Logoterapia – trzecia wiedeńska szkoła psychoterapii – skupia się na sensie ludzkiej egzystencji i na jego poszukiwaniu. Dążenie do znalezienia w życiu sensu jest u człowieka największą siłą motywującą. Wola sensu odróżnia się od woli przyjemności Freuda oraz od woli mocy Adlera.
Wola sensu: poszukiwanie sensu jest podstawową motywacją w życiu człowieka, sens ten jest wyjątkowy, gdyż człowiek sam jeden tylko może i musi go wypełnić.
Frustracja egzystencjalna: wola sensu może ulec frustracji, co może być przyczyną nerwicy noogennej, która swe źródła ma nie w psychologicznym, lecz w noologicznym wymiarze egzystencji (noos – umysł, rozum)
Nerwice noogenne: są wynikiem problemów egzystencjalnych, związanych z frustracją woli sensu, tak więc najlepszą terapią będzie terapia wkraczająca w ludzki wymiar egzystencji.
Głównym zadaniem logoterapii jest pomoc pacjentowi w odnalezieniu sensu życia. Jest ona procesem analitycznym, uświadamiającym ukryte logos egzystencji. Logoterapia różni się od psychoanalizy jednak tym, że uważa człowieka za istotę, której podstawową motywację stanowi dążenie do wypełnienia sensu swojego życia, nie tylko do zaspokojenia popędów i impulsów, pogodzenia sprzecznych roszczeń id, ego i superego czy adaptacji do środowiska.
Noodynamika: stan napięcia związany z poszukiwaniem sensu; podstawą zdrowia psychicznego jest pewien stopień napięcia – rozdźwięk między to, co już osiągnęliśmy, i tym, co jeszcze musimy osiągnąć lub tym, kim jesteśmy, a kim być powinniśmy; człowiek nie potrzebuje homeostazy, a noodynamiki, która wzbudza go do walki i dążenia do celu; Frankl określa noodynamikę jako „egzystencjalna dynamika dwubiegunowego pola napięć, gdzie jeden biegun to oczekujący na wypełnienie sens, a drugi to mający go wypełnić człowiek”; terapeuta nie powinien obawiać się prowokowania silnych napięć poprzez zwrócenie pacjenowi uwagi na jego sens życia (metafora zapadającego się łuku)
Egzystencjalna pustka: człowiek współczesny nie mogąc liczyć ani na instynkt, ani na tradycję w kwestii swojego postępowania postępuje tak jak inni (konformizm) albo robi to, czego inni od niego oczekują (totalitaryzm); prowadzi to do poczucia straty i egzystencjalnej pustki; głównym jej przejawem jest stan permanentnego znudzenia, który objawia się poprzez:
nerwica niedzielna: człowiek nie mając czym wypełnić wolnego czasu, uświadamia sobie własną wewnętrzną pustkę
kompensacja poprzez wolę mocy (wola pieniędzy), wolę przyjemności (zachowania seksualne)
nerwica: pustka egzystencjalna jest źródłem symptomów nerwicy i jednocześnie wzmacnia ona i nasila te symptomy
Sens życia: nie jest stały, szybko się zmienia, dlatego liczy się przede wszystkim to, co w danym momencie ma znaczenie w życiu konkretnej jednostki; istotą ludzkiej egzystencji jest zatem wzięcie odpowiedzialności za swoje życie
Istota egzystencji: ważna jest konfrontacja zarówno ze skończonością swojego życia jak i z ostatecznym charakterem tego, co możemy uczynić ze sobą i swoim życiem;
logoterapia dąży do tego, aby w pełni uświadomić pacjentowi wymiar jego odpowiedzialności; od pacjenta jednak zależy, czy interpretując swoje życiowe zadania (sensy życia) uzna się za odpowiedzialnego przed swoim sumieniem czy społeczeństwem; rolą logoterapeuty jest poszerzenie pola widzenia pacjenta tak, aby dostrzegł on i uświadomił sobie istnienie całego spektrum potencjalnego sensu
człowiek jest istotą odpowiedzialną i zobowiązaną stale urzeczywistniać sens potencjalnie zawarty w każdej życiowej sytuacji; prawdziwy sens życia odnajdziemy w świecie zewnętrznym niż wewnętrznym, gdyż człowiek nie stanowi układu zamkniętego; człowiek zawsze jest kierowany i kieruje się w stronę czegoś lub kogoś innego niż on sam, im bardziej zapominamy o sobie, oddając się danej sprawie, tym głębsze jest nasze człowieczeństwo i tym bardziej urzeczywistniamy swój potencjał – samourzeczywistnienie możliwe jest wyłącznie jako efekt uboczny samotranscendencji
Sens życia można odkryć na trzy sposoby:
poprzez twórczą pracę lub działanie
poprzez doświadczanie czegoś lub kontakt z innym człowiekiem
poprzez to, jak znosimy nieuniknione cierpienie
Sens miłości: uświadamiajac drugiemu człowiekowi kim może i kim powinien być, powodujemy, że jego potencjał znajduje swe odbicie w rzeczywistości, poprzez swoją miłość kochający człowiek daje kochanej osobie moc urzeczywistnienia tego potencjału
Sens cierpienia: cierpienie przestaje być cierpieniem w chwili, gdy nada mu się sens, choćby sens ofiary; dotyczy to cierpienia nieuniknionego, gdyż przyjmowanie cierpienia, które nie jest konieczne, to wg. Frankla masochizm
Logodrama: polega na wyobrażeniu sobie przez pacjenta samego siebie na łożu śmierci celem spojrzenia na własne obecne życie z dystansu, ma pomóc w rozpoznaniu, czy podjął on stojące przed nim zadania życiowe
Supersens: ostateczny sens, przekraczający i przewyższający ograniczone możliwości intelektualne człowieka; jeśli pacjent ma solidne oparcie w religii, wg. Frankla w celach terapeutycznych można wykorzystać jego religijne przekonania i wierzenia
Przejściowość życia: jedynym przejściowym aspektem życia jest ludzki potencjał, który z chwilą swojego urzeczywistnienia staje się faktem; przejściowość naszej egzystensji nie czyni jej bezsensowną
Techniki logoterapii:
hiperintencja - zbyt silna intencja aby coś osiągnąć, co prowadzi do sparaliżowania realizacji tych zamierzeń ( derefleksja)
hiperrefleksja – przesadna koncentracja na tym, co pragniemy osiągnąć, co powoduje trudności w osiągnięciu danej zdolności z powodu przesunięcia uwagi na niewłaściwy obiekt ( derefleksja)
intencja paradoksalna – powstała na bazie założeń, że *lęk powoduje urzeczywistnienie naszych obaw oraz *hiperintencja uniemożiwia realizację naszych zamierzeń; technika ta polega na tym, aby osoba cierpiąca zapragnęła dokładnie tego, czego najbardziej się boi – przez odwrócenie nastawienia osoby do lęku, on sam przestaje być podsycany i zanika (metoda lecząca lęk antycypacyjny)
Masowa nerwica naszych czasów dotyczy pustki egzystencjalnej, osobistej i indywidualnej formie nihilizmu; wiąże się to z wiarą w redukcjonizm człowieka do funkcji biologicznych, psychologicznych i socjologicznych
dla współczesnego społeczeństwa charakterystyczne są błędne postawy wobec rzeczywistości, które wynikają w doświadczeniu niemożności wpływu jednostki na sferę społeczną
postawa prowizoryczna – poczucie zagrożenia; traktowanie chwili obecnej jako wyjątkowej, niezupełnie rzeczywistej, gdzie człowiek nie musi przyjmować na siebie całej odpowiedzialności jak w czasach „normalnych”
postawa fatalistyczna – poczucie braku możliwości oddziaływania na rzeczywistość; zaniechanie działania jako bezcelowego, inna forma odmowy przyjęcia odpowiedzialności
postawa kolektywistyczna – poczucie niemocy i zagrożenia; zrezygnowanie z własnej indywidualności, zwłaszcza z indywidualnej odpowiedzialności i indywidualnych rozstrzygnięć etycznych
Frankl krytykuje pandeterminizm – przekonanie, że człowiek podlega całkowicie zewnętrznemu warunkowaniu i zewnętrznym wpływom; wg. Frankla człowiek sam świadomie decyduje, czy ulec danym okolicznościom, czy się im sprzeciwstawić, ma nieograniczoną wolność samookreślania się, nieustannie kształtuje własną egzystencję, determinując to, kim w danej chwili jest i kim będzie
z tej krytyki wynika przekonanie Frankla o tym, że swoboda wyboru jest dana nawet osobom cierpiącym na zaburzenia psychiczne; najbardziej wewnętrzna część osobowości zostaje nietknięta przez psychozę, dzięki czemu człowiek zachowuje swoją ludzką godność