prowadzą do desocjalizacji jednostki w wyniku czego może okazać się iż przejmuje ona zachowania nieakceptowane społecznie a więc zachowania aspołeczne czy nawet anty społeczne. W takim przypadku konieczne jest podejmowanie działań charakterze resocjalizacji która wiąże się z przywróceniem jednostki w obszar wartości akceptowanych społecznie.
Dane są to takie elementy ludzkiej wiedzy które nie są istotne z punktu widzenia podejmowanych przez jednostkę czynności. Są więc dla jednostki obojętne. Informacje zaś to takie dane które są dla podmiotu ważne ze względu na wykonywane przez podmiot zadania albo rozwiązywane problemy. Oznacza to że informacja zawsze coś znaczy w kontekście podejmowanych przez nas działań. powstaje pytanie jakimi cechami charakteryzuje się pojęcie informacji w ujęciu psychologicznym.
Z przekazem informacji mamy do czynienia wówczas jeśli uzyskujemy treści które wcześniej nie były nam znane. Między pojęciem informacji w treści występującą zasadniczą różnicą można przekazac różnego rodzaju treści nie przekazując żadnej informacji. Mianem informacji w psychologii jest niwelowanie niewiedzy a dokładniej niwelowanie poziomu niepewności. Między informacją a niepewnością zachodzi związek odwrotnie proporcjonalny co oznacza że przyrost informacji niweluje niepewnośc zaś niski poziom informacji związany jest z wysokim poziomem niepewności.
Pojecie wiadomości - wiadomość to rodzina informacji co oznacza iż wykazuje powiązania zarówno strukturalne w tym również hierarchiczne wskazujące na te informacje które są bazowe, wyjściowe i podstawowe oraz te informacje które maja charakter uzupełniający i fakultatywny. Oznacza to iż przy przyjęciu takiej strukturalnej koncepcji nauczania, nauczanie to może mieć charakter od szczegółu do ogółu ale również od ogółu do szczegółu. W nowoczesnej szkole przyjęcie zarówno dedukcyjnego i indywidualnego toku nauczania jest coraz bardziej powszechne. Należy zwrócić uwagę że tylko wówczas mamy do czynienia z przekazywaniem w procesie kształcenia wiadomości jeśli wiadomości te i jeśli proces kształcenia uzyskuje jakowe wiadomości są ze sobą powiązane co jest podstawową ideą nauczania strukturalnego.
Kolejnym ważnym rozwiązaniem jest między pojeciem wiadomości a pojęciem wiedzy. Rozpatrując kwestie który z tych elementów jest bardziej zewnętrzny a który wewnętrzny. Wobec podmiotu należy zauważyc że wiadomości maja charakter zewnętrzny zaś wiedza ma charakter uzewnętrzniony, wewnętrzny. W ten sposób rozumując można wyprowadzic definicję pojęcia wiedzy którą należy rozumieć jako wiadomościu które zostały włączone do naszych struktur poznawczych. Istnieje wszakże podstawowy warunek który wskazuje iż do struktur poznawczych mogą być dołączone wiadomości i informacje które coś znaczą w kontekście posiadanej wcześniej wiedzy. Jeśli informacje nie posiadaja tego znaczenia mogą być zapamiętane na jakis czas a później zapomniane, tylko bowiem wiedza i wiadomości które cos znaczą w kontekście naszej wiedzy mogą mieć charakter wiedzy trwałej. Jeśli postawimy pytanie uczniowi, komukolwiek czy zrozumiał pewne zagadnienie? Tzn. tyle , to znaleźć miejsce dla nowej informacji w kontekście zdobytej wcześniej wiedzy. Procesem na przejściu między wiedza wewnętrzną i zewnętrzną zostały opisane przez psychologa Jan Piaget i określone są mianem procesu asymilacji i procesu akomodacji. Procesem asymilacji i akomodacji w procesach poznawczych człowieka przeplatają się nawzajem i prowadzą do swoistej równowagi poznawczej jednostki, proces asymilacji polega na włączaniu nowych informacji struktury wiedzy już posiadanej wówczas jeśli nowe informacje są zgodne z naszą wcześniejszą wiedzą. Powstaje tutaj przekonanie, że informacje zawarte w strukturach poznawczych i informacje nowo włączone do tych struktur wzajemnie się uzupełniają. Takim procesom towarzyszą z reguły emocje o charakterze dodatnim, pozytywnym nie zawsze jednak tak jest, że procesy poznawcze kształtowane są w oparciu o procesy asymilacji i tutaj bowiem nastepuje wchłanianie informacji do posiadanych już struktur. Przeciwnym procesem do asymilacji jest proces akomodacji. W tym procesie dochodzimy do przekonań że informacja do nas napływajaca kłóci się z naszą wczesniejszą wiedzą. Sytuacja w której istnieje rozbieżność między napływającymi informacjami a struktura poznawczą, w psychologii określa się tez mianem dysonansu poznawczego. Dysonans poznawczy określa niezgodność między nowymi obszarami wiadomości a posiadanym zasobem wiedzy. Dysonans poznawczy musi zostać podmiot zredukowany w procesie poznawczym gdyż prowadzona przez psychologa Asbier zasada stałości wskazuje iż człowiek musi mieć wytworzony pewien stabilny obraz świata aby mógł w nim funkcjonować. Dysonans poznawczy jest swoistym wykształceniem go z jednorodnego obrazu tej rzeczywistości w z tym jednostka może zachowac się dwojako, albo odrzucić nowe informacje które nie SA zgodne z jego wiedzą (ja wiem lepiej, to nie prawda) i w ten sposób redukowac ów dysonans. Dysonans poznawczy zależy od wielu cech osobowości ale przede wszystkim od poczucia pewności własnej wiedzy. W drugiej sytuacji aby zredukować dysonans poznawczy mamy do czynienia z tzw.mechanizmem obrony spostrzeżeniowej opisanej przez Festingera co oznacza że do pewnego momentu skłonni jesteśmy bronić naszych sposobów myślenia ale w końcu te sposoby myślenia ulegają zmianie. Należy odwołać się tutaj do kryterium prawdy opisywanej często w filozofii.
Proces akomodacji polega na konieczności przebudowy naszych struktur poznawczych na skutek nowych informacji, wiadomości które do nich docieraja ale które nie są zgodne z naszą wcześniejszą wiedzą. W wyniku tego musimy dokonać dekonstrukcji naszej struktury poznawczej czy zupełnej zmiany w wyniku czego powstaje zupełnie nowa struktura poznawcza. Ważnym elementem zmiany struktury poznawczej jest jakość źródeł na podstawie których dokonujemy swoistej akomodacji.
Zrozumiec to znaleźć miejsce dla nowej informacji. Zamknięte struktury poznawcze - można je złamać ale nie mienić. (co 7 lat zmieniamy sposób myślenia).
Mądrość, kategoria mądrości stała się nie tylko kategorią filozoficzną ale też kategoria pedagogiczną i psychologiczną. Mądrośc jest to harmonia między tym co logiczne a tym co aksjologiczne. Jest to spójnośc między systemem wiedzy a systemem wartościowania. Mądry to taki człowiek który potrafi wykorzystywać swoją wiedze w oparciu o nienaruszalne, aksomatry, o charakterze moralnym, estetycznym.
Uczenie się - umiejętność, oprócz wiadomości to najważniejszy efekt procesu uczenia się. Oznacza on że uczeń nie tylko będzie wiedział ale również będzie potrafił. W szkole istnieje znaczna dysproporcja między procesem zdobywania wiedzy i kształtowania umiejętności.
Umiejętność jest to sprawność zdobyta na bazie cwiczeń, oznacza to że każda umiejętność musi mieć cztery etapy jej kształtowania.
podanie instrukcji
pokazanie jak się wykonuje czynność
zwiększenie poziomy aktywności podmiotu
zwiekszenie stopnia samodzielności aż do całkowitego opanowania danej umiejętności.
Pojęcie nawyku - jest to doskonale wyćwiczona umiejętność. Nawyki wykonywane SA z reguły przy obniżonym stopniu świadomości. W procesie uczenia się nie zawsze zależy nam na tym żeby umiejętność przekształcić w nawyk. Tylko niektóre umiejętności powinny mieć charakter nawykowy, inaczej niż operacje umysłowe które są łączne. Nawyki mają charakter izolowany to znaczy że nie łączą się ze soba a wyzbycie się danego nawyku wymaga utworzenia w jesgo miejscu nawyku nowego. Zachowania ludzkie funkcjonuja na czterech poziomach:
poziom zachowań reaktywnych
poziom zachowań motywacyjnych
poziom zachowań nastawieniowych
poziom zachowań dążeniowych
Motywy biorą się z potrzeb. Motywy - uruchamiamy wówczas kiedy mamy do czynienia z zaspakajaniem potrzeb. Każde zachowanie motywacyjne w przeciwieństwie do reaktywnych maja charakter celowy i są ukierunkowane. Dla edukacji jest to ważna przesłanka wówczas kiedy nauczyciele twierdzą że mają kłopoty z motywacja uczniów. Jeśli nauczyciele nie stawiają celów ani poznawczych, ani kształcących, praktycznych to świadomość celów po stronie ucznia jest żadna. Jest to główna przyczyna tak niskiego poziomu pracy ucznia. Aby motyw zafukncjonował muszą mieć świadomość kierunku w którym podejmować mam moje dziłąnie, jeśli nie znam tego kierunku motywacja nie zostaje uruchomiona.
Jeśli nie ma świadomości celu nie ma możliwości motywacji. Ważne jest prawdopodobieństwo zrealizowania tego celu. Na granicy możliwości nie za łatwe, nie za trudne.
Postawa - jest to stosunek do rzeczywistości. Jest to utrwalany akt motywacyjny co oznacza że w sytuacjach identycznych albo podobnych uczeń będzie zachowywał się tak samo albo podobnie. W momencie za tym jak pojawia się motyw musimy go podtrzymać aby zamienić je w odpowiednie postawy, nie ma bowiem czasu na każdej lekcji aby kształtować od nowa motywację dziecka, ale najczęściej odwołujemy się do ukształtowanych już postaw. W jaki sposób utrwalać? Kształtowanie postaw obywa się przy wykorzystaniu systemu nagród i kar. Powstaje jednak pytanie jakie to mają być nagrody i jakie kary. Nagrody i kary muszą być adekwatne do zachowań. Motywy zewnętrzne i wewnętrzne. Nagrody i kary - musząbyc regularne, wzmacniane, po zachowaniu.
Postawy w stosunku do rzeczy nazywamy zainteresowaniami.
Postawy w stosunku do czynności nazywamy zamiłowaniami.
Postawy w stosunku do ludzi nazywamy uczuciami.