Notatki z wykładów- geografia polityczna

Rozwój pojęć i podstawowych kierunków geografii:

Korzenie sięgają starożytności (Herodot, Platon, Arystoteles, Straton).

Geografia polityczna jest ściśle związana z zanikiem i kreowaniem. Jako dyscyplina naukowa nie ma ściśle określonej definicji.

Podstawowe atrybuty geografii politycznej:

• Proces polityczny

• Przestrzeń

Podstawowym problemem badawczym jest natomiast powiązanie polityki ze środowiskiem geograficznym (naturalnym).

Arystoteles (384-322)

• Tworzył model państwa

• Rozpatrywał zależności, które występują między ludnością

• Określał funkcję jaką pełnią stolice, granice

• Czynnikiem determinującym jest klimat

• Podejście determistyczne- determizm polityczny

Strabon (64-24)

• Opisał znany Grekom świat pt: „Geografia”, składała się z 17 ksiąg. Było adresowane do wojskowych i administratorów

• Był etnocentrykiem- wierzył, że najlepsze warunki przyrodnicze i ustrój ma jego państwo

• Determista

Ibn Chaldun (XIV wiek)

• Znany podróżnik

• Koncepcje cyklicznego rozwoju państwa

• Determista

Jean Bodin (1530-1596)

• Determista innego rodzaju; uważał że czynnikiem decydującym jest tzw. Wola Boża

Monteskiusz (1689-1755)

• Czynnikiem decydującym jest czynnik przyrodniczy

• Determista

George de Buffon (1707-1788)

• Wpływ człowieka i środowiska jest wzajemny, wpływ dwustronny

William Petty (1623-1686)

• Lekarz, wykładał geografie w Oxfordzie, ekonomista, kartograf

• Badał potęgę państwa; 2 czynniki potęgi: terytorialny i demograficzny

Karl Ritter (1779-1859)

• Wystąpił z cykliczną teorią państwa

• Organiczna teoria, analogia z organizmami żywymi

• Pierwsze modele geografii politycznej

Geografia polityczna pojwiła się w XIX wieku

A.R. Turgot- Francja

Imanuel Kant- Anglia

Karol wyrwicz- Polska

XIX wiek to ścieranie się poglądów deternistów i indeternistów

Deterniści- warunki są niezależne od człowieka

Indeterniści- człowiek kształtuje środowisko

Determizm: przyrodniczy (dzielimy go jeszcze na geograficzny i biologiczny) oraz teokratyczny

Państwo miało 3 formy pojęcia:

1. Wyrazem funkcji porządku wewnętrznego jest droga

2. Wyrazem funkcji porządku zewnętrznego państwa w stosunku do innych państw jest granica.

3. Wyrazem funkcji administracyjnej jest jego stolica

Geopolityka:

W II poł. XIX wieku geopolityka niemiecka znajdowała się pod wpływem Fridricha Ratzela:

• Twierdził, że zjawiska geograficzne i polityczne są uwarunkowane polityczne (?) „ziemia kieruje losem ludzi”.

• Uważał, że państwo przechodzi okres starości

• Przedstawił 7 praw rozwoju państwa:

1. Przestrzeń państwa poszerza się wraz z ekspansją ludności mającą tę samą kulturę.

2. Terytorialny wzrost następuje za innymi aspektami państwa.

3. Państwo rośnie poprzez wchłanianie mniejszych jednostek politycznych.

4. Granica jest peryferyjnym organem państwa, który odzwierciedla jego rozwój i siłę. Dlatego nie jest ona stała.

5. Państwa w trakcie rozwoju szukają terenów do wchłonięcia.

6. Kierunek ekspansji przesuwa się od państw bardziej cywilizacyjnych do państw słabiej cywilizacyjnych.

7. Dążenie do ekspansji terytorialnej rośnie w miarę poszerzania się obszaru.

Najważniejsze zasoby strategiczne: woda i żywność.

W metodologii Ratzela najważniejsze są: położenie i obszar (rage i laub).

• Uważał, że żaden członek państwa nie może być traktowany oddzielnie

• Logika Ratzela wiąże się z tym, że powstawała Wielka Rzesza. Podporządkował im tę teorię

R. Kjellen (1864-1992)

• Szwedzki prawnik i polityk, kontynuator poglądów Ratzela;

• Działał na rzecz Niemiec

• Terytorium jest ciałem państwa, jest ważniejsza od ludzi, społeczeństwa

• Państwo stale współzawodniczy z sąsiadującymi państwami o prawo do przewodzenia innym

K. Haushoffer (1869-1946)

• W 1919 powstała szkoła do polityków (Institut vor Geopolityk), którego był dyrektorem

• Wydawał własne publikacje, czasopisma, książki, mapy; wszystko miało na celu wzmocnić potęgę Niemiec; „rasa aryjska ponad wszystko”

Od 1945 przestano używać słowa geopolityka, kojarzyło się to bardzo źle. Współcześnie tego słowa używa się częściej.

Geopolityka w Polsce:

Punktem wyjścia były poglądy Ratzla. Miało być to narzędzie do odradzania państwa. Zadaniem było racjonalne uzasadnienie konieczności istnienia państwa polskiego. Miała za zadanie wykazanie granic naturalnych Polski.

Podstawy geograficzne istnienia Polski:

• Wacław Naukowski w 1912 wskazał, że Polska jest „indywidualnością geograficzną”

• Jan Smoleński w 1926 uważał, że Polska ma obszar przyrodniczy

• Eugeniusz Rommel w 1912 używał określenia przyrodzone podstawy

• Z. Wojciechowski w 1943 używał określenia obszar macierzysty

Im w większym stopniu terytorium państwa pokrywa się z terytorium przyrodniczym to jest lepsze dla geopolityki.

Obszary Polski w 1917 roku:

1. Międzymorze Bałtycko- pomorskie (Rommel). Uważał, że Polsce obszar ten się należy

2. Ogół obszarów, które wchodziły w skład państwa polskiego.

3. Obszar Rzeczpospolitej przedrozbiorowej (Rommel, Nałkowski w 1913)

4. Okres po II wś: Granica od Odry do Buku. Zbliżony do współczesnych granic.

Dla Francuzów osiągnięciem było zdobycie lini Renu, dla Armenii obszaru nad Morzem Czarnym i Kaspijskim.

Geostrategia- odmiana geopolityki; pojęcie używane przez autorów anglosaskich, m.in. A.T. Mahan (1840-1914): historyk z zamiłowania, admirał marynarki wojennej w USA, zwolennik polityki siły.

Jego myśli i idee:

• Nawoływał USA do zajęcia przyczułów na morzu, np. Hawaje

• Rozciągnięcie kontroli nad obszarem karaibskim

• Budowa kanału łączący Ocean Spokojny z Atlantykiem (kanał Panamski)

Wszystko co wymyślił było realizowane. Miał znaczący wpływ na geopolitykę. Tereny rdzeniowe: Problem of Asia- konflikt między Anglią a Rosją w Azji Północnej.

H. J. Mackinder (1861-1947)

• Uważał, że era potęg morskich minęła ze względu na rozwój transportu kolejowego

• Stworzył geograficzną oś historii, jest nią wewnętrzny środek Azji. Uważał, że ten obszar to naturalna forteca kuli ziemskiej, nie można jej zdobyć przy pomocy sil morskich. Oś historii nazywana jest też Heartland’em. (koncepcja heartlandu). W skład fortecy wchodzą: Rosja, zachodnia część Chin, Mongolia, Afganistan, Iran, Beruczystan.

• 3 fazy Mackindera:

1. Kto rządzi Europą Wschodnią rządzi Heartland’em.

2. Kto rządzi Heartland’em rządzi wyspą świata.

3. Kto rządzi wyspą świata rządzi całym światem

Teoria przeciwna do koncepcji heartland’ów: teoria N. J. Spykmana (1893-1943)- Amerykanin holenderskiego pochodzenia, profesor stosunków międzynarodowych, wykazał słabe strony heartlandów. Twierdził, że obszar ten jest zbyt przeceniony, słabo zaludniony, dostępny gospodarczo.

Teoria Rimlandu:

• Największe znaczenie polityczne i militarne oraz strategiczne mają zewnętrzne obszary Eurazji

• Kto kontroluje obrzeża rządzi Eurazją, a kto rządzi Eurazją ten rządzi światem

P. Seversky (1894-1974)

• Amerykanin pochodzenia rosyjskiego, strateg sił powietrznych, producent lotniczy, pisał książki, biznesmen lotnictwa

• Zalecał rozwój sił powietrznych

• Amerykanie zbudowali system ostrzegania, bazy wczesnego ostrzegania (Alaska, Grenlandia)

Koncepcja nawalna (navy)- podstawą potęgi jest marynarka wojenna i kontrola wybrzeży

D. W. Meing oraz D. J. Hooson w latach 50. i 60. Zmodyfikowali koncepcję heartlandu i rimlandu.

S. B. Coheon- twórca koncepcji regionów geostrategicznych. W pierwotnej wersji dzielił świat na:

• Eurazjatycki świat kontynentalny pod kontrolą komunistów

• Świat nadmorski zależy od handlu pod kontrolą USA i jego sojuszników

Pomiędzy nimi leżały 2 mniejsze regiony geostrategiczne, regiony niestabilności (Azja Południowa i Bliski Wschód); obszar konfrontacji interesów supermocarstw . W latach 80. dołączono również 3 obszar: subsaharyjski (na południe od Sahary). Ta względna równowaga sił między światem wschodnim a zachodnim, kapitalistycznym a komunistycznym została zniszczona po komunizmie. Równowaga ta zostanie przywrócona po integracji hierarchicznej. Ten system polityczny ma strukturę hierarchiczną.

• Siły główne: USA, Rosja, Wspólnota Europejska, Japonia, Chiny

• Siły regionalne: Nigeria, RPA, Egipt, Europa Środkowowschodnia, Brazylia

• Poziomy 3 i 4, których zasięg jest ograniczony do własnych regionów: Polska

Czynniki wyznaczające miejsce państwa w hierarchii:

• Wielkość zasobów ludzkich i materialnych (ilość, jakoś, poziom rozwoju technologicznego, poziom kultury)

• Stopień zwartości narodowej- zależy od czynników społecznych, etnicznych, religijnych, społecznych, rasowych, historycznych

• Wielkość zasobów polityczno- militarnych – militarna i ekonomiczna pomoc dla krajów zagranicznych, aktywność na arenie międzynarodowej, liczba ambasad

• Ranga geograficzna związana z położeniem w stosunku do innych państw (ekonomiczne, polityczne i militarne możliwości oddziaływania państwa w stosunku do jego sąsiadów)

• Rodzaj i gęstość powiązań międzynarodowych

• Stopień jawności systemu narodowego

• Cele i strategia rozszerzania wpływów poza granicami

• Liczba i złożoność spraw międzynarodowych, w których państwo może brać udział jednocześnie

• Percepcja, czyli wyobrażenie swojego miejsca w świecie

Koncepcja Zbigniewa Brzezińskiego- pochodzi z 1990 roku, określenia mianem ”szachownicy”.

Źródła koncepcji: połączenie elementów innych teorii: teoria heartlandów, rimlandu, koncepcja nawalna).

Powierzchnia kuli ziemskiej to szachownicy i państwa jako zawodnicy grają o różnym statusie:

• Blok A- hegemon- USA

• Blok B- aktywni gracze globalni, który prowadzą wielowymiarową politykę, angażują się ideologicznie i śmiało atakują swoje cele (Rosja, Niemcy, Francja, Chiny, Indie)

• Blok C- państwa bardzo ważne ale nieaktywne na arenie międzynarodowej

• Blok D- państwa krytycznie istotne geopolityczne (Korea Południowa, Turcja, Iran, Ukraina)

Mapa polityka świata

Charakterystyczną cechą mapy politycznej świata do momentu wielkich odkryć geograficznych było:

• Rozbicie świata na izolowane obszary o silnie zróżnicowanym poziomie rozwoju cywilizacyjnego

• Strefowy charakter granicy

• Istnienie tzw. Ziem niczyich, np. Saudyjsko Kracka Strefa Naturalna istniejąca w latach 1922-1981, ostatnia istniejąca ziemia niczyja

1492- wyprawa Kolumba

1498- wyprawa Vasco da Gammy

1519-1522- wyprawa Magellana

Podział Hiszpanii i Portugali

Rrozjemcą był papież, wyznaczono południk, który miał dzielić Hiszpanię i Portugalię na pół 46 stopni długości geograficznej; wyznaczono południk papieski w odległości 2000 km na zachód od wysp zielonego przylądka.

Traktat w Tordesillas- 1494 linia graniczna między strefami wpływów dwu mocarstw miała przebiegać na 370 mil na zachód od Wysp Zielonego Przylądka.

W 1529 roku podpisano drugi traktat w Saragossie- Portugalia dostała Angolę, Mozambik, Makau, wybrzeże Indii. W XVI wieki Portugalia osiągnęła maksymalny zasięg terytorialny. W XVII wieku kolejnym mocarstwem była Hiszpania, lecz traciła ona wpływy na rzecz Anglii. Od XVII wieku stopniowe parcie Rosji na wschód.

W X/v wieku istniało w Europie wiele państw dzielnicowych, odrębnych, niezależnych.

XIX wiek

Rosja rozrosła się

Europa środkowa- niewielkie zmiany; I poł. XIX wieku- umacnianie opozycji Wielkiej Brytanii; II poł. XIX wieku- Brytyjczycy kończą podbój Indii i Afryki.

1763- traktat paryski; kończy francusko angielską wojnę o Kanadę

1775- wojna o niepodległość USA, uniezależnienie od Anglii

1776- kolonie na terenie ameryki ogłosiły się Stanami Zjednoczonymi

1783- podwojenie terytoriów USA

1803- USA kupiło od Francji Luizjanę, USA było zantagonizowane z Anglią

1819- osłabienie Hiszpanii, utrata kolonii a Ameryce Łacińskiej. Amerykanie odkupili od nich Florydę

1845- niepodległość Teksasu, ogłaszają się oni państwem

1876- odkupienie Alaski od Rosji

Od XVIII wieku amerykanie zaczęli popierać ruchy narodowowyzwoleńcze.

XIX wiek- większość obszarów Ameryki Południowej odzyskała niepodległość.

J. Monroe- ogłosił w 1823 doktrynę Monroe’a „Ameryka tylko dla amerykanów”.

Portugalia i Hiszpania poza mapą Ameryki Łacińskiej

1871- zjednoczenie Niemiec, wyłaniają się jako mocarstwo

II poł XIX wieku- ruchy dezintegracyjne w Imperium Osmańskiego

XIX i XX wiek- zniknęły obszary niczyje.

Po I wojnie światowej największe zmiany przyniosły w Europie środkowej i Wschodniej. 3 mocarstwa przegrały tę wojnę: Rosja, Prusy, Austria.

1931-32- Japonia zajmuje Mandżurię

1935- Włochy podbijają Etiopię, Erytreę, część Somalii

1938- Włosi podbijają Albanię, Czechy, Morawy

1938- Niemcy dokonują aneksji Austrii, protektorat Niemiec; Słowacja odzyskuje niepodległość

1939- Niemcy dokonują aneksji Austrii i części Czechosłowacji

W ciągu 20 miesięcy Niemcy zajęły Polskę, Norwegię, Belgię, Danię, Luksemburg. W wojnie uczestniczyło 61 państw i 5 państw ogłosiło niepodległość.

Nowy układ sił i nowa mapa polityczna:

Został ukształtowany świat dwubiegunowy; 3 konferencje (Teheran, Jałta, Poczdam); 3 światy- kapitalistyczny, socjalistyczny, kraje trzeciego świata

System mandatowy

Powstał po I wojnie światowej. Wtedy zaczęło się zarysowywać określenie narodu. Dotyczyło to mocarstw i ich terytoriów, których posiadłości zostały utracone. W 1919 roku ziemie te zostały podzielone między państwa, które wygrały tę wojnę. Obszary były mandatami a państwa mandatariuszami.

Powiernictwo

Po rozwiązaniu Ligi Narodów i utworzeniu ONZ wszystkie obszary mandatowe powinny przejść w system powiernictwa. Dla realizacji powiernictwa nadzór nad powiernictwem był sprawowany przez Radę Powierniczą. Później obszary mandatowe i powiernicze uzyskały niepodległość.

Deklaracja z 1960 postawiła system kolonialny poza prawem, zdelegalizowała system kolonialny. W latach 60. wiele państw afrykańskich się wyzwoliło.

Co pozostało po koloniach?

Brytyjska Wspólnota Narodów (charakter związku półkolonialnego). Później nazywano ją po prostu Wspólnotą Narodów (około 30 członów, państw). W Xix wieku ukształtowała się klasa wyższa, która chciała wyzwolić się z metropolii. Efekt był taki, że niektóre kolonie uzyskały niepodległość i uzyskały status dominium. Największe dominium: Kanada (1876), Australia (1901), Nowa Zelandia (1907), Unia północno- Afrykańska (1910).

Status Westmisterski- przekształcił imperium brytyjskie w imperium narodów. Wystąpiła Irlandia Północna, Sudan, RPA (została usunięta), Pakistan, Nowa Funlandia (utraciła status dominium). Obecnie do wspólnoty należą: Kanada, Austria, Indie, RPA, Kamerun. Wszystkie obszary poza Europą były kiedyś koloniami.

Terytoria kolonii imperialnych

Francuskie, holenderskie, angielskie, niemieckie, rosyjskie, włoskie, belgijskie, duńskie, szweckie.

Posiadłości brytyjskie: Cypr (Akrotiri, Dhekelia), Gibraltar, Guensey (wybrzeże Francji), wyspa Man.

Pozostałe: Anquilla, Bermudy, Brytyjskie Terytorium Antarktyczne, Falklandy, Georgia Południowa, Sandwich Południowy, wyspy na Karaibach (Montserral, Pitcarin, Turks i Caicos), wyspa Świętej Heleny

Członkowie Wspólnoty Narodów: Australia, Nowa Zelandia, Bangladesz, Pakistan, Indie, Kanada.

Państwa formalnie są niezależnie ale są połączone Unią Personalną z Wielką Brytanią, uznają monarchię brytyjską.

Posiadłości duńskie: Grenlandia, wyspy Owcze

Posiadłości norweskie: Jan Mayen, Svalbard

Terytoria zamorskie posiadają Francja, Holandia, Nowa Zelandia, Australia, USA.

5 departamentów zamorskich Francji: Gwadelupa, Martynika, Gujana Francuska, Reunion, Majotta, Nowa Kaledonia.

Terytoria stowarzyszone- państwa o znacznej autonomii pozostające w relacji posiadłości z państwem niepodległym. Posiadają odrębne rządy, prawodawstwo, sądownictwo, np. Mariany Północne, Portoryko, Wyspy Cooka i Niue, Nowa Kaledonia (od 1998 roku). Nie są one całkiem zależne ale nie są też koloniami

Czym jest państwo? 2 definicje:

• Państwo jest przedstawicielem społeczeństwa jako całości, stoi ponad cząstkowymi i partykularnymi interesami grupowymi i klasowymi. Dąży do tego aby rywalizacja między interesami, grupami i klasami bez narażenia na szwank i bez narażenia interesów państwa narodowego. Opiera się na koncepcji społecznej Monteskiusza.

• Teoria marksistowska:

• W społeczeństwie klasowym interesy róznych klas są zasadniczo i nieodwołalnie sprzeczne ze sobą

• Państwo jest formą ucisku klasowego

• Jednym z celów państwa jest reprodukcja podziałów klasowych i konfliktów w społeczeństwie.

• Engels

Państwo to aparat przemocy i ucisku nad innymi klasami, zwraca się tu uwagę na funkcję represyjne a nie organizacyjne.

• Współczesna definicja państwa:

Państwo jest terytorialną i suwerenną organizacją przymusu działającą w interesach gospodarczych, politycznych, ideologicznych ludzi zamieszkujących określone terytorium.

Działania państwa mają służyć ochronie obywateli, zachowanie bezpieczeństwa wewnętrznego, ochrona przed wrogiem zewnętrznym, organizowanie życia społeczno- politycznego.

Kryteria państwowości: 1933- konferencja w Montevideo; przyjęto, że państwo jako podmiot prawa międzynarodowego musi posiadać określone elementy: stała ludność, określone terytorium i granice, suwerenna władza, określone zasady prawne, zdolność wchodzenia w relacje międzynarodowe.

W sensie polityczno prawnym państwo jest najważniejszą organizacją w hierarchii organizacji społecznych na danym terytorium i nie podlega organizacji z zewnątrz.

Organizm państwowy posiada zdolność prawną międzynarodową, obejmuje: utrzymanie stosunków dyplomatycznych z innymi państwami, zawieranie umów międzynarodowych, występowanie przed sądami międzynarodowymi, zdolność do odpowiedzialności międzynarodowej, działań prawnych (państwa przez działanie swoich organów ustanowionych zgodnie z konstytucją mogą zaciągać zobowiązania i nabywać prawa)

Podmiotami prawa międzynarodowego są wszystkie państwa.

Terytorium państwa- część powierzni kuli ziemskiej należąca do danego państwa. Terytorium obejmuje ląd, włącznie z wodami wewnętrznymi, przybrzeżnymi wodami terytorialnymi włącznie z wodami terytorialnymi wraz z przestrzenią lądu bądź wody, enklawy czy eksklawy, elementy ruchome.

Państwo a suwerenność

• Suwerenność jest niezależnością władzy państwowej od żadnej innej władzy (suwerenność zewnętrzna i wewnętrzna)

• Suwerenność zewnętrzna- samodzielność i niezawisłość w stosunkach z innymi państwami (poszanowanie równości, wolności itp.), regulują powszechne normy i zasady prawa międzynarodowego

• Wewnętrzna- władza zwierzchna i wyłączna władzy państwowej na własnym terytorium w stosunku do osób i organizacji działających w ramach tego terytorium

• Absolutna (nieograniczona)- pojęcie obce współczesnemu prawu międzynarodowemu, może godzić w prawa suwerenne innych państw

• Przyjmuje się, że niedopuszczalne jest rozwiązywanie problemów dotyczących interesów jakiegoś państwa bez jego zgody i udziału

Wyróżnia się 3 zasady suwerenności państwa- Jean Bodin:

1. Wyłączność kompetencji prawodawczej; tylko państwo może stanowić prawo.

2. Monopol na dysponowanie przymusem; przymus stosowany przez władzę państwową jest objawem anarchii.

3. Niezwiązanie własnym prawem; państwo może zmieniać ustanowione przez siebie prawo

• W epoce feudalnej pozbawione suwerenności były lenna a w epoce nowożytnej rozwinęły się zinstytucjonalizowane formy organicznej suwerenności

• Kolonia- forma podporządkowania terytoriów zamorskich pozbawionych suwerenności zewnętrznej ale o różnym zakresie samorządu wewnętrznego wewnętrzna zależała od: epoki historycznej, stopnia scentralizowania metropolii, udziału osobników europejskich wśród ludności kolonii (odchodzono od nazwy kolonia zastępując tereny innymi określeniami). Na przykład Gibraltar nadal używa określenia kolonia.

• Protektorat- charakteryzuje się znaczną suwerennością wewnętrzną, lecz ograniczoną suwerennością zewnętrzną

• Terytoria mandatowe- terytoria odebrane Niemcom i Turcji po I wojnie światowej, zostały powierzone do administrowania państwom kolonialnym

Obszary pozbawione suwerenności zewnętrznej a zakres wewnętrznej jest zróżnicowany. Podzielono je na 3 kategorie:

1. Obszary rozwinięte, emancypacyjne, które mogą się szybko usamodzielnić, np. Irak, Palestyna, Syria.

2. Obszary słabo rozwinięte wymagające opieki przez dłuższy czas: Kamerun Brytyjski i Francuski, Ruanda, Tanganika.

3. Obszary typowo kolonialne bez perspektywy na usamodzielnienie się: Nowa Gwinea, Samoa Zachodnia, Afryka południowo zachodnia

• Przekształcone tereny ONZ po II wojnie światowej- 1946

• Terytoria powiernicze- status otrzymany od otrzymania niepodległości

• Dominia- państwo o nieograniczonej suwerenności wewnętrznej a suwerenność zewnętrzna ograniczona nominalnie

• Kondominium- wspólne dominium, obszar rządzony przez minimum 2 państwa, metropolie

• Opieka zagwarantowana traktatowo forma ograniczonej suwerenności zewnętrznej przy zachowaniu pełnej suwerenności wewnętrznej, np. przez Wielką Brytanię, która sprawowała opiekę nad: Katar, Bahrajn, Oman traktatowy

• Państwo stowarzyszone- to niepodległy kraj, który na mocy dwustronnej umowy zdecydował się na konstytucyjne powiązanie z drugim państwem; najchętniej zostałby integralną częścią państwa, np. USA->Portoriko, wyspy Marshalla, Palau, Federacja Mikronezji; Nowa Zelandia-> wyspy Cooka; Francja-> Nowa Kaledonia

Liczba państw niepodległych na świecie przekracza 190.

Suwerenność jest stopniowalna, odnosi się do stanu faktycznego a niepodległość jest to status formalny. Suwerenność można poszerzać a niepodległość tylko zdobyć. Niepodległość jest niepodważalna a suwerenność nie.

Państwo lenne- wyróżnia się 2 rodzaje:

1. Lenna władztwa- istniał tylko w średniowieczu i polegał na nadawaniu lenna lennikowi przez suwerena. Wytyczane z obszarów włości i obszarów świeżo podbitych. Granice lenn mogły przecinać się z granicami państwowymi. Obszar o wspólnej administracji ale odmiennym zwierzchnictwie.

2. Lenna państwa- pojawił się w średniowieczu ale przetrwał do czasów nowożytnych. Władca wskutek zagrożeń zewnętrznych oddawał lenno suzerenowi, czyli prosił o opiekę nad innym państwem. Tego rodzaju lenno miał własność państwową. Lennik był zobowiązany do pomocy zbrojnej, np. Kunlandia, Wyspy Man

Niepodległość pozostaje teoretyczna dopóki nie uzyska potwierdzenia w formie uznania międzynarodowego.(jest rzeczywista z chwilą notyfikacji uznanie przez państwo).

Państwa, które mają uznanie na arenie międzynarodowej ale nie sprawują jurysdykcji, np. Sahara Zachodnia, Maroko; państwa samozwańcze: Osetia Południowa Tajwan, Naddniestrze

Liczba państw niepodległych

Rok	Europa ze WNP*	Azja	Afryka	Ameryka	Oceania	Razem
1900	23	9	3	20	0	55
1923	32	13	4	22	2	73
1947	29	19	4	22	2	76
1966	34	38	39	25	3	139
1991	40	40	53	36	15	184
2006	43	48	53	35	14	193

WNP- Wspólnota Niepodległych Państw

Typy społeczne państwa

Związany jest z formacją społeczno- ekonomicznymi. Zgodnie z definicją Engelsa państwo jest instrumentem panowania klasowego a więc wiążę się z rywalizacją klas społecznych

Typy społecznych państw

• Państwo feudalne- antagonizmy między chłopami a feudałami

• Państwo kapitalistyczne- antagonizmy między burżuazją a proletariatem

• Państwo komunistyczne- nomenklatura w stosunku do grup społecznych

• Państwo niewolnicze- antagonizmy między niewolnikami a właścicielami

Systemy państwowe

1. Państwo demokratyczne- (z łacińskiego demos- lud), władza pochodzi od ludu; odnosi się do sposobu powoływania władzy; wolność rozumiana jest jako swoboda działania i organizowania się.

2. Państwo totalitarne- władza jest narzucona i przybiera postać silnej ręki; oczekuje posłuchu i legitymizacji (czynne zaangażowanie w polityce); w wyborach jest 90% poparcia dla partii; nie obchodzą ich demonstracje, strajki; państwo to powstaje gdy pojawiają się możliwości kontroli obywateli; system społeczno-polityczny oparty na sojuszu tronu i ołtarza

3. Państwo autorytarne- władza narzucona przez obce mocarstwo; może doprowadzić do demokratycznego wyboru; oczekuje posłuchu od obywateli i niemieszanie się w politykę; zakaz zewnętrznych demonstracji.

Praworządność- przestrzeganie przez państwo obowiązujących procedur prawnych bez żadnych wyjątków.

Państwo prawne- państwo, które ma poważny stosunek do stanowionego przez siebie prawa, do jego stabilności.

Formy ustrojowe państw

1. Despotyzm (cezaryzm)- władza pochodzi z własnego nadania (cezaryzm jest formą uzurpacji). Podkreśla się kwestie, że zarówno strona rządząca i rządzona mają świadomość nielegalnego wyboru (w cezaryzmie dążą do legitymizacji władzy, np. Napoleon). Jest to nadanie korony przez króla.

2. Monarchia- władza jest usankcjonowana religijnie, władza ta wiązała się z hierarchią tytułów feudalnych.

3. Teokracja- władza sprawowana jest przez duchownych i nie jest usankcjonowana religijnie ale pochodzi z nadprzyrodzonego nadania, np. Państwo Kościelne Papieży, Iran, Tybet, państwo Krzyżaków

4. Republika- władza pochodzi z wyboru, wiążę się z demokracją

Podział ustrojów wg Arystotelesa

Grupa A: Monarchia, Arystokracja, Politeja

Grupa B: Tyrania, Oligarchia, Demokracja

Podział na te 2 kategoria oparty jest na kryterium interesów części społeczeństwa.

Podział na podgrupy zależy od ilości władzy sprawującej władzę najwyższą.

W grupie A znajdują się formy ustrojowe, których rządy sprawowane są w interesie wszystkich obywateli. W grupie B władza sprawowana jest tylko w interesie rządzących. Politeja była najkorzystniejszym ustrojem wg Arystotelesa. Był to ustrój charakteryzujący się posiadaniem szerokiej klasy średniej, stanowiący połączenie oligarchii i demokracji.

Podział ustroju wg Makiavellego

1. Monarchia- gdy chce się odzyskać niepodległość

2. Republika- gdy państwo jest ustabilizowane

Forma ustroju zależy głównie od tego jakie zadanie państwo musi wykonać.

Systemy sprawowania władzy

1. Monarchia- władca wybierany dożywotnio, a sukcesa władzy następuje w oparciu o kryterium pokrewieństwa

2. Republika

3. Despotyzm

Podsystemy władzy

1. Monarchia absolutna- władza sprawuje usankcjonowaną i niczym nieograniczoną władzę ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą

2. Absolutyzm oświecony- SA to ograniczenia władzy wykonawczej wynikające z dobrej woli władzy bądź zwyczaju

3. Monarchia konstytucyjna- zakres władzy jest określany przez konstytucję

Podsystemy władzy drugiego rzędu

1. Monarchia konstytucyjna z konstytucją oktrojowaną (narzuconą przez monarchię)

2. Monarchia konstytucyjna z konstytucją uchwaloną (przyjętą przez organ zewnętrzny, np. parlament)

3. Monarchia tytularna (władca jest wycofany z polityki, niecałkowicie)

4. Monarchia symboliczna (rola monarchy sprowadzona do symbolu ciągłości historycznej, np. cesarz chiński)

System republikański- władza kadencyjna

1. System konwencyjny (konwent)- rząd stanowi prezydium parlamentu, który jest konwentem, np. rząd rewolucyjny

2. System parlamentarno- gabinetowy- rząd powoływany przez parlament, np. w Polsce.

3. System kanclerski- kanclerz powoływany przez parlament, np. w Niemczech

4. System prezydencki- premier powoływany przez prezydenta i jest przed nim odpowiedzialny, np. Rosja.

5. System prezydencjalny- prezydent jest szefem rządu i nie odpowiada przed parlamentem. Np. Stany Zjednoczone

6. System prezydencko- parlamentarny- premier powoływany przez prezydenta ale politycznie odpowiedzialny przed parlamentem, który może zostać rozwiązany przez prezydenta.

System despotyczny- sukcesja następuje na zasadach określonych przez despotę

1. Dyktatura- system bezpośrednich rządów wojskowych, np. Boliwia.

2. System faszystowski- opiera się na władzy bojówkarsko- policyjnych, całkowicie odchodzi od form parlamentarnych; rząd i parlament to jedno i jest przejęte przez widza (Fuhrer, Ducze), struktura opiera się na nominacji, rozwój organizacji paramilitarnych, np. Węgry, Niemcy, Włochy, Hiszpania, Chile.

3. System komunistyczny- władza opiera się na jednej partii, ktrora przenika w wszystkie systemy państwowe, „partia-państwo”, przedłużenie aparatu państwowego.

Konwent- jedność rządu i parlamentu, organem ustawodawczym jest Zgromadzenie Związkowe- 2 izby: Rady Narodów (wybierana powszechnie), Rady Kantonów (wybierana przez parlamenty kantonów). Organem wykonawczym jest Rada Związkowa wybierana przez Zgromadzenie Związkowe, które wybiera prezydenta.

Współczesne formy państwowości

1. Państwo unitarne, wszystkie jednostki są podporządkowane centrum, w całym państwie występuje to samo prawo

• centralizowane, władzę pełnią osoby powołane przez władzę centralną (np. Holandia)

• zdecentralizowane, organy regionalne są formowane niezależnie od władzy centralnej rządu. ( np. Polska)

1. Państwo złożone, ograniczona lub pełna suwerenność części składowych, z których każda ma własne systemy prawodawcze.

• Unia personalna

• Unia realna

• Konfederacja, powoływana aby coś osiągnąć, „ w kupie siła” [np. Stany zjednoczone u progu swojej niepodległości,] [np. Senegambia wraz z Senegalem utworzyło konfederacje]

• Federacja, wywodzi się z konfederacji, [np. USA, Niemcy]

1. Państwo zregionalizowane, twór w połowie drogi między państwem unitarnym, a federacja. [np. Hiszpania, Neapol]

Państwo unitarne- forma państwa najbardziej powszechnym we współczesnym świecie, charakteryzujące się wewnętrzną jednolitością, wszystkie jednostki administracyjne wchodzące w skład państwa są tak samo zorganizowane i podporządkowane organom centralnym.

Federacja- występuje rozdzielenie suwerenności między państwo czyli federacje i jego części składowe. Zadania, które nie muszą być kompetencją rządu centralnego są przekazywane regionom.

Cechy federacji:

– Terytorium państwa federalnego nie jest jednolite,

– Podmioty federacji rozporządzają władzą ustrojodawczą i ustawodawczą

– Części składowe federacji mogą mieć własny system prawny i sądowy

– Istnieje podwójne obywatelstwo, jest się obywatelem federacji i części składowej federacji

– Parlament związkowy jest dwu izbowy, interesy podmiotowe federacji reprezentuje izba wyższa

– Istnieje podział kompetencji między federacją i jej części składowe

Sudan najprawdopodobniej jest już państwem Unitarnym

Państwa Federacyjne:

Europa: Niemcy, Austria, Szwajcaria, Rosja, Bośnia i Hercegowina, Belgia

Ameryka północna: U.S.A., Kanada, Meksyk

Ameryka południowa: Argentyna, Brazylia, Wenezuela

Azja: Indie, Pakistan, Malezja, Irak, ZEA

Afryka: Nigeria, Etiopia, Komory

Oceania: Australia

Niemcy dzielą się na Landy, USA na stany, w Rosji występują różne podziały strukturalne, trzeba będzie znać ilość tych podziałów strukturalnych.

Zjednoczona Unia republiki Arabskiej jest to przykład unii realnej Austro-Węgry przykład Unii realnej. Federacją są również Zjednoczone Emiraty Arabskie

Kraje federacyjne:

Niemcy- 16 krajów związkowych w tym 3 miasta federalne

Austria- kraje związkowe dzielą się na 85 powiatów i 15 miast i na 2368 gmin

Szwajcaria- składa się z 26 kantonów i 2890 gmin

Belgia- podzielona na 3 wspólnoty, 3 regiony oraz 4 regiony językowe, 589 gminy

Bośnia i Hercegowina- dzieli się na 10 kantonów, które dzielą się na 74 gminy

Kanada- 10 prowincji, 3 terytoria

USA- 50 stanów, 1 okręg stołeczny

Indie- 25 stanów, 6 terytoriów związkowych, 1 terytorium stołeczne

Pakistan- 4 prowincje, 2 terytoria

Brazylia- 26 stanów, dystrykt federalny

Argentyna- 23 prowincje, dystrykt federalny

Meksyk- 31 stanów, dysk tryk federalny

Zjednoczone Emiraty Arabskie- 7 emiratów

Malezja- 13 stanów, 3 terytoria federalne

Nigeria- 36 stanów, 1 terytorium

Etiopia- 9 regionów administracyjnych, 2 miasta wydzielone

Rosja- 46 obwodów, 21 republik, 9 krajów, 2 miasta wydzielone, 1 obwód autonomiczny, 4 okręgi autonomiczne

Państwa unitarne

Francja- 22 regiony, departamenty (wprowadzone w czasie rewolucji francuskiej), gminy, kantony

Szwecja- 21 regionów, 250 gmin

Wielka Brytania- 4 części składowe: Anglia, Walia, Szkocja, Irlandia Północna. Nie ma dualizmu administracji (brak występowania obok siebie administracji rządowej i samorządowej). Występują hrabstwa, dystrykty oraz parafie (odpowiednik gmin).

Anglia- dzieli się na 9 regionów, 46 hrabstwa (w tym 7 hrabstw metropolijnych

NUTS- standard geokodowania rozwinięty w Unii Europejskiej na potrzeby identyfikowania statystycznych jednostek terytorialnych

NUTS 1- obszar całego państwa

NUTS 2-jednostki typu regionalnego

NUTS 3- podregiony (zgrupowanie kilku powiatów; nie istnieje w Polsce; tworzone tylko w celach statystycznych

NUTS 4- powiat

NUTS 5- gmina

Okręgi miejskie- hrabstwa miejskie zostały podzielone na okręgi miejskie zwane zazwyczaj dzielnicami

Szkocja- 32 jednostki administracyjne zwane hrabstwami, z których 29 znajduje się na lądzie stałym a 3 na wyspach

Walia- 22 jednostki administracyjne, 9 hrabstw, 10 hrabstw miejskich

Irlandia Północna- 6 hrabstw

Holandia- 12 prowincji, 458 gmin

Włochy- 28 regionów, 109 prowincji, 8092 gminy, 5 regionów ma status autonomii

Hiszpania- 50 prowincji, 17 wspólnot autonomicznych, 2 miasta autonomiczne

Ukraina- 24 obwody, 2 miasta wydzielone, 1 republika posiadająca własny rząd i konstytucję

Białoruś- 6 obwodów, 1 miasto wydzielone, 118 regionów

Litwa- 10 okręgów podzielonych na 60 gmin

Łotwa- 4 krainy historyczne, 26 okręgów, 7 miast wydzielonych, 5 regionów

Estonia- 15 prowincji, 227 gmin (33 miejskie, 194 wiejskie)

Czechy- od 2000 roku podział na 13 kraje samorządowe, miasto wydzielone Praga

Słowacja- 8 krajów, 79 powiatów

Turcja- 81 prowincji („ilcze”)

Japonia- 47 prefektury ( największa Hokaido), nieoficjalne regiony (region tokijski)

Chiny- 22 prowincje, 5 regionów autonomicznych, 4 miasta wydzielone, 2 regiony autonomiczne

Pinyin (pinin)- międzynarodowy system zapisu chińskich nazw

RPA- 9 prowincji

Naród

Jest to historycznie utworzona, trwała wspólnota ludzi ukształtowana na gruncie wspólnych dziejów, kultury, języka, terytorium, życia gospodarczego. Przejawiająca się w świadomości narodowej i jej członków. Dojrzewanie świadomości jest procesem długotrwałym. Pojęcie to weszło do słownika w XVIII wieku.

3 główne punkty widzenia na czynniki narodowotwórcze:

1. Koncepcja narodu jako wspólnoty duchowej, kulturowej. Uznanie świadomości narodowej za podstawowy czynnik. Więź narodowa oparta na więzi emocjonalnej i intelektualnej oraz na akceptowaniu określonych przekonań i wartości. Przedstawiciele: Florian Znaniecki.

2. Koncepcja narodu jako zjawiska społecznego. Naród jest wspólnotą polityczną która dąży do niezależnego bytu politycznego we własnej organizacji narodowej.

3. Koncepcja narodu jako wspólnoty historycznej. Poczucie wspólnoty wewnętrznej i odrębności na zewnątrz. Przedstawiciel: Joachim Lelewel.

Patriotyzm

Postawa społeczno-polityczna oparta na przywiązaniu do miłości i ojczyzny, a także jedności i solidarności z własnym narodem. Przedstawiciele próbują odnosić się do historii narodów i terytorium. Postawy patriotyczne odgrywają ważną rolę w tworzeniu ideologii, do wzmocnienia wspólnoty narodowej oraz realizacji interesów w stosunkach wewnętrznych i zagranicznych, obrana interesów narodu.

Nacjonalizm

Postawa społeczno- polityczna; jedna z form ideologii, która interesy narodu wysuwa ponad wszystko. Podporządkowanie wszelkich problemów do narodu i przeciwstawienie się Innym państwom. Nacjonalizm przyjmuje zasadę, że obowiązki człowieka wobec własnego narodu zwalnia go z moralności. Etnocentryzm- przejaw nacjonalizmu. Wyolbrzymianie zalet własnego narodu wobec innych narodów. Nacjonalizm ma 2 znaczenia

• Agresywny- podporządkowanie innych państw własnemu

• Nacjonalizm narodów uciskanych i zagrożonych w swoim bycie politycznym- instrument walki z dominacją, reakcja na nacjonalizm agresywny

Internacjonalizm- łączenie patriotyzmu z chęcią pomocy innym narodom

Kosmopolityzm- postawa społeczno- polityczna wychodząca z założenia że ojczyzną człowieka jest cały świat.

Ze względu na reakcje grup większościowych w stosunku do grup mniejszościowych wyróżnia się 4 typy zachowań:

1. Separatyzm- zachowują wartości kulturowe ale izolują się od świata (pewnego rodzaju getta)

2. Współdziałanie i kontakty dwustronne- grupy kulturowe przyjmują wartości na wspólnych zasadach

3. Synteza kulturowa- mieszkańcy tworzą nowy typ systemu (elementy grupy dominującej i mniejszościowej)

4. Konformizm- grupy mniejszościowe przyjmują wartości narzucone przez grupę

Neutralność i neutralizm

Państwo neutralne przyjmuje zobowiązania na czas pokoju:

• Nie rozpoczynać wojny

• Nie brać udziału w wojnie w żadnej sytuacji (odstępstwo tylko w przypadku agresji na nasze państwo)

• Państwo pozostające w konflikcie jest zobowiązane do nienaruszalności własności państw neutralnych

W przypadku przekroczenia granicy państwa neutralnego przez wojsko państw sąsiadujących państwo jest zobowiązane do rozbrojenia i interweniowania. Nie mogą one zawierać układów, traktatów. Nie można utrzymywać cudzych baz militarnych, nie dopuścić do przelotu samolotu. Neutralność powstaje na mocy własnej decyzji wdrążonej w ustawie, deklaracji. Musi być uznana przez inne państwa, które mogą jej udzielić swojej gwarancji.

Przykłady państw neutralnych:

Szwajcaria- od 1815; Austria- od 1955; Laos- pakt podpisały Wietnam i Chiny; Rzeczpospolita Krakowska- później wcielona do Austrii ; Belgia- 1831-I wś; Luksemburg- 18767- I wś

Neutralizm- nieuczestniczenie określonych państw w paktach wojskowych, stosowanie pokojowej polityki.

Szwecja- od 1814; Finlandia- od 1947; Państwa Afryki i Azji (nie wszystkie); Liechtenstein- 1868; Watykan- 1929; Irlandia- 1947; Turkmenistan 1995; Ukraina- 2010

Powstanie i upadek państw:

Dismembratio- rozpad jednego większego na kilka mniejszych, np. rozpad III Rzeszy

Coniunctio- połączenie się dwóch lub więcej państw (w 1991 roku połączenie 3 państw niemieckich)

Separatio- odłączenie się pewnej części państwa

Państwo a kraj; różnice:

1. Stopień jednoznaczności ich desygnatów:

Państwo -precyzyjnie wyznaczone granice, określa precyzyjny desygnat, jest to obiekt polityczny i prawny, ma nazwę oficjalną

Kraj- niejasno określone granice, charakter strefowy, obiekt doświadczeń, przeżyć, mają nazwę jednoczłonową

1. Istota określonych przez nie pojęć:

Kraj utworzony jest przez obszar, który jest wyznaczany przez kulturę, tradycję, wartości, nie jest to przedmiot nauczania geografii politycznej

Państwo jest organizacją

1. Szczebel organizacji przestrzennej:

Państwa mogą mieć dowolną wielkość, mogą istnieć państwa ponad kontynentalne (Rosja). Ciągłość tradycji historycznej uniemożliwia utożsamienie państwa z narodem.

Wielkość państw (podawana w mln km²)

Państwa federacyjne

Rosja- 17,1; Kanada- 10; Chiny- 9,6; Brazylia- 8,5; Australia- 7,7; Indie- 3,3

Państwa wielkie

Argentyna- 2,8; Kazachstan- 2,7; Algieria- 2,4

Mikro państwa

Watykan- 0,44, Malta, Liechtenstein, San Marino

Ludność (podawana w mln)

Chiny- 1,35 mld; Indie 1,2 mld; USA- 313; Indonezja- 24; Brazylia- 200; Pakistan- 180; Nigeria- 150; Japonia- 125; Meksyk- 113, Filipiny- 98

Gospodarka (podawana w bilionach)

USA- 15; Chiny- 7; Francja- 2,8; Brazylia- 2,5; Wlk. Brytania- niecałe 2,5; Kanada- 1,7; Hiszoania- 1,5

Prognoza na 2016 rok

USA- 18,8; Unia Europejska- 18,7, Indie- 7,1; Niemcy- 3,6; Rosja- 3,1

$$Sp = \text{PKB}^{3}*\sqrt{L}$$

Sp- Siła państwa L- ludność